Alevilik
 | Bu maddede birçok sorun bulunmaktadır. Lütfen sayfayı geliştirin veya bu sorunlar konusunda tartışma sayfasında bir yorum yapın.
|
| Alevilik | |
|---|---|
.jpg) | |
| Mukaddes metin | Kur'an, Nehcü'l-Belâga, Makalat, Buyruklar |
| Dil | Türkçe Azerbaycan Türkçesi Kurmançça Zazaca |
| Lider | Dede |
| Kurucu | Hacı Bektaş-ı Veli Pir Sultan Abdal |
| İbadethane | Cemevi |
Alevilik, Hacı Bektaş-ı Veli'nin mistik İslam öğretilerini takip eden ve Şamanizm'den[1] bazı gelenekleri de içine alan senkretik[2] bir İslami gelenektir. Sünni İslam ve Usûlî On İki İmamcı Şii İslam'dan farklı olarak, Alevilikte bağlayıcı dini dogmalar bulunmaz ve öğretiler, tasavvuf tarikatlarında olduğu gibi bir manevi lider (Dede) tarafından aktarılır.[3] Aleviler, İslam'ın altı inanç esasını kabul ederler ancak bu esasların yorumlanmasında farklılık gösterebilirler.[4] Osmanlı'dan başlayarak, daha sonra Türkiye Cumhuriyeti ve akademik çevreler tarafından ortodoks Sünni çoğunlukla karşılaştırılarak heterodoks[5] olarak tanımlanmış ve önemli kurumsal damgalamalarla karşı karşıya kalmışlardır. Günümüzde Alevilerin bir kısmı kendini Müslüman olarak görmemektedir.[6][7]
Alevi-Bektaşi terimi, günümüzde Türkiye'deki dini söylemde, Alevilik ve Bektaşilik adıyla bilinen iki grubu kapsayan bir üst terim olarak yaygın ve sık kullanılan bir ifadedir.[8] Aleviler ağırlıklı olarak Türkiye'de bulunur ve Türkiye nüfusunun Alevi oranına dair tahminler %4 ile %15 arasında değişmektedir.[4][9][10]
Alevilik'te bir dedeye ikrar yani söz verip Bektaşi olabilirsiniz. Aleviliğin temel esaslarında Alevi anne babadan doğmak gibi bir inanç yoktur.[11]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Alevi kelimesi, Türkçeye Arapça kökenli “Alī” (علي) isminden türetilmiştir. Alevî kelimesi Arapça علوي (Alawī) kelimesinden gelir. Bu kelime “Ali’ye mensup, Ali taraftarı” anlamını taşır. Muhammed'in vefatından sonra ortaya çıkan halife seçimlerinde oluşan ayrışmalar sonucunda Muhammed'in damadı Ali'nin ilk halife olması gerektiğini savunanlardan gelmiştir.[12][13]
Şiilik kelimesi "taraf" anlamına gelmesi ve aleviler gibi Ali'nin tarafını tutanlardan geldikleri halde Şiiler inanç boyutunda (namaz, cami, temel inanç esasları) Sünnilere benzemektedirler.[14][15]
Alevilerin dinî itikadı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Temel inanç
[değiştir | kaynağı değiştir]Alevilik, Hak-Muhammed-Ali üçlemesiyle Ehl-i beyt ve On İki İmamları önemseyen Câferiyye Şiiliği ile ortak noktalara sahip olan bir yoldur. Alevilikte varlık birliği önemli yer tutmaktadır.[16][17]
- Dört kapı kırk makam inancı
Dört Kapı Kırk Makam şeklindeki kâmil insan olma ilkelerini Hacı Bektaş-ı Velî’nin tespit ettiğine inanılır. Hacı Bektaş, Makâlât adlı yapıtının 64. sahîfesinde "Kul Tanrı’ya kırk makâmda erer, ulaşır, dost olur" demiştir.[kaynak belirtilmeli] Aleviler kendi içlerinde bir çeşit hiyerarşi oluşturmuştur. Örneğin yol'a gönül vermiş olana tâlip denir. Kişi, yolun kurallarını yerine getirip bilgi düzeyini arttırdıkça yükselir. Alevilikte yol denen deyimin temelini Dört Kapı Kırk Makam anlayışı oluşturmaktadır.
