Gulag
| Gulag | |
|---|---|
 | |
| Kuruluş | 1930 |
| Kapanış | 1960 |
| Merkez | Moskova, Sovyetler Birliği |
Gulag (Rusça: Rusça: ГУЛАГ, kısaltma: Glavnoye upravleniye lagerey – "Ana Kamp İdaresi"), Sovyetler Birliği’nde zorunlu çalışma kampları sistemiydi. "Gulag" sözcüğü başlangıçta yalnızca kampları yöneten devlet kurumunu ifade ederken, Batı literatüründe zamanla tüm Sovyet zorunlu çalışma kampı sistemi için kullanılmaya başlanmıştır.[1][2]
Sistem 1930'da kuruldu ve önce OGPU, daha sonra NKVD ve MVD tarafından yönetildi. Gulag, Sovyetler Birliği’nde siyasi baskının başlıca araçlarından biri olarak tanınır. Kamplarda hem adi suçlular hem de çoğunluğu siyasi gerekçelerle hüküm giyen tutuklular bulunmaktaydı. 1940 yılı sonunda kamplardaki toplam mahkûm sayısı yaklaşık 1,5 milyondu.[3] 1930–1953 arasında Gulag kamplarından geçen yaklaşık 14 milyon kişiden 1,5–1,7 milyonunun kamplarda ya da kısa süre sonra öldüğü kabul edilmektedir.[3][4][5]
Sovyet arşiv araştırmaları, tutukluların kitlesel olarak yok edilmesine dair resmi bir plan bulunmadığını; ölü sayısının yüksek olmasına rağmen serbest bırakılanların sayısının ölümleri aştığını ortaya koymuştur.[4] Bununla birlikte bazı tarihçiler ve yazarlar, anı kaynaklarına dayanarak bu ölümlerin çok daha yüksek olduğunu öne sürmüştür.[6]
Josef Stalin’in ölümünün hemen ardından Sovyet yönetimi Gulag sistemini tasfiye etmeye başladı. 1953’te çıkarılan genel af, yalnızca siyasi olmayan mahkûmları ve en fazla beş yıl hapis cezası alan siyasi tutukluları kapsıyordu. Kısa süre sonra Nikita Kruşçev partinin birinci sekreteri seçildi ve Destalinizasyon sürecini başlattı. Bu dönem, çok sayıda siyasi tutuklunun serbest bırakılmasına ve itibari iadesine yol açtı. 25 Ocak 1960’ta Gulag sisteminin idari kalıntıları resmen lağvedildi.[7] Günümüzde Rusya Federasyonu’nda hükümlülere ceza olarak zorunlu çalışma cezası verilebilse de, bu uygulamanın kapsamı oldukça sınırlıdır.[8]
Aleksandr Soljenitsin, sekiz yıl Gulag kamplarında kaldıktan sonra kaleme aldığı Gulag Takımadaları (1973) adlı eseriyle kavramı dünya çapında tanıttı. Soljenitsin kampları, birbirinden kopuk adalara benzetmiş ve bu sistemin insanların “ölene kadar çalıştırıldığı” bir düzen olduğunu vurgulamıştır.[9]
1940 yılı itibarıyla Sovyetler Birliği'nde 53 kamp direktörlüğü ve 423 işçi kolonisi bulunmaktaydı.[10] Rusya'nın kuzeyi, doğusu ve Kazakistan’daki Karaganda, Norilsk, Vorkuta ve Magadan gibi birçok sanayi kenti başlangıçta mahkûmlar tarafından inşa edilen kamp yerleşimlerinden doğmuştur.[11]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Gulag (Rusça: ГУЛАГ), "Гла́вное управле́ние исправи́тельно-трудовы́х лагере́й" (İdareci İşçi Kampları Ana İdaresi) ifadesinin kısaltmasıdır. Daha sonra adı birkaç kez değiştirilmiş, örneğin "Düzeltici Emek Kolonileri Ana İdaresi" (Rusça: Главное управление исправительно-трудовых колоний (ГУИТК)) şeklinde kullanılmıştır. Bu adlandırmalar, kampların hangi kurumlara bağlı olduğunu gösteren belgelerde yer alır.[12]
Rusçada “Gulag” terimi yaygın olarak kullanılmamış, bunun yerine daha çok lagerya (лагеря, “kamplar”) ve zona (зона, “bölge”) ifadeleri tercih edilmiştir. Resmî olarak kullanılan düzeltici emek kampı (исправительно-трудовой лагерь) terimi ise ilk kez Politbüro tarafından 27 Temmuz 1929 tarihli oturumda önerilmiştir.
Terim başlangıçta yalnızca bir devlet kurumuna atıfta bulunurken, İngilizce ve başka birçok dilde zamanla sıradan bir isim haline gelmiş ve Sovyetler Birliği’nin hapishane temelli, zorla çalıştırmaya dayalı sistemi anlamını kazanmıştır.[13]
“Gulag” daha geniş anlamıyla Sovyet baskı sisteminin kendisini, mahkûmların “kıyma makinesi” diye adlandırdıkları süreci de ifade eder: tutuklamalar, sorgulamalar, ısıtmasız vagonlarda yapılan nakiller, zorla çalıştırma, ailelerin parçalanması, sürgünde geçirilen yıllar ve erken ölümler.
