Persepolis

Başlığın diğer anlamları için Persepolis (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Persepolis

UNESCO Dünya Mirası
Konum	Mervdeşt, İran
Kriter	Kültürel: i, iii, vi
Referans	114
Tescil	1979 (3. oturum)
Bölge	Asya-Pasifik
Koordinatlar	29.935°K 52.890°D / 29.935; 52.890

Persepolis, Nisan 2005

Persepolis (Pers dilinde: Parsa, Farsça: تخت جمشید/پارسه, Taht-ı Cemşîd), İran'ın Fars Eyaleti'nde, Şiraz kentinin yaklaşık 60 km kuzeydoğusunda yer alan, antik dünyanın en görkemli şehirlerinden biridir. Ahameniş İmparatorluğu'nun tören başkenti olarak M.Ö. 6. yüzyıl sonlarında I. Darius tarafından kurulmuş olan Persepolis, yalnızca bir kraliyet kompleksi değil; aynı zamanda Pers kültürünün, mimarisinin ve siyasi gücünün simgesidir. Büyük taş teras üzerine inşa edilen şehirde, Apadana Sarayı, Uluslar Kapısı, Kral Yolu ve çeşitli kabartmalar gibi anıtsal yapılar yer alır. Bu yapıların çoğu, farklı milletlerden gelen elçilerin Pers kralına hediyeler sunduğu sahnelerle bezeli kabartmalarla süslenmiştir. Persepolis, 1979 yılında UNESCO tarafından Dünya Mirası ilan edilmiştir.

Kuruluşu

Pers İmparatorluğu'nun görkemli tören başkenti olan Persepolis, MÖ 6. yüzyılın sonlarına doğru Pers Kralı I. Darius (Dara) tarafından, Mervdeşt ovasında, doğal bir kayalık teras üzerine kurulmuştur. Şehrin stratejik konumu, hem savunma açısından avantaj sağlamış hem de imparatorluk içindeki farklı kültürleri bir araya getirecek bir merkez olmasına olanak tanımıştır. Darius, Persepolis'i yalnızca siyasi bir merkez değil, aynı zamanda kraliyet törenlerinin ve dini ritüellerin gerçekleştirileceği kutsal bir alan olarak tasarlamıştır.

Darius'un ölümünden sonra tahta geçen oğlu I. Serhas, babasının başlattığı inşaatları tamamlamakla kalmamış, şehre yeni yapılar da eklemiştir. Özellikle Ülkeler Kapısı (Gate of All Nations) ve hazine binaları onun döneminde inşa edilmiştir. Daha sonraki hükümdarlardan I. Artaserhas de Persepolis'i genişletmiş ve Ahameniş mimarisinin en seçkin örneklerinden bazılarını şehre kazandırmıştır. Her yeni kral, Persepolis'e kendi izini bırakmak istemiş, bu da kentin zamanla hem mimari hem de sembolik açıdan zenginleşmesini sağlamıştır. Persepolis'in kuruluşu, sadece bir şehir inşasından ibaret değil; aynı zamanda Pers İmparatorluğu'nun kültürel, dini ve siyasi vizyonunun somut bir yansımasıdır.

Kalıntılar

Lotus çiçeği kabartmaları Persepolis'teki duvarlarda ve anıtlarda sıklıkla kullanılmıştır.

Hepsi koyu gri mermerden inşa edilmiş bir dizi devasa yapının kalıntıları bulunmaktadır. Sütunlarından on beşi ayaktadır. 1970'ten bu yana üç sütun daha yeniden dikilmiştir. Binaların birçoğu hiçbir zaman tamamlanmamıştır.

Yerleşkenin arkasında, yamaçtaki kayaya oyulmuş üç mezar bulunmaktadır.

