Türkçede fiil
 | Bu maddenin veya maddenin bir bölümünün gelişebilmesi için alakalı konuda uzman kişilere gereksinim duyulmaktadır. (Ocak 2014) |
Türkçedeki değil de, genel anlamda fiil anlamına bakmak istiyorsanız, fiil sayfasını ziyaret ediniz.
Türkçede fiil, iş, oluş ya da hareket bildiren sözcüktür.
Oluş Fiilleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Adından da anlaşılabileceği gibi, belli bir zamana bağlı olarak, hiç kimsenin etkisi olmadan, zaman içinde, kendiliğinden oluşan olayları anlatan fiiller, oluş fiilleridir. Zamanla meydana gelen olayları anlatırlar. Aynı zamanda oluş fiilleri nesne de almazlar.
Örnek:
- İnsanlar, gün geçtikçe yaşlanıyorlar. (Onu yaşlanmak ifadesi olmuyor. Yani nesne almamış ve eylemin gerçekleşmesi zaman içerisinde kendiliğinden olmuştur.)
İş Fiilleri
[değiştir | kaynağı değiştir]İş fiilerine ne, neyi, kimi soruları sorulur eğer bu sorulara cevap verirse kılış fiilidir ama cevap vermezse ya durum ya da oluş fiilidir.
Bu fiillerin gerçekleşebilmesi için bir nesneye ihtiyaç vardır. Yani bir nesneye bağlı olarak yapılan hareketleri anlatan fiiller iş fiilleridir. İş fiilleri ile durum fiillerini karıştırmamak için, "onu" kelimesi kullanılır. Bu kelime, Türkçedeki canlı veya cansız, tüm varlık ya da nesnelerin yerine kullanılabilir.
Örnek: Şanlıurfa gezisinde Balıklıgöl'ü gördük.
Durum Fiilleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu fiillerde belirtilen eylemi yapabilmek için bir nesneye ihtiyaç duyulmaz. Yani durum fiilleri, nesneye ihtiyaç duymayan fiillerdirler. Bunun yanı sıra gerçekleştirilen eylem öznenin üzerinde gerçekleşir ve işin gerçekleşmesinde öznenin bir etkisi vardır. Durum fiillerini bulabilmek için fiilin önüne "onu" kelimesi getirilir. Eğer anlamsız oluyorsa o fiil durum fiilidir.
Örnek:
- Dün gece çok fazla uyudum. (Nesne almamıştır ve belirtilen eylem özne üzerinde gerçekleşmiştir.)
Fiillere Gelen Kip Ekleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Haber kipleri (Bildirme)
[değiştir | kaynağı değiştir]Zaman anlamı verirler.Haber kipleri için, oluşun veya hareketin zaman ve şahsa bağlı olarak meydana geldiğini bildiren kiplerdir. Bunlara bildirme kipleri de denir.
Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman Kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Geçmişte meydana gelen, öznenin de gördüğü olaylar anlatılırken görülen (bilinen) geçmiş zaman kullanılır. Görülen geçmiş zaman eki fiil kök ve gövdelerine büyük ünlü uyumu kuralı ve ünsüz benzeşmesi kuralına bağlı olarak -dı,-di,-du,-dü,-tı,-ti,-tu,-tü şeklinde eklenir.
Fiil kök ya da gövdesi + -dı,-di,-du,-dü,-tı,-ti,-tu,-tü
- gör - dü - m
- gör - dü - n
- gör - dü -
- gör - dü - k
- gör - dü - nüz
- gör - dü - ler
Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman Kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Geçmişte olup da, ilgili öznenin göremediği, başkalarından duyarak veya okuyarak öğrendiği olayları anlatmak için kullanılır. Duyulan geçmiş zaman eki, fiil kök ya da gövdelerine "-mış,-miş,-muş,-müş" şeklinde bağlanır.
Fiil kök ya da gövdesi + -mış,-miş,-muş,-müş
- Atatürk, Samsun'a çıkmış. → Atatürk'ün Samsun'a çıktığı, bir yerden öğrenilerek anlatılıyor. Bu sebeple öğrenilen geçmiş zaman kullanılır.
Gelecek Zaman Kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Henüz gerçekleşmemiş, fakat sözün söylendiği andan sonra gerçekleşeceği düşünülen durumları anlatırken gelecek zaman ekini kullanırız.Gelecek zaman ekinden sonra, ünlü harfle başlayan bir ek geldiğinde, "-k" harfi "g" veya "ğ"'ye dönüşür. Buna ünsüz yumuşaması denir. Yani "-ecek, -acak", "-acağ, -eceğ" şekline dönüşür.
Fiil kök ya da gövdesi + -ecek, -acak
- Koşaca(ğ)ım
- Ben, Vikipedi'ye madde yazaca(ğ)ım.
Şimdiki Zaman Kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Hareketin yapıldığı an ile, aktarıldığı an aynı ise, şimdiki zaman eki kullanılır. "-yor" ekinde bulunan -y harfi, ünlü daralması olayına yol açar. -y harfinin önüne gelen -a, -e geniş ünlüleri -y harfi nedeniyle daralmaya uğrar ve -ı, -i, -u, -ü'ye dönüşür. Buna ünlü daralması olayı denir.
- Taşla'yor → Taşlıyor
Geniş Zaman Kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Geçmişte yapılmış olan, an itibarıyla yapılıyor olan ve gelecekte de yapılması düşünülen hareketleri anlatabilmek için geniş zaman kullanılır. Geniş zaman eki, fiil kök ya da gövdelerine "r,-ar,-er" şeklinde eklenir. Bazen geniş zaman eki "-ır,-ir,-ur,-ür" karşımıza çıkar. Aslında buradaki "-ı,-i,-u,-ü" ünlüleri kaynaştırma harfidir.
Fiil kök ya da gövdesi + -r,-ar,-er
Dilek Kipleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Zaman anlamı vermezler (-sa, -se'dir). Bir eylemin yapılması ya da bir oluşun harekâtının bildirimi anlatan kiplerdir. Dörde ayrılır.
Gereklilik Kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Eyleme -meli/ -malı eklerinden birini getirmek suretiyle yapılır. Zorunluluk, kural ve olasılıkları anlatır.
- Haftada bir kitap okumalıyım.
- Onu bulmalısın.
- Sınavdan iyi not almalıyım.
- Sınava iyi çalışmalıyım.
İstek Kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir iş, oluş veya hareketin yapılmasının, olmasının istendiğini belirten kiptir. Ekleri ses uyumuna göre "-e, -a" dır.
- Şimdi affını yazayım.
- Şu konuyu öğreneyim.
Buradaki e harfi istek kipidir.
- öğren-e-yim
- öğren-e-sin
- öğren-e
- öğren-e-lim
- öğren-e-siniz
- öğren-e-ler
Fiile gelen (-sa,-se) ekleri ile yapılır. Fiilin yapılmasını koşula bağlı olarak anlatır. Bir eylemin bağlı olduğu durumlarda kullanılır.
Şart Kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Fiili şarta ve dileğe bağlayan kiptir. Şart kipini alan fiil yalnız başına bir anlam ifade etmez. Temel cümledeki yargının gerçekleşmesini şarta bağlayan yardımcı bir öğedir. İki anlamda kullanılır. Fiile -sa, -se ekleri getirilerek yapılır.
- Eğer, biraz çalışsa derslerden iyi not alacak
Emir Kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir iş, oluş veya hareketin olmasını, yapılmasını veya yapılmamasını emretmek için kullanılır. Eki yoktur.
- Bir bardak su ver.
- Kapıyı kapat.