Batılı yazarlar Gulag terimini, Sovyetler Birliği'ndeki tüm hapishane ve toplama kampları için kullanmıştır. Günümüzde de zaman zaman doğrudan SSCB ile ilgisi olmayan durumlar için benzetme olarak kullanılmaktadır. Örneğin, Kuzey Kore’nin Gulag’ı ifadesi günümüzde faaliyette olan toplama kamplarını tanımlamak için kullanılmaktadır.[14][15]
Genel bakış
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bazı tarihçilere göre 1929–1953 yılları arasında 14 milyon insan Gulag çalışma kamplarına kapatılmıştır (1918–1929 dönemi için sayıları belirlemek daha zordur).[16] Tarihçi Orlando Figes ise bu dönemdeki toplam mahkûm sayısını 25 milyon olarak hesaplamaktadır.[17] Ayrıca 6–7 milyon kişi sürgüne gönderilmiş, 4–5 milyon kişi düzeltici emek kolonilerinden geçmiş, yaklaşık 3,5 milyon kişi ise zaten mevcut veya sonradan gönderilmiş özel yerleşimlerde bulunmuştur.[16]
Bazı tahminlere göre kamplardaki toplam nüfus 1934'te 510.307 iken 1953'te 1.727.970'e çıkmıştır.[10] Diğer kaynaklar ise 1953 başında toplam mahkûm sayısının 2,4 milyondan fazla olduğunu, bunların 465.000'den fazlasının siyasi mahkûm olduğunu belirtmektedir.[18][19] 1934–1953 arasında Gulag nüfusunun her yıl %20–40'ı serbest bırakılmıştır.[20][21]
Sovyet toplama kampı sisteminin kurumsal analizi, GULAG ile GUPVI arasındaki resmî ayrım nedeniyle karmaşıklaşmaktadır. GUPVI (Rusça: ГУПВИ), Savaş esirleri ve enterne işleri ana idaresinin (Rusça: Главное управление по делам военнопленных и интернированных) kısaltmasıdır. Bu kurum, NKVD (daha sonra MVD) bünyesinde yabancı sivil enterneler ve savaş esirilerin idaresinden sorumluydu (1939–1953). GUPVI sistemi birçok bakımdan Gulag'a benziyordu.[22] Temel fark, GUPVI kamplarında hükümlü suçluların bulunmamasıydı. Koşullar benzerdi: ağır işçilik, yetersiz beslenme ve barınma, yüksek ölüm oranı.[23]
Aleksandr Soljenitsın gibi Sovyet siyasi mahkûmlarına göre, tüm yabancı sivil tutuklular ve savaş esirleri de Gulag'da görülmekteydi. Tahminlere göre GUPVI'nin varlığı boyunca 500'den fazla kamp kurulmuş, buralarda 4 milyondan fazla savaş esiri hapsedilmiştir.[24] Çoğu Gulag mahkûmu siyasi suçlu değildi, ancak her dönemde kamplarda önemli sayıda siyasi mahkûm bulunuyordu.[18]
Sovyet hükümeti ve yetkilileri hakkında yapılan küçük şakalar dahi hapisle cezalandırılabiliyordu.[25][26] Siyasi mahkûmların yaklaşık yarısı mahkeme olmaksızın, “idari yollarla” hapsedilmiştir; 1921–1953 arasında gizli polis tarafından yürütülen soruşturmalar sonucunda 2,6 milyondan fazla hapis cezası verilmiştir.[27] Cezaların süresi suça göre değişmekteydi. 1953'ten itibaren küçük hırsızlık için azami ceza altı ay olmuştu (öncesinde bir yıl, bazen yedi yıla kadar). Devlet malı hırsızlığının cezası ise 7–25 yıl arasıydı.[28] 1958'de herhangi bir suç için azami ceza 25 yıldan 15 yıla indirildi.[29]
1960'ta MVD kampların Sovyet çapındaki yönetimini bırakmış, yetki cumhuriyetlerin MVD şubelerine devredilmiştir. Merkezi idare bir süreliğine işlevsiz kalmıştır.[30]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]
Rus Çarlığı ve Rus İmparatorluğu, sürgün ve zorunlu çalışma yöntemlerini adli ceza olarak kullanıyordu. Katorga, en ağır suçlardan hüküm giyenler için uygulanan bir ceza türüydü ve daha sonra emek kampı sistemleriyle özdeşleşen birçok özelliğe sahipti: kapatılma, basit tesislerde barındırılma ve ağır, çoğunlukla vasıfsız işlerde çalıştırılma. Tarihçi Anne Applebaum'a göre katorga yaygın bir ceza değildi; 1906'da yaklaşık 6.000 mahkûm bu cezayı çekiyordu, 1916'da sayı 28.600'e çıkmıştı.[31] İmparatorluk Rusyası'nın ceza sisteminde daha hafif suçlardan hüküm giyenler ise düzeltici hapishanelere gönderiliyor ve orada da çalıştırılıyorlardı.[32]
17. yüzyıldan itibaren Sibirya’ya zorunlu sürgün, çok çeşitli suçlar için kullanılan bir yöntem olmuştu. 19. yüzyılda başarısız Aralıkçılar İsyanı’na katılanlar ve Rus hâkimiyetine karşı çıkan Leh soylular sürgüne gönderildi. Fyodor Dostoyevski, 1849’da yasaklı kitaplar okuduğu için idama mahkûm edilmiş, ancak cezası Sibirya’ya sürgünle değiştirilmişti. Sergo Ordzhonikidze, Vladimir Lenin, Lev Troçki ve Josef Stalin gibi devrimci sosyalist grupların üyeleri de bu dönemde sürgüne gönderilenler arasındaydı.[33] Mahkûmlar ve sürgünler çoğunlukla yerleşim olmayan, ulaşım ve gıda kaynaklarından yoksun Sibirya ve Uzak Doğu Rusyası bölgelerine gönderiliyordu. Tüm zorluklara rağmen bazı mahkûmlar kaçmayı başarmıştı. Stalin sürgün edildiği dört olaydan üçünde kaçmayı başardı.[34]
