Türkçe söz varlığı

Türkçe söz varlığı, Türkçe dilindeki kelimelerin bütünüdür. Dil, isim ve fiil köklerinden kelimeler oluşturmak için yaygın olarak aglütinasyon ve son ekleri kullanır. Türkçe söz varlığı, yerli Türk kelimelerinin yanı sıra Arapça, Farsça, Fransızca ve diğer dillerden gelen alıntılarla da zengindir.

Bu makale, Türkçe dilbilgisine eşlik eden bir makaledir ve gramerle ilgili bazı bilgiler içermektedir. Bu makalenin amacı, esas olarak Türkçe dilinin yapım eklerinin ("yapısal son ekler") kullanımını göstermek ve zamirler, sıfatlar, edatlar ve bağlaçlar gibi yapısal olarak önemli bazı kelime türlerini vermektir.

Kökenler

Ayrıca bakınız: Türkçe § Söz varlığı

Türkçe söz varlığının, yaklaşık %86'sı Türk dilleri kökenlidir. Çocukların konuşmayı öğrenirken ilk öğrendikleri kelimeler de dahil olmak üzere, Türkçenin temel söz varlığının ve en sık kullanılan kelimelerin çoğu Türk kökenlidir. Öte yandan, Türkçe kelimelerin yaklaşık %14'ü yabancı kökenlidir; özellikle Arapça, Fransızca ve Farsçadır. Türk Dil Kurumu'na göre, bu yabancı kelimelerin 6.463'ü Arapça, 4.974'ü Fransızca, 1.374'ü Farsça, 632'si İtalyanca, 538'i İngilizce, 399'u Yunanca ve 147'si Latince kökenlidir.

Türk dilinde en önemli dilbilimsel etki, 10. yüzyılda Türklerin İslam'a geçmesiyle başladı. Arapça ve Farsça kelimelerin ödünç alınması Selçuklu İmparatorluğu döneminde başladı. Bu dönemde Selçuklu Türkleri ile İran'daki (Persya) Farslar arasında uzun süren dil teması, Farslaşmaya ve Farsçanın resmi ve edebi dil olarak benimsenmesine yol açtı. Sonuç olarak, eğitimli Türkler üç dilin söz varlığına erişebiliyorlardı: ana dilleri olan Oğuz Türkçesi'nin yanı sıra hanedan ve askeri amaçlar için Farsça, kültürel, sanatsal, edebi, saray ve bilimsel amaçlar için Farsça ve teolojik, hukuki, bilimsel ve dini amaçlar için Arapça.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde Arapça ve Farsçadan kelime alımı devam ederken, özellikle 18. yüzyılda ticaret, diplomasi ve modernleşme çabaları nedeniyle Fransızca, İtalyanca, İngilizce ve diğer Avrupa dillerinin etkisi artmıştır ve Osmanlı Türklerinin resmi dili Osmanlı Türkçesi (Osmanlıca) olmuştur. Bununla birlikte, Osmanlıca genel nüfusun konuştuğu günlük dilden önemli ölçüde farklıydı ve sıradan insanlar için büyük ölçüde anlaşılmazdı. Kaba Türkçe ("vulgar Türkçe") olarak bilinen günlük Türkçe, eğitim seviyesi düşük ve kırsal topluluklar tarafından konuşuluyordu ve daha yüksek oranda yerli Türkçe söz varlığını koruyordu. Bu söz varlığı, daha sonra modern Türkçe dilinin temelini oluşturdu.