Dört Kapı ve Mertebeleri şunlardır:
- Şeriat (Bel Kapısı / Mü’minlik Mertebesi)
- Tarikat Kapısı (Yol Kapısı / Zâhidlik Mertebesi)
- Marifet Kapısı (İl Kapısı / Âriflik Mertebesi)
- Hakikat Kapısı (Gök Aman – Yer Ana / Mûhiplik Mertebesi)
Her kapının on makâmı vardır.
|
Şeriat Kapısı'nın makamları: |
Tarikat Kapısı'nın makamları:
|
Marifet Kapısı'nın makamları: |
Hakikat Kapısı'nın makamları: |
Dinî törenler ve günler
[değiştir | kaynağı değiştir]Aleviler, Muhammed'in son peygamber olduğuna, Ali bin Ebu Talib'in ise veliliğine (ya da imamlığına) inanırlar. Aleviler, ibadetlerini cemevinde yaparlar. Günlük ibadetleri sabah, akşam ve gece gülbengidir.[19] Kadir Gecesi'yle bağlantılı olarak üç gün ve Muharrem ayında ise on iki gün oruç tutarlar. Muharrem'den sonra da üç gün Hızır Orucu tutarlar. Muharrem orucundan evvel üç gün Masum-u Paklar orucunu tutarlar.[kaynak belirtilmeli]
Nüfus dağılımı
[değiştir | kaynağı değiştir]Alevilerin çoğu, azınlık oldukları ve Sünnilerin çoğunlukta olduğu Türkiye'de yaşamaktadır. Alevi nüfusunun büyüklüğü tartışmalı olmakla birlikte, çoğu tahmine göre 5 ila 10 milyon arasında, yani Türkiye nüfusunun yaklaşık %10'u kadardır.[20][21] Türkiye'deki Alevilerin oranına dair tahminler ise %4 ile %15 arasında değişmektedir.[4][9] Ayrıca, Balkanlar, Kafkasya, Kıbrıs, Yunanistan, İran ve Almanya ile Fransa gibi diaspora nüfusları da bulunmaktadır.[22] 2021 Birleşik Krallık nüfus sayımında Aleviliğin İngiltere ve Galler'deki en büyük sekizinci inanç olduğu ortaya çıkmıştır.[23]
Alevi nüfusunun etnik yapısına ilişkin farklı tahminler bulunmaktadır. Tarihi kasaba ve şehirler göz önüne alındığında, Aleviler arasında en büyük etnik grubun muhtemelen Türkler olduğu düşünülmektedir. 2008 yılında Markus Dressler, Alevi nüfusunun yaklaşık üçte birinin Kürtlerden oluştuğunu ifade etmiştir.[24]
Nüfus Tahminleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Alevi nüfusuna ilişkin tahminler farklılık göstermektedir ve aşağıdaki gibi sıralanabilir:
- Yaklaşık 20 milyon: 2021'de hükûmete yakın Daily Sabah gazetesine göre.[10]
- 12.521.000: CHP milletvekili Sabahat Akkiraz'ın tahminine göre.[25]
- Yaklaşık 15 milyon: Krisztina Kehl-Bodrogi tahmini.[26]
- Türkiye nüfusunun %4'ü: 2021 KONDA Araştırma verilerine göre.[9]
- Türkiye nüfusunun %15'i (yaklaşık 10,6 milyon): Shankland (2006) tahmini.[27]
- 20 ila 25 milyon: Minority Rights Group'un tahmini.[4]
- Batı Trakya, Yunanistan: Yaklaşık 3.000 kişilik yerli bir Alevi topluluğu bulunmaktadır.[28]
- Çin'in batısındaki Äynu halkı: Alevilik bu topluluğun baskın inancıdır[29][30][31] ve çoğunlukla Taklamakan Çölü çevresinde yaşarlar.[32][33] 30-50 bin Äynu olduğu tahmin edilmektedir.