Bu nedenle Sibirya, ceza ve sürgünle özdeşleşen korkutucu bir bölge olarak ün kazandı; bu ün, Sovyet Gulag sistemiyle daha da pekişti. Bolşeviklerin sürgün ve zorunlu çalışma deneyimleri, kendi sistemlerini kurarken onlara bir model sundu. 1920–1950 yılları arasında Sovyet yönetimi, baskıyı devletin işleyişini güvence altına almak ve iktidarlarını pekiştirmek için bir araç olarak gördü.[35]
Rus İç Savaşı sırasında Lenin ve Bolşevikler, geleneksel hapishane sisteminden ayrı ve Çeka kontrolünde “özel” kamp sistemini kurdu.[36] Lenin'in öngördüğü bu kamplar açıkça siyasi amaç taşıyordu.[37] İlk Gulag kampları, proletarya diktatörlüğünü güçlendirmeyen, “sınıf düşmanı”, tehlikeli veya sadakatsiz görülen unsurları izole etmek ve yok etmek için tasarlanmıştı.[35]
Zorunlu emek “yeniden eğitim yöntemi” olarak Solovki ceza kampında 1920'lerde uygulanmaya başlandı.[38] Bu yaklaşım, Troçki'nin 1918'de Çek savaş esirleri üzerinde uyguladığı kamplardan ve Terörizm ve Komünizm adlı eserinde dile getirdiği “zorunlu emek hizmeti” önerilerinden esinlenmişti.[38][39] Bu kamplar, Stalin dönemi ve Nazi toplama kampları ile aynı türden olmasa da, I. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan olağanüstü koşullarda savaş esirlerini izole etmek için kurulmuştu.[40]
Sovyet iktidarının ilk on yılında mahkûmlar çeşitli kategorilere ayrıldı: küçük suçlular, iç savaş esirleri, yolsuzluk ve sabotajla suçlanan memurlar, siyasi muhalifler ve devlet için tehlikeli görülen diğer kişiler. Bu dönemde yargı ve ceza sistemleri henüz bütünleşmiş değildi ve adi suçlular ile “özel” veya siyasi mahkûmlar arasında ayrım bulunuyordu.
"Geleneksel" yargı ve hapishane sistemi (adi suçlularla ilgili davalara bakan), 1922'ye kadar Adalet Halk Komiserliği tarafından, bu tarihten sonra ise İçişleri Halk Komiserliği (daha sonra NKVD) tarafından yönetildi.[41] Çeka ve ardılları olan GPU (Devlet Siyasi İdaresi) ile OGPU (Birleşik Devlet Siyasi İdaresi) ise siyasi mahkûmları ve onların gönderildiği "özel" kampları denetliyordu.[42] Nisan 1929'da adi ve siyasi mahkûmlar arasındaki yargısal ayrım kaldırıldı ve tüm Sovyet ceza sistemi OGPU'nun kontrolüne verildi.[43]
1928'de kamplarda 30.000 tutuklu bulunuyordu ve yetkililer uzun süre zorunlu çalıştırmaya karşı çıktı. 1927'de hapishanelerden sorumlu yetkili şu değerlendirmeyi yaptı:
“Mahkûm emeğinin sömürülmesi, onlardan ‘altın ter’ sıkma sistemi, kapatılma yerlerinde üretim örgütlenmesi — ki bu ticari açıdan kârlı olsa da ıslah edici anlamda hiçbir önemi yoktur — Sovyet hapishanelerinde kesinlikle kabul edilemez.”[44]
"Islah emek kampları" (Rusça: исправи́тельно-трудовые лагеря, Ispravitelno-trudovye lagerya), yani sonradan "Gulag" olarak anılacak sistemin yasal dayanağı, 11 Temmuz 1929 tarihli gizli bir Sovnarkom kararnamesiyle oluşturuldu. Bu kararname, 27 Haziran 1929 tarihli Politbüro toplantısının tutanaklarına eklenen kararla paraleldi.[45]
Gulag sisteminin kurucularından biri Naftali Frenkel'di. 1923'te sınırları yasa dışı geçmek ve kaçakçılık suçlarından tutuklanarak Solovki kampına gönderildi. Burada 10 yıl ağır iş cezasına çarptırıldı. Cezasını çekerken kamp idaresine “verimlilik artırıcı” öneriler sundu. Bunların en tartışmalısı, mahkûmlara verilecek yiyeceklerin üretim performanslarına göre belirlenmesi (şkala pitaniya) idi. Bu “ne kadar çalışırsan o kadar yemek” sistemi zayıf mahkûmların haftalar içinde ölmesine yol açtı. Frenkel'in önerileri, Genrih Yagoda gibi üst düzey yetkililerin dikkatini çekti ve kısa süre içinde mahkûmken kamp yöneticiliğine kadar yükseldi. Bu model Gulag sisteminde yaygın biçimde benimsendi.[46]
Başlangıçta karşı-devrimci ve suçlu unsurları tecrit etmek amacıyla kurulan Gulag, “zorunlu emek yoluyla ıslah” ilkesine dayanmakla birlikte, kısa sürede devlet ekonomisinin ucuz işgücüne dayalı bağımsız bir kolu haline geldi. Böylece Sovyetler Birliği'nin repressive (baskıcı) politikasının sürekliliğini sağlayan önemli nedenlerden biri de devletin, özellikle doğu ve kuzeyin ağır koşullarında ucuz mahkûm emeğine olan ilgisiydi.[35] Gulag hem cezalandırıcı hem de ekonomik işlevler üstleniyordu.[47]
Stalin döneminde kuruluş ve genişleme
[değiştir | kaynağı değiştir]Gulag, kampları denetleyen idari bir kurumdu; zamanla bu ad, geriye dönük olarak kampların kendisi için de kullanılmaya başlandı. Lenin'in 1924'teki ölümünden sonra iktidarı eline geçiren Josef Stalin, Gulag sistemini şekillendirmeye başladı. 27 Haziran 1929'da Politbüro, ülke genelindeki mevcut hapishanelerin yerini alacak kendi kendini idame ettiren kamp sistemini kurdu.[48] Üç yıldan uzun ceza alan mahkûmlar bu kamplara gönderilirken, daha kısa süreli ceza alanlar NKVD'nin kontrolündeki hapishane sisteminde tutuldu.
