Aden Başkomiserliği Vilayeti, eski Aden Yerleşiminin (1839–1932) 1932’den 1937’ye kadar yerleştirildiği idarî statüydü. Bu idarî statü, Hindistan Genel Valisi tarafından Aden üzerinde doğrudan idare ediliyordu. Aden Protektorası bu idarî statüden ayrı idi.
1839’da Doğu Hindistan Şirketi kuvvetleri tarafından Aden limanının ele geçirilmesinin ardından neredeyse bir asır boyunca doğrudan Britanya idaresi altında bulunan kasaba ve çevresi, Aden Yerleşimi adıyla, uzaklardaki Bombay Başkanlığı’na bağlı bir tâbi eyalet konumundaydı. Yerleşimin, Arap yarımadasının güneybatı ucundaki belirsiz konumu zorluklara yol açmaya mahkûmdu ve tarihçi R. J. Gavin, “1839’dan bu yana Aden’in bütün tarihinin idarî karmaşa ve müşkülâtla damgalandığını” belirtir.[1] Aden’deki en yüksek Britanyalı yetkili olan “Resident”, harekete geçmeden önce çoğu kez Bombay Hükûmeti’nden, Britanya Hindistanı yönetiminden (başında Genel Vali bulunuyordu) ve Londra’daki Sömürge Ofisi’ndan üç ayrı merciden onay almak zorundaydı.[2]
Aden limanı, 1864’te çekilmiş bir fotoğraf.
Meseleler I. Dünya Savaşı sırasında kritik bir noktaya geldi ve 1917’de Hindistan Hükûmeti, Aden’i işgal eden Türk kuvvetlerine karşı savunacak yeterli askerî güç sağlayamayacağını fark ederek, Yerleşim’in askerî denetimini Savaş Bakanlığı’na, Aden Protektorası’nın işlerini ise Dışişleri Bakanlığı’na devretti. Devir tamamlanmamıştı; zira Hindistan Yerleşim’in iç işlerinde denetimi elinde tutmaya devam ediyordu. Bu durum Londra’da giderek bir anakronizm olarak görülmeye başlamıştı, zira Aden bariz biçimde Ortadoğu ve Arap dünyasına aitti. Buna rağmen işler sürüncemede kaldı ve sonraki yirmi yıl boyunca Aden’in idaresi, Bombay Başkanlığı, Hindistan Hükûmeti, Hindistan Bakanlığı, Sömürge Bakanlığı ve Savaş Bakanlığı arasındaki bitmek bilmeyen bürokratik çekişmelere sahne oldu. Bu tartışmalar zaman zaman gazetelerin sütunlarına ve Avam Kamarası kürsüsüne ve Hindistan’daki temsilci meclislere de yansıdı.[3] Esas anlaşmazlık, özellikle Aden’in yüksek savunma maliyetleriyle ilgili olarak, masrafların Hindistan ile Londra arasında nasıl paylaşılacağı konusundaydı.[4] Aden’in Londra’ya tam devrinin önündeki bir başka önemli engel, Aden’deki güçlü ve yerleşmiş Hindistanlı ticaret topluluğu arasında Sömürge Bakanlığı’nın popüler olmamasıydı. Bu topluluk, Doğu Afrika’daki Britanya idaresinde Hindistanlılara yönelik ayrımcılığın farkındaydı ve Aden Sömürge Bakanlığı’nın denetimine verilirse aynı durumun başlarına geleceğinden korkuyordu.[5]
1920’lerin sonunda Hindistan’da anayasal reformlar üzerine tartışmalar başladığında konu aciliyet kazandı. Arap çoğunluğa sahip ve Hindistan’dan çok uzakta bulunan Aden, yetkileri artmış Bombay yasama meclisinin denetiminde kalacak yeni bir federal Hindistan’a uydurulamazdı. Bu nedenle, Aden’in nihai statüsü belirlenene kadar Bombay’ın idarî kontrolünden çıkarılması ve Genel Vali’nin doğrudan denetimine girecek bir Başkomiserlik İdaresi hâline getirilmesine karar verildi. 1 Nisan 1932’de yürürlüğe giren bu statünün kısa ömürlü olması bekleniyordu ve 1935 Hindistan Yönetim Yasasının bir hükmü “Aden Britanya Hindistanı’nın bir parçası olmaktan çıkacaktır” diyordu. 1936 tarihli Aden Kolonisi Kararnamesi uyarınca, Aden 1 Nisan 1937’den itibaren Taç Koloni olarak, Sömürge Bakanlığı’nın tam sorumluluğu altına girdi. O dönemde Britanya hükûmeti, böylesine hayati bir imparatorluk üssünü veya ona dair herhangi bir meseleyi bağımsız bir Hindistan yönetimiyle paylaşmaya istekli olmadığını açıkça belirtmişti.[6][7] Ancak hâlâ devre karşı çıkan Hindistan topluluğunu yatıştırmak için Hindistan ile bağlar tamamen koparılmadı. Aden’in Bölge ve Ceza Mahkemesi yeni Koloni’nin Yüksek Mahkemesi olurken, mülkiyet ve bazı medeni hak davaları ile ceza davalarında Bombay Yüksek Mahkemesi’ne temyiz hakkı tanındı.[8] Hindistan rupisi resmî para birimi statüsünü korudu.
