Legalizm (Çin felsefesi)

Çin felsefesinde Legalizm (Çince: 法家; pinyin: Fǎjiā; Wade-Giles: Fa-chia; düz olarak "Hukuk okulu"), bir politik sistemin temellerini içeren felsefedir. İlkbahar ve Sonbahar Dönemi'yle Savaşan Beylikler Dönemi'nde yaygın olan dört felsefe okulundan biriydi (diğer üçü Konfüçyüsçülük, Taoizm ve Mohizm'di). MÖ 770-MÖ 221 yıllarını içine alan bu dönem, Çin'de büyük kültürel mayalanmanın olduğu ve yeni düşünce tarzlarının ortaya çıktığı dönemdir.

Legalizm, faydacı bir politik felsefe olup temelini "çağ değişince legalizm, yeni çağın yasalarını tam olarak benimsemektir" şeklinde ifâde etmek yerinde olur. En önemli prensibi yasal prensip olup "yürürlükte olan yasayı üstte tutan bir politik felsefe"dir. Bu okulun en tanınmış önderi olan Han Fei (韓非), bir hükümdarın tebaasını şu üç esâsa göre yönetmesini tavsiye eder:

Fa (Çince: 法; pinyin: fǎ; düz olarak "yasa veyâ prensip"): Bu prensibe göre kanunnâme maddeleri açık bir dilde yazılı olup yayınlanmalıdır. Kanun önünde herkes eşittir. Kanunlar, uygun hareket edenleri ödüllendirip kuralları çiğnemeye cüret edenleri gereğince cezalandırmalıdır. Böylece sistemin nasıl hareket edeceği tahmîn edilebilecektir. Bunun yanı sıra kânun sistemi, devleti yönetmek içindir, hükümdarı değil.
Şû (Çince: 術; pinyin: shù; düz olarak "metot, taktik veyâ sanat"): Hükümdar tarafından özel taktikler ve sırlar kullanılarak başkalarının devleti kontrolü altına geçirmesini önlemelidir. Çok önemli bir nokta, başkalarının hükümdarın niyetleri anlayıp ona göre hareket etmesini imkânsız kılmaktır. Böylece 術'ya, yâni kanunlara uymak dışında ne şekilde daha avantajlı bir durum elde edileceğini kimse bilememelidir.
Şî (Çince: 勢; pinyin: shì; düz olarak "yasallaştırma, güç veyâ karizma"): Hükümdarın kendisi değil, pozisyonudur. Dolayısıyla eğilimlerin, konunun ne bağlamda olduğunun ve gerçeklerin analizi, gerçek bir hükümdar için şarttır.

Kökeni

Legalizm, ilk kez Shang Yang tarafından ortaya konmuştur. Bu reform yanlısı politik felsefeyle Qin Devleti'ni geri kalmışlıktan kurtarıp güçlü bir devlet hâline getirerek mevcut olan diğer altı devleti de egemenliği altına alarak büyük bir Çin imparatorluğu kurmayı plânlamıştı. Shag Yang'ın hukuk kuramları, herkesi kanun önünde eşit görüp sıkı yasalar ve sert cezalarla tebaayı kontrol etmeyi öngörmekteydi. Kendisi Qin dükü Xiao'nun hükümranlığı sırasında Qin'in başbakanı oldu ve aşamalarla devleti güçlü ve düzenli bir ülke hâline getirdi. Bu devletin tek hedefi, bütün rakiplerini yok etmekti. Shang Yang, soylu sınıfı giderip yerine ancak başarılara yükselme imkânını veren ve soydan ayrıcalığını hükümdar hariç kimseye izin vermeyerek meritokrasi sınıfını oluşturdu. Önceleri ordu soyluların kumandasında olup toplanan vergilerle kurulurdu. Bundan sonra generaller, yeteri kadar becerileri olmak şartıyla toplumun her kesiminden atanabiliyordu. Bunun yanında birlikler son derece sıkı eğitiliyor ve disipline önem veriliyordu.

O tarihten beri Qin, Çin'in en güçlü devleti olma yolunda ilerledi ve sonunda diğer altı devleti (Qi, Chu, Han, Yan, Zhao, Wei) egemenliği altına aldı. Bu yeni devletin başına İlk İmparator (Qin Shi Huangdi) geçti. (İmparatorluğun başına geçmeden önce kendisi Qin Ying Zheng olarak bilinirdi.)