Yeni kampların amacı, Sovyetler Birliği'nin uzak ve yaşanması zor bölgelerinin kolonileştirilmesiydi. Bu süreç, Stalin'in kolektivizasyon ve hızlı sanayileşme politikalarıyla aynı döneme rastladı. Kolektivizasyon sonucunda köylülerin kitlesel tasfiyesi ve “kulak” olarak adlandırılan kesimlerin sürgün edilmesi gündeme geldi. Diğer köylülere kıyasla görece varlıklı sayılan kulaklar, devlet tarafından “kapitalist” ve dolayısıyla “sosyalizmin düşmanı” olarak tanımlandı. Zamanla bu etiket, rejime karşı çıkan veya memnuniyetsizlik gösteren herkese uygulanmaya başladı. 1929'un sonunda Stalin, “dekulakizasyon” adı verilen programı başlattı. Bu süreç, on binlerce köylünün tutuklanmasına ve sürgün edilmesine yol açtı. Yalnızca dört ayda 60.000 kişi kampa gönderildi, 154.000 kişi ise sürgün edildi. 1931'de tek bir yıl içinde 1.803.392 kişi sürgüne yollandı.[49]
Bu kitlesel yer değiştirmeler, ucuz işgücünün ihtiyaç duyulan bölgelere aktarılmasını sağladıysa da, açlık seviyesindeki yiyecekler yüzünden birçok insan kamplarda yaşamını yitirdi; sağlıklı olanlar ise kaçmaya çalıştı. Devlet, neredeyse hiçbir verim alınamayan bu insanlara iaşe sağlamak zorunda kaldığından, süreç mali yük haline geldi. OGPU kısa sürede sorunu fark etti ve süreci yeniden düzenlemeye çalıştı.[50] Kaçışları engellemek için mahkûmlar arasından muhbirler devşirildi, kaçış yollarına pusu kuruldu ve yaşam koşulları iyileştirilmeye çalışıldı. Kulaklara beş yıl içinde haklarının iade edileceği söylendi. Ancak bu önlemler de kalıcı sonuç vermedi ve dekulakizasyon süreci, sürekli bir işgücü yaratmakta başarısız oldu.[50]
Gulag resmen 25 Nisan 1930'da OGPU'nun 130/63 sayılı emriyle, Sovnarkom’un 7 Nisan 1930 tarihli kararına uygun olarak kuruldu. Aynı yıl kasım ayında “GULAG” adı resmiyet kazandı.[51] 1990'lardan sonra açılan arşivler, Stalin dönemindeki kitlesel tutuklamaların yalnızca ekonomik gerekçelerle açıklanamayacağını göstermektedir; bununla birlikte bazı belgeler ekonomik saiklerin de rol oynadığını ortaya koymaktadır.[52][53]
1931–1932 yıllarında Gulag kamplarında yaklaşık 200.000 mahkûm bulunuyordu; 1935'te bu sayı kamplarda 800.000'e, kolonilerde ise 300.000'e ulaştı.[54] 1941'de kamp nüfusu 1,5 milyona yükseldi, savaş sırasında azaldı, ancak 1953'e gelindiğinde yeniden zirveye çıktı.[10]
1930'ların başında Sovyet ceza politikalarının sertleşmesi, kamp nüfusunun önemli ölçüde artmasına neden oldu.[55] Büyük Temizlik (1937–1938) sırasında gerçekleştirilen kitlesel tutuklamalar, mahkûm sayısını daha da yükseltti. On binlerce kişi Ceza Kanunu'nun 58. maddesi uyarınca “karşı-devrimci faaliyetler” suçlamasıyla uzun süreli hapis cezalarına çarptırıldı. NKVD Emri No. 00447 kapsamında ise 1937–1938 yıllarında binlerce mahkûm, “karşı-devrimci faaliyetlere devam” suçlamasıyla idam edildi.