- İngiltere ve Galler: 25.672 Alevi yaşamaktadır.[23]
- Almanya: 600.000 ila 700.000 Alevi bulunmaktadır.[34][35]
- Fransa: 100.000 ila 200.000 arasında Alevi yaşamaktadır.[36][37]
Dünyada Alevi hakları
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkiye Cumhuriyeti, cemevlerine ibadethane statüsü verilmesine, Alevi dedelerinin devlet memuru olabilmesine ve Alevilere özel kamu fonu aktarılmasına olanak sağlamamaktadır. Devlet, Aleviliğin "ne tam olarak bir din ne de İslam’ın bir dalı olarak" görülemeyeceği, "Sufi tarikatı olarak" ele alınması gerektiğini, Diyanet'in İslam'ın "Sufi yorumuna" hizmet vermediğini ve cemevlerinin cami, mescid, kilise ve sinagogların aksine ibadethane (mabed) kategorisine girmediğini savunmaktadır. Cemevleri aldıkları bağışlar ile ayakta durmaktadır.[38] Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), 2016 yılında karara bağladığı davada Türkiye'de devletin Alevileri resmen tanımaması ve hukuksal statü sağlamamasıyla Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin din ve vicdan özgürlükleriyle ilgili 9'uncu maddesinin ihlal ettiği sonucuna vardı ve Alevilerin hiçbir kamusal hizmetten faydalanamamalarını dinî ayrımcılık olarak tanımladı.[38] Bugüne kadar AİHM'in kimliklerde din hanesi, cemevlerinin ibadet yeri statüsü, vicdani ret hakkının tanınması ve zorunlu din kültürü ahlak bilgisi derslerine ilişkin kararlarının hiçbiri Türk devleti tarafından uygulanmadı.[39]
ABD Dışişleri Bakanlığı'nın açıkladığı Uluslararası Din Özgürlüğü Komisyonu'nun 2015 yılı raporunda cemevlerinin ibadethane olarak kabul edilmemesi, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin kararına rağmen Alevi öğrencilerin zorunlu din derslerinden muaf olma hakkının reddedilmesi ve Alevilere yönelik diğer ayrımcı uygulamalara yer verildi.[40]
İsviçre'nin Basel kantonunda Alevi derneklerinin başvurusu üzerine yerel parlamento 2012 yılında Aleviliği ayrı bir inanç olarak kabul etti.[41] Cem evleri günümüzde hala ibadethane statüsünde yer almasa da son yıllarda yapılan düzenlemeler ile T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde, elektrik, su, fatura bedelleri, bakım onarım vb. ihtiyaç kalemleri gibi daha birçok başlıkta devlet desteği almaktadırlar.[42]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Markussen, Hege Irene (24 Haziran 2010), Markussen, Hege Irene (Ed.), ALEVI THEOLOGY FROM SHAMANISM TO HUMANISM (İngilizce), Gorgias Press, ss. 65-90, doi:10.31826/9781463225728-006/html28 Ocak 2025
- ^ Selmanpakoğlu, Ceren (2006). "The formation of Alevi syncretism" (İngilizce). 5 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi28 Ocak 2025.
- ^ Tee, Caroline (30 Eylül 2023). "The Sufi Mystical Idiom in Alevi Aşık Poetry: Flexibility, Adaptation and Meaning". European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey (İngilizce) (37). doi:10.4000/ejts.4683. ISSN 1773-0546. 14 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi28 Ocak 2025.
- ^ a b c d "Alevis in Türkiye" (İngilizce). 16 Ekim 2023. 18 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi28 Ocak 2025.
- ^ Karolewski, Janina (2008). "What is Heterodox About Alevism? The Development of Anti-Alevi Discrimination and Resentment". Die Welt des Islams. 48 (3/4): 434-456. ISSN 0043-2539. 1 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi28 Ocak 2025.
- ^ Alevi (22 Şubat 2015). "ALEVİLER MÜSLÜMAN OLABİLİRMİ!." Devrimci Aleviler Birliği (DAB). 29 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025.
- ^ Admin, A. (21 Aralık 2016). "Alevilik İslam mıdır?". PİRHA. 19 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025.
- ^ "The Amalgamation of Two Religious Cultures: The Conceptual and Social History of Alevi-Bektashism". Central European University (İngilizce). 12 Mayıs 2022. 28 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ a b c "KONDA İnteraktif | KONDA İnteraktif". interaktif.konda.com.tr. 31 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ a b Kızıl, Nurbanu (31 Aralık 2021). "Govt signals action for Turkey's Alevi community amid obstacles". Daily Sabah (İngilizce). 26 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ "Calışma Programı". AABF Geistlichenrat (Almanca). 19 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2025.
- ^ "Alevi". Nişanyan Sözlük. 5 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025.
- ^ "Alevilik". referenceworks.brill.com. 3 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025.
- ^ "Şii - Kelime Etimolojisi, Kelimesinin Kökeni". etimolojiturkce.com:80. 1 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025.
- ^ Nilgun (24 Aralık 2020). "Pir Musa Kazım Engin, Şiilik ve Alevilik arasındaki temel farkları yazdı". PİRHA. 18 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2025.
- ^ "ALEVÎ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 30 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2023.
- ^ "genel yapısıyla ALEVİLİK" (PDF). 18 Eylül 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Not 3: 10 Ekim 680 (Hicri: 10 Muharrem 61) yılında Ali bin Ebu Talib'in oğlu ve Muhammed’in torunu Hüseyin bin Ali, ailesi ve takipçileri (toplam 72 kişi) Kerbela’da Ali bin Ebu Talib'in ordusundan ayrılan ve kendilerine Haricîler adı verilen bir grup tarafından şehit edildi. Aleviler, bu olayı anmak için her yıl Muharrem ayında On İki gün "Mâtem Orucu" tutarlar. Muharrem orucu ile Hüseyin bin Ali’in şahsında Ehl-i beyt’e olan bağlılıklarını dile getirirler ve aynı zamanda zâlimin zulmü olarak nitelendirdikleri bu olayı lânetlerler. Orucun sonunda, İmam Zeynel Abidin’in Kerbela’dan sağ kurtulması nedeniyle şükran olarak Aşure çorbası pişirilip dağıtılır.)
