Kronolojik tarihleme
Kronolojik tarihleme ya da kısaca tarihleme, bir nesne ya da olaya geçmişte bir tarih atfederek, söz konusu nesne ya da olayın önceden belirlenmiş bir kronoloji içinde yer almasını sağlama sürecidir. Bu işlem genellikle “tarihlendirme veya tarihleme yöntemi” (İngilizce: "dating method") olarak bilinen bir yöntem gerektirir. Farklı kriterlere ve tekniklere bağlı olarak çeşitli tarihleme yöntemleri mevcuttur ve bu tür teknikleri kullanan disiplinlerin çok iyi bilinen bazı örnekleri, örneğin tarih, arkeoloji, jeoloji, paleontoloji, astronomi ve hatta adli tıp, çünkü sonuncusunda bazen bir kadavra ölümünün geçmişte hangi anda gerçekleştiğini araştırmak gerekir. Bu yöntemler genel olarak, belirli bir tarih veya tarih aralığını içeren mutlak tarihleme veya eserler ile olayları diğer olaylara ve/veya eserlere göre bir zaman çizelgesine yerleştiren tarihlendirmeyi ifade eden göreceli tarihleme olarak tanımlanır.[1] Yakın dönem aralığındaki yazılar ve stratigrafik işaretler gibi diğer belirteçler de bir eserin veya olayın kronolojiye yerleştirilmesine yardımcı olabilir.
Mutlak ve göreceli tarihleme
[değiştir | kaynağı değiştir]Tarihlendirme yöntemleri en yaygın olarak iki kritere göre sınıflandırılır: göreceli tarihleme ve mutlak tarihleme.
Göreceli tarihleme
[değiştir | kaynağı değiştir]Göreceli tarihleme yöntemleri bir nesnenin veya olayın mutlak yaşını belirleyemez, ancak belirli bir olayın mutlak tarihi iyi bilinen başka bir olaydan önce veya sonra gerçekleşmesinin imkansızlığını belirleyebilir. Bu göreceli tarihleme yönteminde, Latince terimler ante quem ve post quem genellikle sırasıyla bir olayın meydana geldiği veya bir eserin bir tabaka içinde bırakıldığı olası en son ve en eski anları belirtmek için kullanılır. Ancak bu yöntem diğer birçok disiplinde de kullanışlıdır. Örneğin tarihçiler Shakespeare'in Henry V oyununun 1587'den önce yazılmadığını bilirler çünkü Shakespeare'in oyununu yazmak için kullandığı birincil kaynak Raphael Holinshed'in Chronicles kitabının 1587'ye kadar yayınlanmamış olan ikinci baskısıydı.[2] Dolayısıyla, 1587 yılı Shakespeare'in "V. Henry" oyununun "post quem" tarihidir. Bu da oyunun mutlaka 1587'den sonra (Latincede "post") yazıldığı anlamına gelmektedir.
Aynı tümevarım mekanizması arkeoloji, jeoloji ve paleontolojide de birçok şekilde uygulanmaktadır. Örneğin, mutlak tarihlendirme için zorluklar veya belirsizlikler arz eden bir tabakada, paleopalinoloji tabakada bulunan polenlerin incelenmesi yoluyla göreceli bir referans olarak kullanılabilir. Bu, soyu tükenmiş olsun ya da olmasın bazı botanik türlerin zaman ölçeğinde belirli bir konuma ait olduğunun iyi bilinmesi gibi basit bir nedenden dolayı kabul edilmektedir.
Jeoloji, paleontoloji veya arkeolojide kullanılan göreceli tarihlendirme yöntemleri ve göreceli tarihlendirme uygulamalarının kapsamlı olmayan bir listesi aşağıda yer almaktadır:
- Kesişen ilişkiler [a]
- Flor emilim tarihlemesi [b]
- Harris matrisi
- Dahil edilen parçalar kanunu [c]
- Süperpozisyon yasası
- Likenometri [d]
- Oksijen izotop oranı döngüsü [e] temelinde deniz izotop aşamaları [f]
- Eriyik kapanımları[g]
- Morfoloji (arkeoloji)
- Azot tarihleme[h]
- Palinoloji, arkeolojik tabakaların göreceli olarak tarihlendirilmesi için modern tarihli polenlerin incelenmesi, ayrıca adli palinolojide de kullanılır.