1934–1941 arasında yükseköğrenim görmüş mahkûmların sayısı sekiz kat, lise mezunlarının sayısı beş kat arttı.[35] Bu durum kamplardaki mahkûm bileşiminin değişmesine yol açtı. İntelligentsiyanın sayısı ve oranı en hızlı büyüyen grup haline geldi.[35] Sovyet liderlerinin aydınlara yönelik güvensizliği ve düşmanlığı bu dönemde belirgin bir özellikti.[35] Bu verilere ilişkin çıkarımlar, Viktor Zemskov'un kamp nüfusu hareketlerine dair istatistiklerinden elde edilmiştir.[35][56]
II. Dünya Savaşı sırasında
[değiştir | kaynağı değiştir]Siyasal rol
[değiştir | kaynağı değiştir]II. Dünya Savaşı arifesinde, Sovyet arşivleri 1939 yılında kamp ve koloni nüfusunun 1,6 milyonun üzerinde olduğunu göstermektedir.[54] Anne Applebaum ve Steven Rosefielde, savaş başladığında Gulag sistemindeki mahkûm sayısını 1,2–1,5 milyon olarak tahmin etmektedir.[57][58]
Almanya'nın Polonya’ya saldırısının ardından başlayan savaşta SSCB doğu Polonya’yı ilhak etti. 1940'ta Estonya, Letonya, Litvanya, Besarabya (günümüzde Moldova) ve Bukovina işgal edildi. Bazı tahminlere göre yüzbinlerce Polonyalı ve diğer ilhak edilen toprakların sakinleri, etnik kökenleri gözetilmeksizin tutuklanarak Gulag kamplarına gönderildi.[59][60] Ancak resmî verilere göre 1939–1941 arasında SSCB'de siyasi ve devlet karşıtı (casusluk, terör vb.) suçlardan verilen cezaların toplam sayısı 211.106 idi.[27]
Yaklaşık 300.000 Polonyalı savaş esiri Sovyetler tarafından esir alındı.[61] Esir alınan subayların neredeyse tamamı ve çok sayıda er, Katyn Katliamı’nda öldürüldü ya da Gulag’a gönderildi.[62] 1940–1941 yıllarında Kolyma bölgesine gönderilen 10–12 bin Polonyalıdan yalnızca 583 kişi 1942’de serbest bırakılarak Polonya Ordusu’na katıldı.[63] General Władysław Anders’in SSCB’den çıkardığı 80.000 Polonyalıdan yalnızca 310’u 1947’de Sovyet denetimindeki Polonya’ya dönmeyi kabul etti.[64]
Büyük Vatanseverlik Savaşı sırasında Gulag nüfusu özellikle 1942–1943’te dramatik biçimde azaldı; bunun en önemli nedeni yüksek ölüm oranlarıydı. 1941 kışında Gulag nüfusunun dörtte biri açlıktan öldü.[65] 1941–1943 arasında kamplarda 516.841 mahkûm hayatını kaybetti.[66][67] Bu dönem, Rus istatistiklerine göre Gulag’daki toplam ölümlerin yaklaşık yarısını oluşturdu.
1943’te “Katorga çalışmaları” (Rusça: каторжные работы) yeniden yürürlüğe girdi. Başlangıçta Nazi işbirlikçileri için öngörülmüşken, daha sonra sürgünden kaçan bazı gruplar da dahil olmak üzere siyasi mahkûmlara uygulandı. Bu mahkûmlar en ağır rejimli Gulag kamplarına gönderildi ve birçoğu burada yaşamını yitirdi.[67]
Ekonomik rol
[değiştir | kaynağı değiştir]
.jpeg)
II. Dünya Savaşı’na kadar Gulag sistemi hızla genişleyerek bir Sovyet “kamp ekonomisi” oluşturdu. Savaş öncesinde zorla çalıştırma, ülkenin nikel üretiminin %46,5'ini, kalay üretiminin %76'sını, kobaltın %40'ını, krom-demir cevherinin %40,5'ini, altının %60'ını ve kerestenin %25,3'ünü sağlıyordu.[68] Savaşa hazırlık kapsamında NKVD birçok fabrika kurdu, karayolları ve demiryolları inşa etti.