1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla birlikte, halkın ve idarenin (sarayın) dillerini birleştirme ve ülkeyi Batılaştırma çabaları başladı. Latin harflerine dayanan modern Türk alfabesi kullanılmaya başlandı. Mustafa Kemal Atatürk'ün önderliğinde yürütülen dil reformu çalışmaları, Türkçedeki yabancı kelimeleri ortadan kaldırmak ve daha Türkçe temelli bir söz varlığı oluşturmak amacıyla başlatıldı. Bu kapsamda, Arapça ve Farsça kelimelerin çoğu, konuşmada hayatta kalan Türkçe kelimeler, kullanılmayan Türkçe kelimeler, Türkçenin aglütinatif yapısından düzenli olarak oluşturulan yeni kelimeler ve tamamen yeni kelimeler veya oluşumlarla değiştirildi. Sonuç olarak, birçok yabancı kelimenin Türkçe karşılığı oldu. Bazı yabancı kelimeler cumhuriyet döneminde modası geçmiş ve kullanımdan kalkmışken, diğerleri günlük konuşmada kalmıştır. Örneğin, Türkçe güney kelimesi, Arapça cenup kelimesinin yerine "güney" için standart terim haline gelmiştir, ancak bazı durumlarda yabancı kelime baskın kalmıştır - örneğin dünya (Arapça) kelimesi, Türkçe karşılığı yeryüzü'nden daha yaygın olarak "dünya" anlamında kullanılmaktadır. Diğer durumlarda ise, "isim" anlamına gelen isim (Arapça) ve ad (Türkçe) gibi her iki kelime de kullanılmaya devam etti ve genellikle birbirinin yerine kullanıldı.

İsimler

Ayrıca bakınız: Türkçe dilbilgisi § İsim

Türkçe söz varlığının kökenleri

  Türk dilleri (%86.59)

  Arapça (%5.81)

  Fransızca (%4.73)

  Farsça (%1.22)

  İtalyanca (%0.57)

  İngilizce (%0.43)

  Yunanca (%0.36)

  Latince (%0.13)

  Diğer (%0.16)

Türkçe isimler ve zamirler için dilbilgisel cinsiyeti yoktur (aynı zamir o İngilizce "he", "she" veya "it" anlamına gelir), ancak altı dilbilgisel hâl vardır:

1. yalın veya mutlak hâl (özne veya belirsiz doğrudan nesne için kullanılır),
2. belirtme hâli (ismin -i hâli; belirli doğrudan nesne için kullanılır),
3. yönelme hali (= -e hâli),
4. bulunma hâli (= -de hâli),
5. ayrılma hâli (= -den hâli),
6. ilgi veya tamlayan hâli (= -in hâli)

(Detaylı bilgi için ayrıca Türkçede ismin hâlleri makalesine bakınız). İki dilbilgisel sayı vardır: tekil ve çoğul.

İsimlerden ve sıfatlardan türetilen isimler

İsimlere eklenen -ci (ve sese göre türevleri) son eki, o isimle adlandırılan şeyle ilgisi olan kişiyi belirtir:

İsim	İsim + -ci	İngilizcesi
iş	işçi	"work" - "worker"
balık	balıkçı	"fish" - "fisherman"
gazete	gazeteci	"newspaper" - "newsagent", "journalist"

İsim veya sıfata eklenen -lik (ve sese göre türevleri) son eki, soyut bir kavramı veya isimle adlandırılan şeyle ilgili bir nesneyi belirtir:

İsim	İsim + -lik	İngilizcesi
iyi	iyilik	"good" - "goodness"
tuz	tuzluk	"salt" - "salt shaker"
gün	günlük	"day" - "diary", "daily" (zarf)
gece	gecelik	"night" - "nightgown"

Fiillerden türetilen isimler

Eylemin bir örneğini belirten ‘’-im soneki, Türkçe dilbilgisi girişinde bahsedilmiştir.

yat- "uzanmak" ("lie down"),

yatır- "yatırmak" ("lay down"),

yatırım "yatırım" ("investment").

Kelime türetmeyle ilgili daha fazla örnek için ilgili makaleye bakınız: Türkçedeki yabancı kökenli sözcüklerin Türkçe karşılıkları.

Sıfatlar

Sıfatların sınıflandırılması

Sıfatlar şu şekilde ayırt edilebilir:

• Niteleme sıfatları, veya
• Belirtme sıfatları: özellikle:
  • İşaret sıfatları,
  • Sayı sıfatları,
    • Asıl sayı sıfatları,
    • Sıra sayı sıfatları,
    • Kesir sayı sıfatları,
    • Üleştirme sayı sıfatları,
    • Topluluk sayı sıfatları
  • Belgisiz sıfatlar,
  • Soru sıfatları.