- Paleomanyetizma
- Paleopalinoloji, ayrıca "Palaeopalinoloji" olarak da yazılır, jeolojik tabakaların göreceli tarihlendirilmesi için fosilleşmiş polenlerin incelenmesi.
- Orijinal yataylık prensibi [i]
- Yanal süreklilik ilkesi [j]
- Faunal ardışıklık ilkesi [k]
- Serileştirme (arkeoloji) [l]
- Sekans tarihleme [m] (bir tür seri tarihleme)
- Tefrokronoloji [n]
- Tipoloji (arkeoloji) [o]
- Uranyum-kurşun tarihleme [p] Kurşun korozyon tarihlemesi[3][4] (sadece arkeolojide kullanılır)
- Vernik mikrolaminasyon [q]
- Tarla faresi saati [r]
Mutlak tarihleme
[değiştir | kaynağı değiştir]
Mutlak tarihleme yöntemleri, bir nesnenin ortaya çıktığı veya bir olayın gerçekleştiği belirli bir zamanı belirlemeye çalışır. Bu tekniklerin sonuçları bilim camiasında büyük ölçüde kabul görse de, örnekleme hataları ve jeolojik bozulmalar da dahil olmak üzere doğru mutlak tarihlemenin keşfini engelleyebilecek çeşitli faktörler vardır.[5] Bu tür kronolojik tarihlendirme, başta Radyometrik tarihleme yöntemleri olmak üzere mutlak referans kriterlerini kullanır.[6] Maddi kalıntılar, kalıntıları oluşturan organik malzemeler incelenerek kesin olarak tarihlendirilebilir. Örneğin, tuğla parçaları içeren kalıntılar, malzemenin yaklaşık olarak kaç yıl önce pişirildiğini belirlemek için termolüminesans (TL) tarihleme sürecinden geçebilir.[7] Bu teknik, sökülen tuğlaların termolüminesansını test ederek Toruń'daki Aziz James Kilisesi'nin tarihini keşfetmek için kullanıldı. Bu örnekte, kilisenin tarihsel bilgisindeki bir boşluğu dolduran kesin bir tarih belirlenmiştir.[8]
Bu teknikler başka birçok alanda da kullanılmaktadır. Örneğin jeologlar, köken dönemlerini keşfetmek için kaya tortularına mutlak tarihleme yöntemleri uygularlar.[9]
Hem radyometrik hem de radyometrik olmayan mutlak tarihleme yöntemlerine bazı örnekler aşağıda verilmiştir:
- Amino asit tarihleme [s][10][11][12][13]
- Arkeomanyetik tarihleme [t][14]
- Argon-argon tarihleme [u]
- Astronomik kronoloji [v]
- Karbon tarihleme: Radyokarbon tarihleme olarak da bilinen bu yöntem, insan ve hayvan kalıntılarının yanı sıra eserlerdeki organik malzemenin yaşını da ortaya çıkarabilir. Bu süreç yaklaşık 50.000 yıl öncesine kadar olan tarihleri güvenilir bir şekilde ölçebilir.
- Sementokronoloji,[w] bu yöntem zaman ölçeğinde kesin bir anı değil, ölü bir bireyin ölüm yaşını belirler.
- Datestone (sadece arkeolojide kullanılır)
- Dendrokronoloji
- Elektron spin rezonans tarihlemesi [x]
- Fizyon iz tarihlendirmesi [y]
- Jeokronoloji [z]
- Herbkronoloji [aa]
- İyot-ksenon tarihleme [ab]
- Potasyum-argon tarihleme [ac]
- Kurşun-kurşun tarihleme [ad]
- Lüminesans tarihleme [ae]
- Moleküler saat [ai] (çoğunlukla filogenetik ve evrimsel biyoloji alanlarında kullanılır)
- Obsidyen hidrasyon tarihlemesi [aj] (yalnızca arkeolojide kullanılır)
- Oksitlenebilir karbon oranı tarihlemesi [ak]
- Rehidroksilasyon tarihlemesi [al][15]
- Rubidyum-stronsiyum tarihlemesi [am]
- Samaryum-neodimyum tarihleme [an]
- Tefrokronoloji [ao]
- Uranyum-kurşun tarihleme [ap]
- Uranyum-toryum tarihlemesi [aq]
- Uranyum-uranyum tarihlendirme,[ar] günümüzden yaklaşık 10.000 ila 2 milyon yıl önce (BP - Before Present) veya 234U'nun yarı ömrünün yaklaşık sekiz katına kadar olan örneklerin tarihlendirilmesinde yararlıdır.