Savaşın başlamasıyla Gulag hızla ordu için silah ve malzeme üretimine geçti. İlk aşamada ulaştırma öncelikliydi; 1940'ta NKVD'nin ağırlığı demiryolu yapımına verildi.[69] Bu hazırlık, 1941'de Almanya'nın Sovyetler Birliği'ne saldırmasıyla büyük önem kazandı. Fabrikalar mühimmat, üniforma ve diğer askeri ihtiyaçların üretimine dönüştürüldü. Ayrıca NKVD, Gulag sistemindeki uzman işçileri toplayarak 380 özel kolonide tank, uçak, silah ve mühimmat üretimine yönlendirdi.[68]
Düşük sermaye maliyetlerine rağmen kamp ekonomisi ciddi sorunlarla karşılaştı. Üretkenlik hiçbir zaman tahminleri karşılamadı; makinelerin ve araçların eksikliği büyük bir engeldi. Doğu Sibirya Karayolu İnşaat Kampları İdaresi üç yılda 94 kamyonu kaybetti.[68] Zorla çalıştırma, serbest işgücüne kıyasla yarı verimliydi.[68] Mahkûmların yetersiz beslenmesi bu verimsizliği artırdı. İhtiyacı karşılamak için çalışma saatleri uzatıldı, rasyonlar düşürüldü. Bir kamp yöneticisi “Mahkûmlara bazen 24 saatin sadece 4–5 saati dinlenme için bırakılıyor, bu da verimliliği ciddi biçimde düşürüyor” demişti. Bir eski mahkûm ise 1942 baharında kampların “çalışamaz hale geldiğini, ölüleri gömecek kimsenin dahi bulunamadığını” aktarmıştır.[68]
Yiyecek sıkıntısı hem savaşın genel yükünden hem de Gulag'a merkezi yardım yapılmamasından kaynaklanıyordu. Hükûmet önceliği tamamen orduya verdi, kamplar kendi yiyeceklerini bulmaya zorlandı. 1942'de Gulag, kendi gıda ve sanayi ürünlerini temin için Tedarik İdaresi kurdu. NKVD, üretkenliği artırmak için gıda karnelerini de sınırladı; bu uygulama 1948'e kadar sürdü.[70]
Savaş başında işgücü kıtlığı da ciddi bir sorun oldu. Büyük Temizlik (1936–1938) sırasında çok sayıda mahkûm sağlanmıştı, ancak 1939'a gelindiğinde bu kaynak tükenmişti. Çalışmaları tamamlamak için kamp yönetimleri mahkûmları projeden projeye kaydırdı.[69] Durumu iyileştirmek için 1940 ortasında küçük hırsızlık, serserilik veya iş disiplini ihlallerine 4 ay–1 yıl arasında kısa kamp cezaları verilmesine olanak tanındı. Böylece Ocak 1941'e gelindiğinde Gulag işgücü yaklaşık 300.000 kişi artmıştı.[69] Ancak 1942'de yiyecek krizi kampları tekrar vurdu ve nüfus düştü. Ayrıca birçok mahkûm cepheye gönderilmek üzere erken tahliye edildi.[70]
İşgücü azalırken üretim talepleri artmaya devam etti. Bu yüzden kamp yöneticileri kalan mahkûmları daha ağır çalıştırmaya başladı. NKVD, gerçekçi olmayan üretim hedefleri belirleyerek işçileri zorladı. Haziran 1941'den itibaren Mihver orduları Sovyet topraklarına ilerledikçe işgücü ve kaynaklar daha da daraldı, pek çok kamp batı Rusya'dan tahliye edilmek zorunda kaldı.[70]
1941'den 1944 ortasına kadar 40 yeni kamp kuruldu, 69 kamp ise kapatıldı. Tahliyelerde makineler öncelikliydi; mahkûmlar genellikle yürüyerek uzaklaştırıldı. Barbarossa Harekâtı’nın hızlı ilerleyişi nedeniyle bazı kamplar zamanında boşaltılamadı, bu durum mahkûm katliamlarına yol açtı. Bu uygulama Almanların bedava işgücü bulmasını engelledi ama aynı zamanda Gulag’ın üretim kapasitesini daha da kısıtladı. Savaşın gidişatı Sovyetler lehine dönünce, Almanlardan kurtarılan bölgelerden gelen eski Sovyet savaş esirleri kamp nüfusunu yeniden artırdı.[70]
II. Dünya Savaşı sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]
II. Dünya Savaşı’ndan sonra kamp ve koloni nüfusu yeniden keskin bir artış gösterdi ve 1950’lerin başında yaklaşık 2,5 milyon kişiye (bunların yaklaşık 1,7 milyonu kamplarda) ulaştı. Savaş sona erdiğinde, yaklaşık iki milyon eski Sovyet vatandaşı zorla ülkeye geri getirildi (Operasyon Keelhaul).[71] 11 Şubat 1945’te Yalta Konferansı’nın sonunda Amerika Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık, Sovyetler Birliği ile Zorunlu İade Anlaşması imzaladı.[72] Bu anlaşma, tüm Sovyet vatandaşlarının zorla iade edilmesi şeklinde yorumlandı. 1945–1947 arasında Avrupa’daki İngiliz ve Amerikan makamları yaklaşık iki milyon kişiyi Sovyetler Birliği’ne geri gönderdi.[73]
Birçok kaynağa göre, Almanya’da esir düşen Sovyet savaş esirleri ülkeye döndüklerinde hain muamelesi gördü (bkz. 270 No’lu Emir).[74][75] Bazı tahminlere göre, Almanlardan kurtulan 1,5 milyondan fazla Kızıl Ordu askeri Gulag’a gönderildi.[76][77] Ancak bu iddialar, çoğunlukla farklı türdeki kamplarla (ör. “filtrasyon” kampları) karıştırılmaktadır.