Pekiştirme için, (niteleme) sıfatın ilk ünsüz ve ünlüsü tekrarlanabilir; yeni bir ünsüz de eklenir, m, p, r veya s, ancak hangisinin kullanılacağına dair basit bir kural yoktur:

Sıfat	Pekiştirme Biçimi	İngilizcesi
başka	bambaşka	"other" - "completely different"
katı	kaskatı	"hard" - "hard as a rock"
kuru	kupkuru	"dry" - "dry as a bone"
temiz	tertemiz	"clean" - "clean as a whistle"

Niteleme sıfatları veya belirteçler, dilin önemli bir parçasıdır, ancak Türkçe bazı belirleyicilerini Arapça ve Farsçadan almıştır.

Belirtme sıfatları

• o → "that",
• bu → "this",
• şu → "this" veya "that" (işaret edilen şey).

Bunlar aynı zamanda işaret zamirleri de. Çoğul isimlerle birlikte kullanılan bu sıfatlar, İngilizcedeki "those" ve "these" anlamına gelir; Türkçede sıfatların bu tür bir çekimi yoktur.

Sayı sıfatları

Sayma sayıları aşağıdakilerden düzenli bir şekilde oluşturulur:

0-9	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9
	sıfır	bir	iki	üç	dört	beş	altı	yedi	sekiz	dokuz
10'un katları	—	10	20	30	40	50	60	70	80	90
		on	yirmi	otuz	kırk	elli	altmış	yetmiş	seksen	doksan

10'un kuvvetleri	10	100	1.000	1.000.000	1.000.000.000
	on	yüz	bin	milyon	milyar

Birimler on katları takip eder; onun kuvvetleri azalan sırada gelir. Örneğin;

yüz kırk dokuz milyar beş yüz doksan yedi milyon sekiz yüz yetmiş bin altı yüz doksan bir metre ("149.597.870.691 metre").

Türkçe:	yüz	kırk	dokuz	milyar
İngilizce:	[one] hundred	forty	nine	billion

Türkçe:	beş	yüz	doksan	yedi	milyon
İngilizce:	five	hundred	ninety	seven	million

Türkçe:	sekiz	yüz	yetmiş	bin
İngilizce:	eight	hundred	seventy	thousand

Türkçe:	altı	yüz	doksan	bir	metre
İngilizce:	six	hundred	ninety	one	metres

Sayma sayıları (Kardinaller) genellikle tek başına kullanılmaz, ancak bir birim için genel bir kelime kullanılır, örneğin:

• tane’' (İngilizce: "piece of, count"), kelime anlamı "adet";
• kişi’' (İngilizce: "person"), "zat, insan".

Türkçede sayılar adlandırılırken çoğul eki kullanılmadığını hatırlayarak, şunu elde ederiz:

dört tane biralar değil "dört bira"; ("four beers")

Biz altı kişileriz değil "Biz altı kişiyiz. ("We are six.")

Sayma sayılarından (Kardinal), son eklerle diğerleri (sıra sayı, üleştirme, vb.) türetilebilir:

• sıra sayı (ordinal) -(i)nci

  yedi "seven" → yedinci "seventh"

  Sırada yedincisiniz.

  "You are seventh in line."

• üleştirme (distributive) -(ş)er

  bir "one" → birer "one each"

  iki "two" → ikişer "two each"

• topluluk (collective) -(i)z

  iki "two" → ikizler "twins"

Belgisiz sıfatlar

Sayma sayısı bir "İngilizce: one" 'belirsiz makale olarak kullanılabilir. Diğer sözde belgisiz sıfatlar şu şekilde sıralanabilir:

• genelce (universal): her → "each, every", tüm →"the whole", bütün → "whole, all";
• varoluşsal (existential): bazı → "some", biraz → "a little", birkaç → "a few, several";
• olumsuz (negative): hiç → "none";
• miktar belirten (quantitative): az → "little, few", çok → "much, many";
• ayırt edici (distinguishing): başka, diğer, öteki, öbür → "other";
• tanımlayıcı (identifying): aynı → "same".