- Kıpırdanma eşleştirme [as]
Arkeolojide tarihlendirme yöntemleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Tıpkı jeologlar veya paleontologlar gibi, arkeologlar da hem eski hem de yeni insanların yaşını belirlemek için getirilirler. Dolayısıyla, arkeolojik olarak değerlendirilebilmesi için, tarihlendirilecek kalıntıların, nesnelerin veya eserlerin insan faaliyetleriyle ilgili olması gerekir. Tarihlendirilecek kalıntılar veya unsurlar insan türünden daha eskiyse, bunları inceleyen disiplinlerin jeoloji veya paleontoloji gibi bilimler olduğu varsayılır.
Bununla birlikte, arkeolojik tarihlendirmedeki zaman aralığı, tek bir insanın ortalama ömrüne kıyasla çok büyük olabilir. Örnek olarak Güney Afrika'nın güney kıyısındaki Pinnacle Point mağaraları, 170.000 yıl öncesinden itibaren deniz kaynaklarının (kabuklu deniz ürünleri) insanlar tarafından düzenli olarak kullanıldığına dair kanıtlar sağlamıştır.[16] Öte yandan, yüz yıl kadar yeni kalıntılar da arkeolojik tarihleme yöntemlerinin hedefi olabilmektedir. Bu, 1992 yılında Güney Carolina'da (Amerika Birleşik Devletleri) kazı yapılan 18. yüzyıldan kalma bir yelkenli örneğidir.[17] Dolayısıyla, en eskisinden en gencine kadar, tüm arkeolojik sitlerin uygun bir yöntemle tarihlendirilmesi muhtemeldir.
Arkeolojik kayıtlardan çıkarılan malzemenin tarihlendirilmesi, bir eser üzerinde doğrudan çalışılarak yapılabilir veya ilişkilendirme ile bağlam içinde bulunan malzemelerle çıkarılabilir veya sekans içinde tarihlendirilebilir bağlamlara göre keşfedildiği noktadan çıkarılabilir. Tarihleme esas olarak kazı sonrası gerçekleştirilir, ancak iyi uygulamayı desteklemek için “nokta tarihleme” adı verilen bazı ön tarihleme çalışmaları genellikle kazı ile birlikte yürütülür. Tarihlendirme, arkeolojide geçmişin modellerini oluşturmak için çok önemlidir, çünkü tarihlendirilebilir nesnelerin ve örneklerin bütünlüğüne dayanır. Birçok arkeoloji bilimi disiplini, tarihleme kanıtlarıyla ilgilenir, ancak pratikte bazı durumlarda birkaç farklı tarihleme tekniği uygulanmalıdır, bu nedenle kazı sırasında kaydedilen bir arkeolojik dizinin çoğu için tarihleme kanıtı, stratigrafik ilişkiler üzerine dikkatli bir çalışma ile bilinen mutlak veya bazı ilişkili adımlardan gelen bilgilerin eşleştirilmesini gerektirir.
Buna ek olarak, geçmişteki insan varlığı veya geçmişteki insan faaliyetleriyle olan özel ilişkisi nedeniyle arkeoloji, diğer bilimlerle paylaştığı neredeyse tüm tarihleme yöntemlerini kullanır, ancak aşağıdakiler gibi bazı özel varyasyonlar da vardır:
Yazılı işaretler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Epigrafi - yazıtların analizi, harflerin tanımlanması, anlamlarının açıklığa kavuşturulması, kullanımlarının tarihlere ve kültürel bağlamlara göre sınıflandırılması ve yazı ve yazarlar hakkında sonuçlar çıkarılması yoluyla.
- Nümismatik - birçok sikkenin üzerinde üretim tarihi yazılıdır veya kullanımları tarihsel kayıtlarda belirtilmiştir.
- Paleografi - tarihi el yazmalarının deşifre edilmesi, okunması ve tarihlendirilmesi de dahil olmak üzere eski yazıların incelenmesi.
Serileştirme
[değiştir | kaynağı değiştir]Serileme göreceli bir tarihleme yöntemidir (bkz. yukarıda göreceli tarihleme yöntemleri listesi). Sıralamanın pratik bir uygulamasına örnek olarak, taş alet veya çanak çömlek gibi eserlerin bilinen stil karşılaştırması verilebilir.