• 
  Lidyalılar ve Ermeniler'den oluşan heyetlerin ünlü şaraplarını krala getirdiklerini gösteren Apadana Sarayı'ndan bir kabartma.
• 
  İran Ulusal Müzesi'nde saklanan Persepolis'ten Ahameniş levhası.
• 
  Persepolis'te bir Medli adamın kabartması.
• 
  İran Ulusal Müzesi'nde saklanan Persepolis'ten gelen nesneler
• 
  İran Ulusal Müzesi'nde saklanan Persepolis'ten bir Lamassu başı
• 
  Kapı Direği Soketi
• 
  Persepolis'teki Büyük Çift Merdiven
• 
  Zerdüştlükte Nevruz'un sembolünü temsil eden Persepolis'teki bir kabartma.
• 
  Rölyeflerin disiplini.
• 
  İran Ulusal Müzesi'nde saklanan Serhas tabletleri
• 
  İran Ulusal Müzesi'nde saklanan Persepolis merdivenlerinden biri
• 
  Penelope'nin mevcut dört heykelinden biri Persepolis'te keşfedildi ve İran Ulusal Müzesi'nde saklanıyor

Tüm Milletlerin Kapısı

Ana madde: Tüm Milletlerin Kapısı

Tüm Milletler Kapısı'nın taş sütunları 16,5 metre yüksekliğinde olup, üstleri çift boğa biçiminde başlıklarla taçlandırılmıştır.

İmparatorluğun tebaasını sembolize eden Tüm Milletler Kapısı, yaklaşık 25 m (82 ft) uzunluğunda dört sütunlu ve Batı Duvarı'nda girişi bulunan kare bir salondan oluşuyordu.

• 
  Tüm Milletlerin Kapısı, Persepolis
• 
  Tüm Milletlerin Kapısında Bir Lamassu
• 
  Persepolis'teki Tüm Milletler Kapısı'ndaki üç dildeki yazıtların konumu
• 
  Tüm Milletlerin Kapısındaki İki Lamassu.
• 
  1905'te Tüm Milletlerin Kapısı.

Apadana Sarayı

Ana madde: Apadana

Apadana'da bulunan ve İran Ulusal Müzesi'nde saklanan bir İran Mastifi heykeli.

Persepolis'te bulunan saray I. Darius tarafından platformun batı tarafına inşa ettirmiştir. Bu saraya Apadana adı verilmiştir. Kralların Kralı tarafından resmi görüşmeler için kullanmıştır.

Sarayın temellerinde çıkarılan iki emanet kutusunda altın ve gümüşten yapılmış temel tabletleri bulunmuştur. Bunlar, Darius'un İmparatorluğunun geniş coğrafi terimlerini tanımlayan ve DPh yazıtı olarak bilinen Eski Fars çivi yazısı ile yazılmış bir yazıt içermektedir:

I. Darius'un Apadana Sarayı için yaptığı altın temel tabletleri, orijinal taş kutularında. Apadana sikke hazinesi, bu tabletlerin altına yerleştirilmişti. y. MÖ 510.

İki altın kaplama levhadan biri. Diğer ikisi gümüştü. Hepsinde aynı üç dilli yazı (DPh yazısı) vardır.

Büyük kral Darius, kralların kralı, ülkelerin kralı, Ahameniş kökenli İstaspis'in oğlu. Kral Darius şöyle diyor: Soğdya'nın ötesindeki Sacae'den Kuş'a ve Sind'den (Eski Farsça: 𐏃𐎡𐎭𐎢𐎺, Hiduš yer belirteci, yani "İndus vadisi") Lidya'ya (Eski Farsça: Spardâ) kadar sahip olduğum krallık budur. Tanrıların en büyüğü Ahuramazda'nın bana bahşettiği budur. Ahuramazda beni ve kraliyet ailemi korusun!