Ayrıca "az, çok, az buçuk, başka, bazı, belli başlı, bir, biraz, birçok, birkaç, bir hayli, birtakım, bir sürü, bir yığın, bunca, bütün, tüm, çok, çoğu, fazla, her, herhangi bir, hiç, hiçbir, hudutsuz, kaç, kimi, nice, sınırsız, yığın yığın …" yalın ya da birleşik sıfat yapısındaki başlıca belirsizlik sıfatlarına örnek olarak verilebilir.

Soru sıfatları

• hangi → "which?"
• kaç → "how much?" veya "how many?"

  Saat kaç? → "What time is it?"

  Kaç saat? → "How many hours?"

• nasıl → "what sort?" (bu aynı zamanda İngilizce "how?" anlamına gelen soru zarfıdır.)

İsimlerden türetilen sıfatlar

Bir isme eklendiğinde, -li veya -siz son ekleri, sırasıyla ismin ifade ettiği şeyin varlığını veya yokluğunu belirtir.

İsim	Bulunma (-li)	Bulunmama (-siz)
tuz → "salt"	tuzlu → "salted"	tuzsuz → "salt-free"
umut → "hope"	umutlu → "hopeful"	umutsuz → "hopeless"

-li son eki aynı zamanda kökeni de belirtir:

Ankaralıyım. → "I am from Ankara."

Son olarak, -me ile sözlü isimlere eklenen -li son eki, zorunluluk fiili oluşturur.

Kalıp: (fiil-kökü) + me + li + (kişi ekiyle kapanış).

Gitmeliyim. → "I must go".

Anadili konuşan kişi, -meli ekini, zorunluluğu belirten bölünmez bir son ek olarak algılayabilir.

Bir kişi ismine eklendiğinde, -ce sıfat oluşturur.

İsim	Sıfat (İsim + -ce)	İngilizcesi
çocuk	çocukça	"child" - "childish"
kahraman	kahramanca	"hero" - "heroic"

Zarflar

Sıfatlar genellikle zarf görevi görebilir:

iyi → "good" veya "well"

Daha önce belirtildiği gibi, sıfat tekrarlanabilir. Tekrarlanan isim de zarf görevi görür:

kapı "door" → kapı kapı "door-to-door"

-ce son eki, isimleri ve sıfatları zarflara dönüştürür. Bir kaynak (Özkırımlı, s. 155) bunu benzerlik ("similarity") veya görelik (göre → "according to") eki olarak adlandırır ve başka bir hâl eki olarak değerlendirir.

• Sıfatlara eklenir, -ce İngilizcedeki -ly son eki gibidir:

  güzelce → "beautifully"

• İsimlere eklendiğinde, -ce İngilizcedeki like gibi kullanılabilir:

  Türkçe konuş- → "speak like Turks" ("speak Turkish") → "Türkler gibi konuş"

Yer zarfları şunlardır:

• aşağı/yukarı → "down/up"
• geri/ileri → "backwards/forwards"
• dışarı/içeri → "outside/inside"
• beri/öte → "hither/yon"
• karşı → "opposite"

Bunlar aynı zamanda sıfat ve isim olarak da kullanılabilir (özellikle, hal ekleri verilebilir).

Ayrıca, -re son eki, işaret zamirleri o, bu ve şu ile isim olarak kullanılan soru zamiri ne'ye eklenebilir. Sonuçta, yer zarfı görevi gören durumlar ortaya çıkar:

• nereye/buraya/oraya → "whither?/hither/thither"
• nerede/burada/orada → "where?/here/there"
• nereden/buradan/oradan → "whence?/hence/thence"

Edatlar

İyelik ve yalın hal ile

Aşağıdakiler, iyelik zamirleri benim, bizim, senin, sizin, onun ve kimin ile diğer zamirlerin ve isimlerin mutlak halinden sonra kullanılır:

• gibi → "like, as";
• için → "for";
• ile → "with";
• kadar (Arapça) → "as much as".