Yaşa eşdeğer stratigrafik belirteçler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Paleomanyetizma (göreceli bir tarihleme yöntemi, bkz. yukarıdaki ilgili liste)
- Oksijen izotop oranı döngüsüne dayalı deniz izotop aşaması (göreceli bir tarihleme yöntemi, yukarıdaki ilgili listeye bakınız)
- Tefrokronoloji (mutlak bir tarihleme yöntemi, bkz. yukarıdaki ilgili liste)
Stratigrafik ilişkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir arkeolojik alanın stratigrafi, o alandaki belirli faaliyetleri (“bağlamlar”) tarihlendirmek veya tarihini kesinleştirmek için kullanılabilir. Örneğin, bir kontekst tarihi bilinen diğer iki kontekst arasında mühürlenmişse, ortadaki kontekstin bu tarihler arasına tarihlenmesi gerektiği sonucuna varılabilir.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ en: Cross-cutting relationships
- ^ en: Fluorine absorption dating
- ^ en: Law of included fragments
- ^ en: Lichenometry
- ^ en: oxygen isotope ratio cycle
- ^ en: Marine isotope stage
- ^ en: Melt inclusions
- ^ en: Nitrogen dating
- ^ en: Principle of original horizontality
- ^ en: Principle of lateral continuity
- ^ en: Principle of faunal succession
- ^ en: Seriation
- ^ en: Sequence dating
- ^ en: Tephrochronology
- ^ en: Typology
- ^ en: Uranium–lead dating
- ^ en: Varnish microlamination
- ^ en: Vole clock
- ^ en: Amino acid dating
- ^ en: Archaeomagnetic dating
- ^ en: Argon–argon dating
- ^ en: Astronomical chronology
- ^ en: Cementochronology
- ^ en: Electron spin resonance dating
- ^ en: Fission track dating
- ^ en: Geochronology
- ^ en: Herbchronology
- ^ en: Iodine–xenon dating
- ^ en: Potassium–argon dating
- ^ en: Lead–lead dating
- ^ en: Luminescence dating
- ^ en: Thermoluminescence dating
- ^ en: Optically stimulated luminescence
- ^ en: Optically stimulated luminescence thermochronometry
- ^ en: Molecular clock
- ^ en: Obsidian hydration dating
- ^ en: Oxidizable carbon ratio dating
- ^ en: Rehydroxylation dating
- ^ en: Rubidium–strontium dating
- ^ en: Samarium–neodymium dating
- ^ en: Tephrochronology
- ^ en: Uranium–lead dating
- ^ en: Uranium–thorium dating
- ^ en: Uranium–uranium dating
- ^ en: Wiggle matching
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Archaeological Dating". Crow Canyon Archaeological Center (İngilizce). 14 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2020.
- ^ Greer, Clayton A. (June 1954). "Shakespeare's Use of The Famous Victories of Henry V". Notes and Queries. Cilt 199. ss. 238-41. doi:10.1093/nq/199.jun.238.
- ^ Süperiletkenlik konusunda uzman olan Kimya Profesörü Shimon Reich, İsrail'de ve antik dönemde başka yerlerde yaygın olarak kullanılan bir malzeme olan kurşunun manyetik özelliklerine dayanarak eserlerin tarihlendirilmesi için bir yöntem ortaya koydu. Reich ve çalışma arkadaşları, kriyojenik sıcaklıklarda kurşunun bir süper iletken haline geldiğini, ancak yüzyıllar boyunca hava ve suya maruz kalması sonucu oluşan korozyon ürünlerinin (kurşun oksit ve kurşun karbonat) süper iletken olmadığını bulmuşlardır. Manyetik ölçümler ve (diğer teknikler kullanılarak) 2500 yıllık olduğu bilinen eserlerle karşılaştırma temelinde grup, kurşun korozyon ürünlerinin kütlesinin bir nesnenin yaşıyla doğru orantılı olduğunu gösterdi. (New Journal of Physics, 2003, 5, 99)
- ^ Jacoby, M. (5 Mart 2007). "Chemistry in the Holy Land". Chemical & Engineering News. American Chemical Society. s. 20. 21 Nisan 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Watchman, Alan; Twidale, Charles (1 Temmuz 2002). "Relative and 'absolute' dating of land surfaces". Earth-Science Reviews (İngilizce). 58 (1). ss. 1-49. doi:10.1016/S0012-8252(01)00080-0. ISSN 0012-8252.