— Apadana Sarayı'nın temellerinde I. Darius'un DPh yazıtı

• 
  Apadana sarayı, Persepolis
• 
  Persepolis'teki Apadana'da birleşmiş Medler ve Perslerin tasviri
• 
  Persepolis Apadana'daki ölümsüz figürleri
• 
  Persepolis'teki Apadana'da ağaçların ve lotus çiçeklerinin tasviri
• 
  Apadana'nın sütunları, Persepolis
• 
  Apadana Sarayı'nın kuzey merdivenlerinin orta duvarı, Serhas'ın tahtta oturduğunu ve önemli bir yetkiliyi kabul ettiğini gösteriyor. İran Ulusal Müzesi'nde saklanıyor. Benzeri ise Persepolis'te bulunuyor.

Apadana Sarayı sikke hazinesi

Ana maddeler: Apadana hazinesi ve Ahameniş para sistemi

Apadana hazinesi

Altın Kroeseid, Darius zamanı basılmış, Apadana hazinesinde bulunan sekiz Kroeseid'in türünden, y. MÖ 545–520. Light series: 807 g (28,5 oz), Sardis basımı.

Apadana hazinesinde bulunan Egine staterinin türü, MÖ 550–530. Ön yüz: ortada büyük paletleri ile Deniz kaplumbağası. Arka yüz: sekiz bölümlü kare bir baskı.

Apadana hazinesinde bulunan Abdera tetradrahmisi, y. 540/35–520/15 BC. Ön yüz: Sol tarafta oturan ve pençesini kaldıran Griffon. Arka yüz: Dört parçalı kare girinti.

Apadana definesi, Persepolis'teki Apadana Sarayı'nın temel tabletlerini içeren taş kutuların altında keşfedilen sikkelerden oluşan bir definedir. Sikkeler, 1933 yılında Erich Schmidt tarafından yapılan kazılarda keşfedilmiştir. y. MÖ 515 olarak tarihlenmektedir. Madeni paralar sekiz adet hafif altın Kroeseid, bir Abdera tetradrahmisi, bir Egine stateri ve Kıbrıs'tan üç adet çift sigloi'den oluşuyordu. Kroeseidler çok yeni durumda bulunmuş ve bu da yakın zamanda Ahameniş yönetimi altında basıldıklarını doğrulamaktadır. Mevduatta herhangi bir Darik ve Sigloi yoktu; bu da Ahameniş sikkelerinin tipik özelliği olan bu sikkelerin ancak daha sonra, Apadana Sarayı'nın kuruluşundan sonra basılmaya başlandığını güçlü bir şekilde gösteriyor.

Taht Salonu

Taht Salonu, Persepolis

Terasın ikinci en büyük binası ve son yapı olan Apadana'nın yanında, Taht Salonu veya İmparatorluk Ordusu Şeref Salonu (Yüz Sütunlu Saray olarak da bilinir) yer alır. 70 m² × 70 m² (750 ft² × 750 ft²) ölçülerindeki salon, I. Serhas tarafından yapımına başlatılmış ve MÖ beşinci yüzyılın sonunda oğlu I. Artaserhas tarafından tamamlanmıştır. Sekiz taş kapısı, güney ve kuzeyde taht sahneleri kabartmalarıyla, doğu ve batıda ise kralı canavarlarla mücadele ederken betimleyen sahnelerle süslenmiştir. Kuzey revakının iki yanında iki devasa taş boğa bulunmaktadır. Boğalardan birinin başı şu anda Chicago'daki Doğu Enstitüsü'nde ve sütunlardan birinin kaidesi de British Museum'da bulunmaktadır.

I. Serhas'in saltanatının başlangıcında, Taht Salonu esas olarak askeri komutanlar ve imparatorluğun tüm tebaa milletlerinin temsilcileri için yapılan resepsiyonlar için kullanılıyordu. Daha sonra Taht Salonu, imparatorluk müzesi olarak hizmet vermiştir.