Hükümdarın rolü

Aslında yönetici sınıfına ait olan hükümdarlar, legalistlere göre "yetki gizemi" donatılmıştır (Çince: 勢; pinyin: shì; düz olarak "otorite esrârı"). Dolayısıyla her zaman buyrukları tebaa tarafından saygı ve itaatla karşılanmalıdır. Hükümdârın zâtı meşrûiyeti ona verir. Shen Dao (~MÖ 350–MÖ 275) ve Shen Buhai gibi legalistler, hükümdarın karizmasına verilmiş öneme pek değer vermemişlerdir. Yetenekli hükümdarlar, niyetlerini gizleyip dışarıya doğru kayıtsız gibi dururlardı. Bütün hükümlerine uyulacağına emîn olmak için akıllı hükümdar dikkati çekmeme politikası güder (düşük profil). Dolayısıyla arzu ve isteklerini gizleyerek dalkavukluğun önüne geçer ve tebaasının emirlerine önem vermesini sağlar. Çin dükü Xiao'nun başbakanı Shang Yang, felsefesinde hükümdarına dış politikayla ilgileneceğine müzik dinlemesine izin verirken İlk İmparator'un en hayran kaldığı Han Feizi'yse akıllı hükümdardan daha çok beklemektedir. Onun standardlarına göre iyi bir hükümdar, hatalı olduğunu gösterince ona sadık bakanlarının tavsiyelerini kabul etmekle kalmaz, nezâketi altındakilere de gösterir ve fazla açgözlü olmaz. Legalistler, hükümdarın ataerkil olması beklenirken fazla hoşgörülü olmanın avamı bozacağını ve devletin iç düzenini tehlikeye sokacağını ileri sürer. Ne ilginçtir ki Han Hânedanlığı'nın büyük tarihçisi Sima Qian (~MÖ 145–86), İlk Qin İmparatoru dünyaya kendini göstermeyip (muhtemelen ebedîleşebilmek için) saklanarak düşük profille hareket ederken mutlaka legalistlerin hükümdarın rolü konusundaki bütün tavsiyelerine uymamıştır.

Bakanların legalist düşüncedeki rolü

Hükümdara destek olmak ve idarî problemlerden uzak kalmak için Han Devleti'nin bir bakanı olan Shen Buhai, yeni bir kavramı ortaya koydu: Çince: 術; pinyin: shù; düz olarak "methods". Bu metot ya da bürokratik idarî modeli, hükümdarı ideal hedefe doğru geliştirmek için bir programdır. Legalistlere göre akıllı bakan, hükümdarın en önemli yardımcısıdır. Bakanın görevi, belli maslahatları anlamak iken hükümdar da bakanının icraatını değerlendirmek durumundadır. Bakanların ve başka memurların birçok kez yabancı güçlerin lütfünu aradığına işaretle Han Feizi, hükümdarın bu kişileri ödül ve ceza "kulplarıyla" kontrol altında tutmasını önermiştir. Memurlar, korkunun verdiği motivasyonla bakanların icraatlarının istenenden ne fazla, ne de az olup olmadığını kontrol eder.

İlgili kişiler

Konfüçyüsçü düşünür Xun Zi'nin legalist düşüncelerden etkilendiği ya da düşüncelere etki ettiği bazen ileri sürülür. Bu, genellikle iki öğrencisinin (Li Si ve Han Fei) koyu legalist olmasındandır.

İlgili felsefeler

Karşıt felsefeler

Taoizm
Stoacılık (ya da Stoisizm)

Kaynakça

Barbieri-Low, Anthony, trans. “The Standard Measure of Shang Yang (344 B.C.).” 2006.
Creel, H.G. “The Totalitarianism of the Legalists.” Konfüçyüs'den Mao Zedong'a kadar Çin felsefesi. Chicago: The University of Chicago Press, 1953.
Duyvendak, J.J.L., trans. The Book of Lord Shang: A Classic of the Chinese School of Law. London: Probsthain, 1928.
Graham, A.C., Disputers of the TAO: Philosophical Argument in Ancient China (Open Court 1993). ISBN 0-8126-9087-7
Pu-hai, Shen. “Appendix C: The Shen Pu-hai Fragments.” Shen Pu-hai: MÖ 4. yüzyılın bir politik felsefecisi. Herrlee G. Creel tarafından İngilizceye tercüme edilmiştir. Chicago: The University of Chicago Press, 1974.
Qian, Sima. Büyük Târihçinin kayıtları, Qin Hânedanlığı. Burton Watson tarafından İngilizceye tercüme edilmiştir. New York: Columbia University Press, 1993.
Schwartz, Benjamin I. Eski Çin'in Düşünce Dünyâsı. Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press, 1985.
Watson, Burton, trans. Han Fei Tzu: Temel Yazıları. New York: Columbia University Press, 1964.