- ^ IUPAC, Compendium of Chemical Terminology, 2. basım (the "Gold Book") (1997). Düzeltilmiş çevrimiçi sürümü: (2006-) "radioactive dating".
- ^ Sanjurjo-Sánchez, Jorge (2016). An Overview of the Use of Absolute Dating Techniques in Ancient Construction Materials. Multidisciplinary Digital Publishing Institute. OCLC 1029510083.
- ^ Chruścińska, Alicja; Cicha, Anna; Kijek, Natalia; Palczewski, Piotr; Przegiętka, Krzysztof; Sulkowska-Tuszyńska, Krystyna (1 Aralık 2014). "Luminescence dating of bricks from the gothic Saint James Church in Toruń". Geochronometria. 41 (4). ss. 352-360. doi:10.2478/s13386-013-0165-y
. ISSN 1897-1695.
- ^ McBeth, Joyce; Panchuk, Karla; Prokopiuk, Tim; Hauber, Lyndsay; Lacey, Sean (8 Ocak 2020), "Overview of Relative and Absolute Dating", Introductory Physical Geology Laboratory Manual – First Canadian Edition (v.3 - Jan 2020) (İngilizce), 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi31 Temmuz 2020
- ^ J L Bada (1985). "Amino Acid Racemization Dating of Fossil Bones". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. Cilt 13. ss. 241-268. Bibcode:1985AREPS..13..241B. doi:10.1146/annurev.ea.13.050185.001325.
- ^ Laureano Canoira; Maria-Jess Garca-Martnez; Juan F. Llamas; Jos E. Ortz; Trinidad De Torres (2003). "Kinetics of amino acid racemization (epimerization) in the dentine of fossil and modern bear teeth". International Journal of Chemical Kinetics. 35 (11). ss. 576-591. doi:10.1002/kin.10153 .
- ^ B. J. Johnson; G. H. Miller (1997). "Archaeological Applications Of Amino Acid Racemization". Archaeometry. 39 (2). ss. 265-287. doi:10.1111/j.1475-4754.1997.tb00806.x.
- ^ "Quantifying Time-Averaging In 4th-Order Depositional Sequences: Radiocarbon-Calibrated Amino-Acid Racemization Dating of Late Quaternary Mollusk Shells from Po Plain, Italy". 2008. 22 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi18 Ağustos 2016.
The results provide a compelling case for applicability of amino acid racemization methods as a tool for evaluating changes in depositional dynamics, sedimentation rates, time-averaging, temporal resolution of the fossil record, and taphonomic overprints across sequence stratigraphic cycles.
- ^ Eighmy, Jeffery; Sternberg, Robert, (Ed.) (1990). Archaeomagnetic Dating
. Tucson: The University of Arizona Press. ISBN 9780816511327.
- ^ "Ateş ve Su Yeni Arkeolojik Tarihleme Yöntemini Ortaya Çıkarıyor". Science Daily. 25 Mayıs 2009. 23 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2009.
Manchester Üniversitesi ve Edinburgh Üniversitesi'nden bir ekip, tuğla, kiremit ve çömlek gibi ateşli kil seramikleri üzerinde kullanılabilecek 'rehidroksilasyon tarihlemesi' adını verdikleri yeni bir teknik keşfetti.
- ^ Marean, Curtis W.; Bar-Matthews, Miryam; Bernatchez, Jocelyn; Fisher, Erich; Goldberg, Paul; Herries, Andy I. R.; Jacobs, Zenobia; Jerardino, Antonieta; Karkanas, Panagiotis; Minichillo, Tom; Nilssen, Peter J. (18 Ekim 2007). "Early human use of marine resources and pigment in South Africa during the Middle Pleistocene" (PDF). Nature. 449 (7164). ss. 905-908. Bibcode:2007Natur.449..905M. doi:10.1038/nature06204. ISSN 0028-0836. PMID 17943129. 25 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF)9 Aralık 2024.
- ^ Clydesdale Plantation 18th-Century Sloop Excavation], Texas, USA: Institute of Nautical Archaeology, 4 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi9 Aralık 2024