Taçara Sarayı

Taçara, Büyük Darius'un Persepolis'teki özel sarayıdır. Sarayın yalnızca küçük bir kısmı onun yönetimi altında tamamlanabilmiş, Darius'un MÖ 486'daki ölümünden sonra kalanı oğlu ve halefi Serhas tarafından tamamlanmıştır ve Serhas saraya Eski Farsçada "kış sarayı" anlamına gelen Taçara adını vermiştir. Daha sonra I. Artaserhas tarafından kullanılmıştır. MÖ 330'da İran'ı işgal etmesinin ardından Büyük İskender, birliklerinin Persepolis'i yağmalamasına izin vermiştir. Bu saray, İskender'in ordusu tarafından yakılan komplekste yıkımdan kurtulan birkaç yapıdan biriydi ve bu nedenle Taçara, bugün Persepolis'te ayakta kalan en sağlam binasıdır. Aynı zamanda Persepolis'teki en eski yapıdır. Taçara, Apadana'ya sırt sırta ve güneye doğru uzanır.

• 
  Taçara, Persepolis'in günümüze kadar en sağlam kalmış yapısıdır.
• 
  Taçara sarayının merdivenleri
• 
  Taçara sarayının güney sundurması üzerindeki Serhas'ın üç dilli yazıtı
• 
  Taçara Sarayı'nda kralın şeytanla savaşının kabartması
• 
  Taçara Sarayı'nın güney merdivenlerindeki kabartmaların bir kısmı, hayvan, yiyecek ve içecek taşıyan hizmetçilerden oluşan bir sırayı tasvir ediyor.
• 
  Taçara Sarayı, Persepolis
• 
  Taçara sarayının yapısı hakkında

Hadiş Sarayı

Serhas'ın Hadiş Sarayı, Persepolis'teki saraylardan biridir. H. (I. Artaserhas) Sarayı'nın doğusunda yer alır. Saray, terasın en üst katında yer alır ve kayanın üzerinde yükselir. Sarayın yazıtları, yapının Serhas'ın emriyle inşa edildiğini göstermektedir. 2550 metrekarelik (40x55 metre) bir alanı kaplamaktadır. Batıdaki çift merdiven Taçara şatosunun avlusuna, kuzeydoğudaki başka bir merdiven ise Konsey Salonu avlusuna çıkar.

• 
  Hadiş Sarayı, Persepolis
• 
  Hadiş Sarayı'nın duvarlarındaki lotus
• 
  Hadiş sarayı, Serhas'ın emriyle inşa edilmiştir.
• 
  Hadiş sarayında Serhas
• 
  Hadiş Sarayı, 1886
• 
  Hadiş sarayının salonu.

Diğer saraylar ve yapılar

Konsey Salonu, Tryplion Salonu, D, G, H Sarayları, depolar, ahırlar ve odalar, tamamlanmamış giriş kapısı ve birkaç farklı yapı, terasın güneydoğu köşesine yakınında dağın eteğinde yer almaktadır.

• 
  Persepolis'teki Hüma kuşu
• 
  Persepolis'te iyi korunmuş bir sütun
• 
  Persepolis Konsey Salonu'ndan kabartmalar
• 
  Hazinenin bir kısmı, Persepolis
• 
  Persepolis'in yarım kalmış kapısı, III. Artaserhas'in emriyle başlatılmış, halefleri Asses ve III. Darius tarafından devam ettirilmiştir.
• 
  Bir sütun başlığı.