1931’de Aden’de “Resident” olarak atanmış olan Sir Bernard Rawdon Reilly, 1932’de Başkomiser oldu ve ardından Aden Kolonisi’nin ilk valisi olarak görevlendirildi.
^R. J. Gavin, Aden Under British Rule, 1839-1967, Barnes and Noble, 1975, s. 254.
^Robert R. Robbins, "The Legal Status of Aden Colony, and the Aden Protectorate", The American Journal of International Law, Cilt 33, Sayı 4 (Ekim, 1939), s. 702.
^Glen Balfour-Paul, The End of Empire in the Middle East. Britain's relinquishment of power in her last three dependencies, Cambridge University Press, 1991, (1996 baskı), s. 58–59.
1 1800'de Britanya himayesine giren Malta, 1813'te kraliyet kolonisi statüsüne getirildi, 1964'te ise bağımsızlığını kazandı. 2 1809'da Britanya hâkimiyetine girmeye başlayan İyon Adaları, 1815'te Britanya himayesi altında ayrı bir devlet oldu.
1Newfoundland, 1907'de koloni olmaktan çıkarak dominyon statüsüne geldi. 1934'te özerklik kazansa da 1949'da Kanada'ya katılana kadar hukuken dominyon olarak kaldı.
2 1686'da New England Dominyonu'nun bir parçası olan Plymouth Kolonisi, 1689'da bu yapının varlığının sonlandırılmasıyla tekrar kuruldu. 1691'de ise Massachusetts Körfezi Kolonisi'ne dahil edildi.
3 Maine, 1658'de Massachusetts Körfezi'nin bir parçası oldu.
4 Barbados, Grenada, Saint Vincent, Tobago ve Trinidad: 1833'te kurulan Rüzgârüstü Adaları kolonisinin bir parçası oldu. Dominika ise 1940'ta dahil edildi.
5 Antigua, Anguilla, Barbuda, Montserrat, Nevis, Saint Kitts ve Virjin Adaları; 1671'de oluşturulan Rüzgâraltı Adaları kolonisi altında birleştirildi.
6 Connecticut, Massachusetts Körfezi, New York ve Rhode Island kolonileri; 1686'da kurulan New England Dominyonu'nun bir parçası olsa da 1689'da bu yapının varlığının sona ermesiyle birlikte tekrar kendi yönetimlerine sahip oldu.
7 1641'de Massachusetts Körfezi Kolonisi'ne dahil edilen New Hampshire Kolonisi, 1679'da tekrar ayrı bir yönetime kavuştu. 1686'da New England Dominyonu'nun bir parçası olsa da bu yapının varlığının 1689'da sona ermesiyle bir kez daha ayrı bir yönetim elde etti.
8 Carolina, 1712'de Güney Carolina ve Kuzey Carolina olmak üzere ikiye ayrıldı.
9 Saybrook 1644'te, New Haven ise 1664'te Connecticut'un bir parçası oldu.
10 Brunswick, Kanada ve Yeni İskoçya; 1867'de birleştirilerek Kanada Dominyonu kuruldu.
11 Barbados, Jamaika, Rüzgâraltı Adaları, Rüzgârüstü Adaları ile Trinidad ve Tobago, 1958 yılında kurulan Batı Hint Adaları Federasyonu'na katıldı. Jamaika 1961'de, Trinidad ve Tobago ise 1962'de federasyondan ayrılarak bağımsız oldu.
12 New Jersey, 1675'te Batı New Jersey ile Doğu New Jersey olarak ayrıldı. Bu iki yapı, 1686'da kurulan New England Dominyonu'nun bir parçası olsa da bu yapının varlığının 1689'da sonlanması sonrasında tekrar kendi yönetimlerini elde ettiler. 1702'de ise bir kez daha birleşerek New Jersey tekrar kuruldu.
13 Rüzgâraltı Adaları, 1816'da; Antigua (Antigua, Barbuda ve Montserrat) ile Saint Kitts (Anguilla, Saint Kitts, Nevis ve Virjin Adaları) olmak üzere iki koloniye ayrıldı.
14 Antigua, Dominika (1940'ta Rüzgârüstü Adaları kolonisine dahil oldu) ve Saint Kitts kolonileri, 1871'de tekrar kurulan Rüzgâraltı Adaları kolonisinin bir parçası oldu.
15 Quebec, 1791'de Aşağı Kanada ve Yukarı Kanada olarak ikiye ayrıldı.
16 Aşağı Kanada ile Yukarı Kanada, 1841'de Kanada adı altında birleştirildi.
17 Amerika Birleşik Devletleri ile birlikte hak iddiası mevcut.
18 1931'de Kanada ve diğer Britanya dominyonları özyönetim kurdular.
142009'dan bu yana Saint Helena, Ascension ve Tristan da Cunha bölgesinin bir parçası olan Ascension Adası (1922-) ve Tristan da Cunha (1938-) daha öncesinde Saint Helena bölgesine bağlı birer sömürgeydiler.
1931’de Aden yarımay sahili.
1930’ların sonlarında Crater’deki Esplanade Yolu.
Aden’in en yüksek Britanyalı yetkilisi Sir Bernard Rawdon Reilly (ön sırada soldan üçüncü), Lahic’te bir toplantıda; y. 1928–1930.
Yemen konuları