Savaş sırasında ve sonrasında esirler filtrasyon kampına gönderildi. 1944'e kadar bu kamplara alınanların %90'ından fazlası aklandı, yaklaşık %8'i ise tutuklandı veya cezalandırma taburlarına gönderildi. 1945'te yaklaşık 100 filtrasyon kampı açıldı; bu kamplar 4 milyonun üzerinde kişiyi işleme tabi tuttu. 1946'ya gelindiğinde bu kişilerin çoğu ya evlerine gönderildi ya da yeniden askere alındı.[78] 1.539.475 savaş esirinden 226.127'si NKVD'ye, yani Gulag sistemine devredildi.[78][79]
| Kategori | Toplam | % | Sivil | % | Savaş esiri | % |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Tahliye edilip evine gönderilenler[a] | 2.427.906 | 57,81 | 2.146.126 | 80,68 | 281.780 | 18,31 |
| Askere alınanlar | 801.152 | 19,08 | 141.962 | 5,34 | 659.190 | 42,82 |
| Savunma Bakanlığı'nın işçi taburlarına gönderilenler | 608.095 | 14,48 | 263.647 | 9,91 | 344.448 | 22,37 |
| NKVD'ye spetskontingent olarak gönderilenler (Gulag) | 272.867 | 6,50 | 46.740 | 1,76 | 226.127 | 14,69 |
| Ulaşım bekleyen ve Sovyet askeri birlikleri için çalışanlar | 89.468 | 2,13 | 61.538 | 2,31 | 27.930 | 1,81 |
| Toplam | 4.199.488 | 100 | 2.660.013 | 100 | 1.539.475 | 100 |
Nazi Almanyası'nın yenilgisinden sonra, Gulag'a bağlı NKVD denetiminde on “özel kamp” Sovyet işgal bölgesinde kuruldu. Bu “özel kamplar” daha önce Stalaglar, hapishaneler veya Nazi toplama kamplarıydı; örneğin Sachsenhausen (NKVD özel kamp no. 7) ve Buchenwald (NKVD özel kamp no. 2). Alman hükümeti tahminlerine göre, bu Sovyet yönetimindeki kamplarda ya da kamplara nakiller sırasında 65.000 kişi öldü.[80] Alman araştırmacılara göre, Sachsenhausen'de ortaya çıkarılan 12.500 Sovyet dönemi kurbanı, bu kampın Gulag sisteminin ayrılmaz bir parçası olduğunu göstermektedir.[81]
Savaş sonrası dönemde tutuklu sayısındaki artışın başlıca nedeni, 1947 yazında mülkiyet suçlarına ilişkin yasaların sertleştirilmesiydi. Aynı dönemde Sovyetler Birliği'nin bazı bölgelerinde yaklaşık 1 milyon kişinin ölümüne yol açan kıtlık yaşanıyordu. Bu yasalar, küçük çaplı hırsızlık veya zimmet gibi vakalar nedeniyle bile yüzbinlerce kişinin uzun süreli hapis cezalarına çarptırılmasına yol açtı. 1953 yılı başında kamplardaki toplam mahkûm sayısı 2,4 milyondan fazlaydı ve bunların 465 bini siyasi tutukluydu.[67]
1948'de yalnızca siyasi mahkûmlar için MVD özel kamp sistemi kuruldu. Bu kamplar, RSFSC Ceza Kanunu'nun 58. maddesinin en ağır fıkraları (vatana ihanet, casusluk, terörizm vb.) uyarınca hüküm giyen “halk düşmanları”na ayrılmıştı. Buraya gerçek siyasi muhaliflerin (örneğin Troçkistler, “milliyetçiler”, beyaz göçmenler) yanı sıra uydurma suçlamalarla mahkûm edilenler de gönderildi. Stalin'in Mart 1953'teki ölümünden sonra kamp sistemi varlığını sürdürdü ancak otorite zayıfladı; Kengir isyanı, Vorkuta ayaklanması gibi çeşitli çatışmalar yaşandı.
1953 affı yalnızca siyasi olmayan mahkûmları ve en fazla beş yıl ceza alan bazı siyasi mahkûmları kapsadı. Siyasi tutukluların tahliyeleri 1954'te başladı ve Nikita Kruşçev'in 1956'da 20. SBKP Kongresi'nde yaptığı Gizli konuşma sonrasında kitlesel hale geldi; aynı dönemde geniş kapsamlı rehabilitasyonlar da yapıldı.
Gulag kurumu, İçişleri Bakanlığı'nın 25 Ocak 1960 tarihli 20 numaralı emriyle resmen kapatıldı.[51] Ancak siyasi ve adi suçlular için zorunlu çalışma kolonileri varlığını sürdürdü. Özellikle Perm-36 kampında siyasi tutuklular 1987'ye kadar tutuldu.[82][83] Bugünkü Rusya Federasyonu hapishane sistemi, reformlara ve mahkûm sayısındaki azalmaya rağmen, zorla çalıştırma, mahkûmların birbirini denetlemesi ve sindirme gibi Gulag'a özgü uygulamaları kısmen sürdürmektedir.[8] 2000'lerin sonlarında bazı insan hakları savunucuları, Perm-36 ve Solovki Hapishane Kampı gibi yerlerde Gulag anısının giderek silinmeye çalışıldığını ileri sürmüştür.[84]
Britannica Ansiklopedisi'ne göre:
Zirvede Gulag yüzlerce kamptan oluşuyordu; her kampta ortalama 2.000–10.000 mahkûm bulunuyordu. Çoğu kamp “ıslahevî emek kolonisi”ydi ve mahkûmlar orman kesme, kanal ve demiryolu inşaatı gibi genel inşaat projelerinde ya da madenlerde çalıştırılıyordu. Çalışmayı reddedenler açlık veya infaz tehdidi altındaydı. Aşırı çalışma saatleri, sert iklim ve yaşam koşulları, yetersiz beslenme ve infazların birleşimi her yıl on binlerce mahkûmun ölümüne yol açtı. Batılı araştırmacıların tahminlerine göre, 1918–1956 döneminde Gulag’daki toplam ölümler 1,2 ile 1,7 milyon arasındadır.[85]