- ^ İmam Cafer-i Sadık Buyruğu - Can Yayınları, s. 297
- ^ Department Of State. The Office of Electronic Information, Bureau of Public Affairs (14 Eylül 2007). "Turkey". 2001-2009.state.gov (İngilizce). 8 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ "Asia Times Online :: Middle East News, Iraq, Iran current affairs". atimes.com. 22 Şubat 2010. 22 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ Massicard, Elise (12 Ekim 2012). The Alevis in Turkey and Europe: Identity and Managing Territorial Diversity (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-136-27798-6.
- ^ a b "Religion, England and Wales - Office for National Statistics". ons.gov.uk. 30 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Stewart, Devin J. ((Ed.)). "Encyclopaedia of Islam Three Online". referenceworks (İngilizce). 12 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ "Sabahat Akkiraz'dan Alevi raporu | soL haber". haber.sol.org.tr. 14 Aralık 2012. 7 Ekim 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ B. Kellner-Heinkele ve A. Otter-Beaujean (1997). From the introduction of Syncretistic Religious Communities in the Near East. Brill.
- ^ Structure and Function in Turkish Society. Isis Press. 2006. s. 81.
- ^ "Αλεβίτες: Ποιοι είναι οι άγνωστοι «συγγενείς» μας, το «κλειδί» Κιλιντσντάρογλου για τις εκλογές". ΤΟ ΒΗΜΑ (Yunanca). 20 Nisan 2023. 14 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ Louie, Kam (2008). The Cambridge companion to modern Chinese culture. Cambridge companions to culture. Cambridge (GB): Cambridge University press. s. 114. ISBN 978-0-521-86322-3.
- ^ Starr, S. Frederick, (Ed.) (2015). Xinjiang: China's Muslim borderland. Studies of Central Asia and the Caucasus. London New York: Routledge. s. 303. ISBN 978-0-7656-1318-9.
- ^ Bader, Alyssa Christine (9 Mayıs 2012). "Mummy dearest : questions of identity in modern and ancient Xinjiang Uyghur Autonomous Region" (İngilizce): 31. 27 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi28 Ocak 2025.
- ^ Johanson, Lars (2001). Discoveries on the Turkic Linguistic Map (PDF). Stockholm: Swedish Research Institute in Istanbul. ss. 21-22. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ Minahan, James B. (10 Şubat 2014). Ethnic Groups of North, East, and Central Asia: An Encyclopedia (İngilizce). ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-018-8.
- ^ "Alevitische Gemeinde". Stadt Kassel (Almanca). 7 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ "Aleviten in Deutschland". fowid.de (Almanca). 16 Eylül 2021. 9 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- ^ Yaman, Ali; Dönmez, Rasim Özgür (15 Mart 2016). "CREATING COHESION FROM DIVERSITY THROUGH MOBILIZATION: LOCATING THE PLACE OF ALEVI FEDERATIONS IN ALEVI COLLECTIVE IDENTITY IN EUROPE". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (İngilizce) (77): 13-36. ISSN 1306-8253.
- ^ Koşulu, Deniz (28 Şubat 2013), Nielsen, Jorgen S. (Ed.), The Alevi quest in Europe through the redefinition of the Alevi movement: recognition and political participation, a case study of the Fuaf in France, Edinburgh University Press, ss. 255-276, doi:10.3366/edinburgh/9780748646944.003.001328 Ocak 2025
- ^ a b AİHM’den Aleviler için tarihi karar 28 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. DW.com. En son 23 Temmuz 2016 tarihinde erişildi.
- ^ "AİHM'in Alevilerle İlgili Kararı Ne Diyor, Ne Demiyor?" 16 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bianet. En son 23 Temmuz 2016 tarihinde erişildi.
- ^ "ABD Dini Özgürlükler Raporu'nda Alevilere Ayrımcılık Öne Çıktı" 11 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bianet. En son 29 Ağustos 2016 tarihinde erişildi.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
- ^ "Cemevlerinin Desteklenmesine Dair Yönetmelik Taslağı". alevibektasi.ktb.gov.tr. 15 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2024.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Alevi takvimi 29 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Alevi inanç ve anma günleri)