Örneğin, belirli bir şirket alkolsüz içeceğini şu şekilde tanımlayabilir:

buz	gibi
ice	like
"like ice", "ice cold"
örn.: Buz gibi limonata

Ancak, başka bir şirket kendisi hakkında şöyle diyebilir:

Gibisi	yok.
its-like	non-existent
"There's nothing like it."
örn.: Türkiye gibisi yok

Bu nedenle, edat etiketi gibi'yi yeterince tanımlamamaktadır; Schaaik, benzerlik kurmak için kullanılması nedeniyle onu yüklem olarak adlandırmayı önermektedir:

Eşek	gibisin.
donkey	you-are-like
"You are like a donkey."

beni	küçümseyecekmiş	gibi	bir	duygu
me-ACC	s/he-will-look-down-on	like	a	feeling
"a feeling as if s/he will look down on me"

ile parçacığı hem birliktelik durumu hem de vasıta eki olabilir; ayrıca önceki kelimeye edat olarak da eklenebilir. Örnekler:

• Deniz ile konuştuk veya Deniz'le konuştuk → "Deniz and I [or we], we spoke."

  (burada İngilizce kelime kelime çeviriyi "We spoke with Deniz" şeklinde yapmak yanlış olabilir)

• çekiç ile vur- veya çekiçle vur- → "hit with a hammer"

Yönelme hâli ile

İsmin -e halindeki isim ve zamirlerden sonra kullanılır:

• -e doğru → "towards";
• -e göre → "according to";
• -e kadar → "as far as";
• -e karşı → "against".

Ayrılma hâli ile

• -den önce/sonra → "before/after";
• -den beri → "since";
• -den itibaren (Arapça) → "from…on";
• -den dolayı → "because of".

Yalın hâl ile

Aşağıdaki edatlar, üçüncü şahıs sahiplik eki ile isimlerin durum ekleridir; bunlar, önlerindeki kelimelerle birlikte her zaman belirsiz isim bileşikleri oluşturdukları şeklinde anlaşılabilir (ayrıca bkz. Türkçe dilbilgisi#İsim):

• bakımdan → "from the point of view of" (bak- → "look");
• hakkında → "concerning, about" (hak → "right, justice");
• tarafından → "by the agency of" (taraf → "side");
• yüzünden → "because of" (yüz → "face").

Ünlemler

Bazı örnekler şunlardır:

• seküler:
  • Öf [iğrenme];
  • Haydi → "Come on": Haydi kızlar okula → "Girls to school!" (eğitim kampanyası sloganı);
• Tanrı'ya sesleniş:
  • örtük olarak:
    • Aman → "Mercy";
    • Çok şükür → "Much thanks";
  • açıkça:
    • Allah Allah → "Goodness gracious";
    • Hay Allah;
    • Vallahi → "By God [I swear it]".

Bağlaçlar

Bazı Türkçe bağlaçlar Farsça ve Arapçadan alınmıştır.

Mantıksal bağlaçlar

İngilizce A and B ifadesinin birliktelik anlamı çeşitli şekillerde ifade edilebilir:

• A ve B (Arapçadan alınmış);
• B ile A (ile aynı zamanda bir edat);
• A, B de.

İngilizce "but" veya "only" gibi zıtlık / karşıtlık anlamında kullanılan kelimeler arasında ama ve fakat (her ikisi de Arapça) ile yalnız (aynı zamanda tek başına → "alone" anlamına gelen bir sıfat) bulunmaktadır.

Vurgu için: hem A hem B → "both A and B".

Mantıksal ayrılık

İngilizce "(either)…or" anlamında:

• A veya B;
• ya A veya B;
• ya A ya da B.

Son ikisinin kalıbı genişletilebilir:

• ya A ya B veya C;
• ya A ya B ya da C.

Sezdirim / Sonuç çıkarma

• B, çünkü A → "B, because A".
• ((Eğer)) A'ysa, (o zaman) B'dir. → "If A, then B." ("Eğer" genellikle kullanılmaz.)

Hem çünkü hem de eğer Farsçadır; ikincisi genellikle gerekli değildir, çünkü fiilin koşullu hali mevcuttur.

ki bağlacı

Farsça ki bağlacı, Türkçeye Hint-Avrupa tarzı fikirleri ilişkilendirme biçimini getirir. (#Lewis [XIII, 15]):

Beklemesini istiyorum → "Her-waiting I-desire"; but

İstiyorum ki beklesin → "I-desire that he-wait."

Bu nedenle, ki kabaca İngilizce "that" kelimesine karşılık gelir, ancak daha geniş bir anlamı vardır:

Güneş batmıştı ki köye vardık → "The-sun had-set [when] that at-the-village we-arrived."

