Tarduş
| Tarduş Kağan | |
|---|---|
| 575-599 | |
| Hüküm süresi | 24 yıl |
| Önce gelen | İstemi Yabgu |
| Sonra gelen | Buyruk Kağan |
| Doğum | Göktürk Kağanlığı |
| Ölüm | 603 |
| Babası | İstemi Yabgu |
| Dini | Tengricilik |
| Meslek | Devlet yöneticisi |
Tarduş Kağan ya da Tardu (ö. 603), Batı Göktürk Kağanlığı'nın kurulmasını sağlayan siyasi ortamı oluşturan yabgu. Aslen bir Yabgu olmasına rağmen, yaptığı fetihlerle Türk Kağanlığı'nın genişlemesini sağlamış; İşbara Kağan ile girdiği mücadele ise ülkenin 604 yılında ikiye bölünmesiyle sonuçlanmıştır.
Adı
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkçe kağanlık adı Tarduş'tur (Eski Türkçe: 
,[1] Orta Grekçe: Ταρδου, 達頭可汗/达头可汗, Pinyin: dátóu kěhàn, Wade-Giles: ta-t'ou k'o-han, personal name: 阿史那玷厥, āshǐnà diànjué, a-shih-na tien-chüeh). Lev Gumilev onun aile içinde kullanılan kişisel adının Kara Çürin Türk (Кара Чурин Тюрк) olduğunu iddia etmektedir.[2][3] Tarduş, aslında bir insan isminden ziyade Göktürk Kağanlığı'nın batısına verilen addır.[4] Tarduş'un da ülkenin batısını yönettiği düşünülürse bu ad "Batı Göktürklerin Kağanı" anlamına gelmektedir. "Tarut-" fiil kökü, "darlaşmak" anlamına gelmektedir.[5] Yani "tartuş>tarduş", Batı Kağanlığı'nın bölünmüşlüğünü anlatan, Batı Kağanlığı'na ad olan; "darlaşmış, bölünmüş yer" anlamına gelen kelimedir.
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]Özellikle Mukan Kağan'ın yaptığı fetihlerle Türk Kağanlığı Mançurya'dan Çin Seddi'ne oradan da Karadeniz'e ulaşan bir coğrafyayı egemenliği altına almıştı.[6] Ülke, doğal sınırlara ulaştığında; bu geniş alanı tek bir merkezden yönetmek imkânsız bir hâl almıştı. Bu yüzden ülkenin doğu kanadında konfederatif yapının imparatoru olan Türk kağanı (Eski Türkçe: Türk kagan), batı kanadında ise kağana tabî olmak koşuluyla yabgu ülkeyi yönetiyordu. Ülkenin batı kanadının başkenti bugün Kırgızistan toprakları içerisinde yer alan Ordukent (Suyab)'tı. Kağanın erkek kardeşi olan İstemi Yabgu ilk yabgu İstemi'nin kardeşi olan Tarduş ise ikinci yabguydu.
İç savaş yılları
[değiştir | kaynağı değiştir]Tarduş 575'te yabgu oldu. Ancak, Tartuş'un asıl hedefi tüm Türk Kağanlığı'nın egemenliğini eline geçirmekti. Bu nedenle, 581'de Türk kağanı Taspar Kağan'ın ölümünü ülkeyi ele geçirebilmek için bir şans olarak gördü. Taspar, ölmeden önce oğlu Amrak'ı değil, Mukan Kağan'ın oğlu Apa'yı veliaht olarak seçmişti. Ancak atamaya yetkili devlet organı olan Göktürk Toygununda, Taspar'dan sonra eski kağanın bu vasiyeti kabul edilmeyerek; İşbara Kağan yeni kağan olarak ilan edildi.[3] Bu durum, Tarduş'un kağanlık hakkı iddia etmesi için gerekli nedeni oluşturdu. İşbara Kağan'ı tahttan indirebilmek amacıyla onun arkasından ordusunu gönderen Tarduş'a karşı İşbara, Sui Hanedanı'ndan yardım istedi. Çinliler, casuslar aracılığıyla hem İşbara'ya hem de Tartuş'a yardım ederek; ülke içerisinde iç savaş çıkmasına neden oldu.
Son yılları
[değiştir | kaynağı değiştir]Taht mücadeleleri sürerken, Taspar'ın oğlu Amrak'ın tahtı ele geçirip kısa bir süre sonra suikast sonucu öldürülmesinden sonra ülkenin doğusundaki iç savaş daha da şiddetlendi.[7] Bu durumdan yararlanan Tartuş, Hazar Kağanlığı'nın kurulacağı Kafkasya üzerinde hakimiyetini pekiştirdi. 591'de, Pers topraklarında yaşanan Blarathon Muharebesi'nden sonra, Sasani İmparatoru Behrâm-ı Çûbîn, Batı Göktürklere sığındı.[8]
599'da, Tartuş kendini tüm devletin -batı ve doğunun- "Türk kağanı" ilan etti.[9] Ancak Tartuş'un bu iddiası, Türk toygununda (kurultay) kabul görmedi. Muhtemelen, toygunu ikna edebilmek amacıyla, Tartuş Çin'e sefer düzenlemeye karar verdi. Ancak, ülkenin doğu kısmından istediği desteği alamadı. Çin seferi sırasında ordusunun büyük kısmı, geniş bozkırı geçerken Çin casuslarının içme suyunu zehirlemesiyle öldürüldü.[10] Bunun üzerine Tartuş, Çin seferinden vazgeçerek geri çekildi. Bu yenilgi, onun kağanlığı ele geçirme planlarının başarısızlıkla sonuçlanmasına neden oldu. Kendine bağlı askerlerin isyanı sonrasında, 603 yılında muhtemelen öldürüldü. (603'ten Kül Tigin Yazıtı'na kadar kendisinden bahseden bir kaynak yoktur.)
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Kultegin's Memorial Complex, TÜRIK BITIG". 18 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2016.
- ^ Bobodzhan Gafurovich Gafurov, Central Asia: Pre-historic to Pre-modern Times, Volume 1, Shipra Publications, 2005, ISBN 978-81-7541-244-6, p. 328.
- ^ a b Lev Nikolayrviç Gumilev: Eski Türkler (trans. D.Ahsen Batur) Selenge yayınları, İstanbul, 2002 ISBN 975-7856-39-8 p. 140, 550
- ^ Gabain, Eski Türkçenin Grameri, TDK yayınları, s. 297.
- ^ "Eski Öz Türkçe Sözlük". 27 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2016.
- ^ Jean Paul Roux: Türklerin Tarihi (Historie des Turcs), tr:Prof Dr Aykut Kazancıgil, Lale Arslan Özcan, Kabalcı yayınevi, İstanbul, 2007, p 101.
- ^ Gümilev: Eski Türkler,(Çev.:Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2002, ISBN 975-7856-39-8, s.141
- ^ "A page about Hormozd IV" (PDF). 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Şubat 2016.
- ^ Melek Tekin:Türk tarihi, p. 87, Milliyet yayınları, 1991
- ^ "Göktürk Kağanlığı". 15 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2016.