Mezarlar

III. Artaserhas'ın Mezarı, Persepolis

Ktesias'a göre Büyük Kiros'un kendi şehri olarak bahsettiği Pasargad'daki Kiros'un Mezarı'na gömüldüğü genel kabul görmektedir. Eğer II. Kambises'in naaşının "Perslere" getirildiği doğruysa, gömüldüğü yer babasınınkinin dışında bir yerde olmalıdır. Ktesias, bir kralın kendi mezarını yaşamı boyunca hazırlamasının gelenek olduğunu kabul eder. Dolayısıyla, muhtemelen I. Darius, I. Serhas, I. Artaserhas ve II. Darius Nakş-ı Rüstem'e gömülen krallardır. Çok kısa bir süre hüküm süren II. Serhas'ın böylesine görkemli bir anıta sahip olması neredeyse imkânsızdır; gaspçı Sogdianus ise daha da azına sahiptir. Persepolis kompleksin arkasındaki tamamlanmış iki mezar, II. Artaserhas ve III. Artaserhas'e ait olmalıdır. Şehirden bir kilometre uzaklıkta bulunan tamamlanmamış mezarın ise kime ait olduğu tartışmalıdır.

Antik metinler

I. Serhas'ın bir yazıtının Babil versiyonu, "XPc yazıtı"

Persepolis'teki Taçara Sarayı'nda III. Artaserhas'ın yazıtı.

Persepolis'te I. Darius, Xerxes, II. Artaserhas ve III. Artaserhas ile ilgili toplam 11 yazıt bulunmaktadır. Konuyla ilgili antik alimlerin ilgili pasajları aşağıda yer almaktadır:

Persepolis, Pers krallığının başkentiydi. Büyük İskender, burayı Makedonlara “Asya’nın en nefret edilen şehri” olarak nitelendirdi ve saraylar dışında tüm kenti askerlerine yağmalattı.(2) Persepolis, “güneşin altında en zengin şehir” olarak anılırdı; halkın evleri, uzun yıllar boyunca biriktirilmiş her türlü zenginlikle, mobilyalarla ve kıyafetlerle donatılmıştı. Makedonlar kente hücum ederek karşılaştıkları tüm erkekleri katletti ve evleri yağmaladı; bu evlerin pek çoğu halka ait olup, her türden eşya ve giysi bakımından oldukça zengindi.

72 (1) İskender, zaferlerini onurlandırmak için şenlik oyunları düzenledi. Tanrılara görkemli kurbanlar sundu ve dostlarını cömertçe ağırladı. Ziyafet ilerleyip içkiler arttıkça konukların zihinlerini bir tür çılgınlık sardı.(2) Bu sırada orada bulunan kadınlardan biri, Atinalı Thais adlı bir hetaera, İskender’in Asya’daki tüm başarılarının en büyüğünü gerçekleştirmiş olacağını söyleyerek, onun da katıldığı bir zafer alayında sarayları ateşe vermesini ve Perslerin ünlü eserlerinin kadınların elleriyle bir anda yok edilmesine izin vermesini önerdi.(3) Bu sözler, hâlâ genç ve şarapla coşkun olan dinleyiciler üzerinde güçlü bir etki yarattı. Kimileri yüksek sesle meşalelerin hazırlanmasını ve Yunan tapınaklarının yıkımının öcünün alınmasını istedi.(4) Diğerleri ise böylesi bir eylemin yalnızca İskender’e yakışacağını dile getirdi. Kral da bu sözlerle heyecana kapılınca, herkes sofralardan kalktı ve Dionysos onuruna zafer alayı (epinikion komos) düzenlemek üzere hazırlanıldı.

(5) Çok sayıda meşale toplandı. Ziyafette kadın müzisyenler de bulunduğundan, kral onları da sesler, flütler ve auloslar eşliğinde yürüyüşe kattı; alaya Thais öncülük ediyordu.(6) Kraldan sonra ilk olarak meşalesini saraya fırlatan yine Thais oldu. Onu diğerleri izleyince, kısa sürede tüm saray alanı alevler içinde kaldı. Bu yangın o denli büyüktü ki, birçok yıl önce Pers kralı Xerxes’in Atina Akropolü’ne karşı işlediği kutsal saygısızlık, bu kez bir kadın eliyle, hem de şaka yollu bir eğlence sırasında, aynı toprakların bir yurttaşı tarafından adeta karşılık bulmuş oldu.