Kirazı yedim ki şeker gibi → "The-cherry I-ate [and found] that [it was] sugar like."

Fiiller

Fiil kökü temizle- "temizlemek" → "make clean", temiz → "clean" sıfatına -le- son eki eklenerek oluşur. Birçok fiil, -le ile isimlerden veya sıfatlardan oluşur:

• başla- → "make a head", yani, "begin" (geçişsiz; baş → "head");
• kilitle- → "make locked", yani, "lock" (kilit → "lock");
• kirlet- → "make dirty" (kir → "dirt")
• köpekle- (köpek → "dog"'dan, Türkçe dilbilgisi#Sözcük türleri bölümünde tartışılmıştır.).

-iş- son eki, karşılıklı eylemi belirtir ve İngilizcede "each other" veya "one another" ile ifade edilir.

• görüşmek → "to see one another" (görmek → "to see" fiilinden, örneğin Görüşürüz, "Goodbye" (kelimenin tam anlamıyla "We see one another"))

Ancak istisnalar da vardır: sevişmek "birbirini sevmek" → "to love one another" (sevmek → "to love" fiilinden) anlamına gelmez, daha çok "birbiriyle sevişmek" → "to make love with each other." anlamına gelir yani birliktelik belirtir.

Birçok nedensel fiil -dir- ile oluşturulur.

• öldürmek → "to kill" (ölmek → "to die" filinden)
• yaptırmak → "to have something done" (yapmak → "to do" fiilinden)

Ayrıca bakınız

• Türkçedeki Farsça kökenli sözcükler listesi
• Türkçedeki yabancı kökenli sözcüklerin Türkçe karşılıkları
• Türkçede ekler

Kaynakça

Bu makalenin yazılmasında kullanılan kitaplar şunlardır:

• Dilbilgisi kitapları:
  • Kaya Can, Yabancılar İçin Türkçe-İngilizce Açıklama Türkçe Dersleri, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Fen ve Edebiyat Fakültesi, 1991. "Yabancılar için Türkçe-İngilizce açıklamalı Türkçe dersleri".
  • G. L. Lewis, Turkish Grammar, Oxford University Press, 1967; second edition, 2000. [İki baskı arasındaki yapısal farklılıklar ikinci baskıda belirtilmemiştir, ancak aşağıdaki gibi görünmektedir: IV, 4 "-çe", VI, 7 "Arithmetical terms", XI, 16 "-diğinde", and XII, 25 "tâ" are new, while XV, 1 "İlk baskıda yer alan “nominal cümleler ve sözlü cümleler” ifadesi çıkarılmıştır..
  • Eran Oyal, Sözcüklerin Anlamsal ve Yapısal Özellikleri: Konular, Örnekler, Sorular, Açıklama Yanıtlar (ÖSS ve ÖYS için Dil Yeteneği Dizisi 2), Ankara, 1986.
  • Atilla Özkırımlı, Türk Dili, Dil ve Anlatım, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 2001.
  • Bengisu Rona, Turkish in Three Months, Hugo's Language Books Limited, 1989.
  • Gerjan van Schaaik, The Bosphorus Papers: Studies in Turkish Grammar 1996–1999, İstanbul: Boğaziçi University Press, 2001.
• Sözlükler:
  • İsmet Zeki Eyuboğlu, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, genişletilmiş ve gözden geçirilmiş ikinci baskı, 1991.
  • H.-J. Kornrumpf, Langenscheidt's Universal Dictionary: English-Turkish, Turkish-English, Istanbul; new edition revised and updated by Resuhi Akdikmen, 1989.
  • Redhouse Yeni Türkçe-İngilizce Sözlük. New Redhouse Turkish-English Dictionary. Redhouse Yayınevi, İstanbul, 1968 (12. bas., 1991).
  • Redhouse Büyük El Sözlüğü İngilizce-Türkçe, Türkçe-İngilizce. The Larger Redhouse Portable Dictionary English-Turkish, Turkish-English. Redhouse Yayınevi, İstanbul 1997 (9th printing, 1998).
  • Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, genişletilmiş 7. bas., 1983.