— Diodorus Siculus, 17.70.1–73.2, 17.70 (1)

Ertesi gün kral, ordusunun önderlerini topladı ve onlara şunları söyledi: “Yunanlılar için Perslerin eski krallarının merkezi kadar zararlı bir şehir yoktu [...] bu şehrin yıkılmasıyla atalarının ruhlarına adak sunmuş olacaklardı.”

7 (1) Ancak İskender’in üstün zihinsel yetenekleri, tüm kralları geride bırakan soylu yaradılışı, tehlikeler karşısındaki cesareti, plan yapma ve uygulamadaki çevikliği, kendisine boyun eğenlere karşı dürüstlüğü, esirlerine merhametli davranışı, meşru ve olağan hazlarda bile ölçülü oluşu — tüm bunlar aşırı şarap düşkünlüğüyle lekelenmişti. (2) Tahtın düşmanı ve rakibi savaşı yeniden başlatmaya hazırlanırken; daha yeni boyun eğdirdiği halklar henüz hâlâ yeni yönetime düşman ve kin doluyken, o kadınların da bulunduğu uzun şölenlere katılıyordu. Bu kadınlar, dokunulmaz sayılacak kişiler değil, silahlı adamlarla birlikte yaşamakta alışkanlık kazanmış, ölçüsüz bir serbestliğe sahip fahişelerdi.

(3) Bunlardan biri, adı Thais olan kadın, kendisi de sarhoştu; kralın, Perslerin sarayını ateşe vermeyi emretmesi halinde bütün Yunanlıların gözünde en büyük takdiri kazanacağını söyledi. Zira barbarların şehirlerini yıkıma uğrattığı kimseler de bunu beklemekteydi. (4) Böylesine önemli bir meselede bir sarhoş kadının görüş bildirmesi üzerine, şarapla mest olmuş bir iki kişi ona katıldı. Kral da, şaraba düşkünlüğü taşıma gücünü aşan biri olarak şöyle haykırdı: “Öyleyse neden Yunan’ın intikamını alıp bu şehre meşaleleri uygulamıyoruz?” (5) Şaraptan harlanan herkes ayağa kalktı ve silahlı iken bağışladıkları şehri, sarhoş halde ateşe vermeye girişti. İlk ateş demetini saraya atan kral oldu; ardından konuklar, hizmetkârlar ve hetairalar da aynı şeyi yaptılar. Saray büyük ölçüde sedir ağacından yapılmıştı; alevler hızla yayıldı ve yangın büyüdü. (6) Şehrin yakınında konaklayan ordu yangını gördüğünde, bunun bir kaza olduğunu sanarak yardıma koştu. (7) Fakat sarayın girişine geldiklerinde, bizzat kralın ateşe odun yığmakta olduğunu gördüler. Bunun üzerine getirdikleri suları bıraktılar ve onlar da kuru odunları yanan yapının üzerine atmaya başladılar.

(8) Böylece tüm Doğu’nun başkentinin sonu geldi... .

(10) Makedonlar, böylesine ünlü bir şehrin kendi kralları tarafından bir sarhoşluk âlemi içinde yok edilmesinden utanç duydular; bu nedenle eylemi ciddi bir karar olarak yorumladılar ve böylesi bir yok edilişin haklı olduğuna kendilerini inandırmaya çalıştılar.

— Quintus Curtius Rufus 5.6.1–7.12 5.6 (1)

Büyük İskender’in yanında Atinalı hetaira Thais yok muydu? Kleitarkhos, Persepolis’teki sarayın yakılmasına sebep olan kişinin o olduğunu söyler. İskender’in ölümünden sonra aynı Thais, Mısır’ın ilk kralı olan Ptolemaios ile evlendi.

— Cleitarchus, FGrHist. 137, F. 11 (= Athenaeus 13. 576d-e)

Dış bağlantılar

• Persepolis22 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Persepolis, Şiraz22 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.