Ölü sayısı
[değiştir | kaynağı değiştir]Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önce Gulag kurbanlarına ilişkin tahminler 2,3 milyondan 17,6 milyona kadar değişmekteydi. 1934–1940 yılları arasında Gulag kamplarındaki ölüm oranı, Sovyetler Birliği ortalamasının 4–6 katıydı. 1991 sonrası dönemde arşivlere erişim sağlayan tarihçilerin araştırmaları bu aralığı önemli ölçüde daralttı.[86][87] 1993'te yapılan bir çalışmaya göre, 1934–1953 arasında Gulag'da 1.053.829 kişi ölmüştür.[10]
Tedavi edilemez hastalıklara yakalanan veya ölüm döşeğinde olan mahkûmların serbest bırakılması yaygın bir uygulamaydı.[88][89] Bu nedenle kamplardaki ölümler ile kampların neden olduğu ölümler birlikte değerlendirildiğinde sayı daha yüksektir. Tarihçiler arasındaki geçici uzlaşıya göre, 1930–1953 yılları arasında Gulag'dan geçen 18 milyon kişinin 1,6 ile 1,76 milyon arasındaki kısmı hayatını kaybetmiştir.[90][91][92][93] Ölümlerin yaklaşık yarısı 1941–1943 yıllarında, Alman işgalinin ardından gerçekleşmiştir.[94] Tarihçi Timothy Snyder, "savaş yılları dışında, Gulag’a girenlerin çok büyük çoğunluğunun hayatta çıktığını" belirtmektedir.[95] Çalışma kampları ve özel yerleşimlerdeki ölümler de dâhil edildiğinde toplam ölüm sayısı J. Otto Pohl'un verilerine göre 2.749.163'e yükselmektedir.[96][97]
2018'de Golfo Alexopoulos, bu uzlaşıyı sorgulayarak, aşırı koşullar nedeniyle yaşam süresi kısalanları da ölü sayısına dâhil etmiştir.[98] Alexopoulos'a göre, sağlık durumları “malul”, “hafif fiziksel iş”, “hafif bireyselleştirilmiş iş” veya “fiziksel engelli” olarak sınıflandırılan mahkûmların en az üçte biri, Gulag'da ya da serbest bırakıldıktan kısa süre sonra hayatını kaybetmiştir.[99] Bu yaklaşımla ölüm sayısı yaklaşık 6 milyona çıkmaktadır.[100] Benzer tahminler Orlando Figes ve Vadim Erlikman tarafından da dile getirilmiştir.[101] Ancak Alexopoulos'un tahminleri metodolojik açıdan sorunlu bulunmuş, özellikle de 1948'de “başka gözaltı yerlerine gönderildi” ifadesinin yanlış yorumlanarak ölümün eşiğindekilerin tahliyesi olarak kabul edilmesine itiraz edilmiştir.[102]
Oxford Üniversitesi'nde Mikhail Nakonechnyi'nin 2020 tarihli doktora tezinde, “tıbbi tahliye” (aktirovka) ve “resmen malul” ilan edilenlerin (aktirovannye) ölümleri detaylı biçimde incelenmiştir. Nakonechnyi, Gulag'dan tıbbi gerekçelerle erken tahliye edilen ölümcül hasta sayısını yaklaşık 1 milyon olarak hesaplamış, buna 800.000–850.000 fazladan ölümü eklemiştir. Bu hesapla, Gulag'ın yol açtığı toplam ölüm sayısı yaklaşık 2,5 milyon olmaktadır.[103]
Ölüm oranı
[değiştir | kaynağı değiştir]2009 yılında Steven Rosefielde, daha kapsamlı arşiv verilerinin kamp ölümlerini %19,4 oranında artırarak 1.258.537'ye çıkardığını ve "1929–1953 yılları arasında Gulag’daki fazla ölümler için arşivlere dayalı en iyi tahminin 1,6 milyon olduğunu" belirtmiştir.[5] Dan Healey de 2018'de benzer şekilde, "gizliliği kaldırılan Gulag arşivlerine dayanan yeni çalışmaların, daha önce anılardan elde edilen kaynaklardan beklenenden daha düşük ölüm oranını ortaya koyduğunu, 1930–1953 arasında Gulag’dan geçen 18 milyon kişi içinde ölümlerin genellikle 1,5 ile 1,7 milyon arasında olduğunu" yazmıştır.[104]
1930–1956 dönemi için Gulag sisteminde düzenlenen ölüm belgeleri şunları göstermektedir:[105]
| Yıl | Ölüm sayısı | Ölüm oranı % |
|---|---|---|
| 1930 | 7.980 | 4,20 |
| 1931 | 7.283 | 2,90 |
| 1932 | 13.197 | 4,80 |
| 1933 | 67.297 | 15,30 |
| 1934 | 25.187 | 4,28 |
| 1935 | 31.636 | 2,75 |
| 1936 | 24.993 | 2,11 |
| 1937 | 31.056 | 2,42 |
| 1938 | 108.654 | 5,35 |
| 1939 | 44.750 | 3,10 |
| 1940 | 41.275 | 2,72 |
| 1941 | 115.484 | 6,10 |
| 1942 | 352.560 | 24,90 |
| 1943 | 267.826 | 22,40 |
| 1944 | 114.481 | 9,20 |
| 1945 | 81.917 | 5,95 |
| 1946 | 30.715 | 2,20 |
| 1947 | 66.830 | 3,59 |
| 1948 | 50.659 | 2,28 |
| 1949 | 29.350 | 1,21 |
| 1950 | 24.511 | 0,95 |
| 1951 | 22.466 | 0,92 |
| 1952 | 20.643 | 0,84 |
| 1953 | 9.628 | 0,67 |
| 1954 | 8.358 | 0,69 |
| 1955 | 4.842 | 0,53 |
| 1956 | 3.164 | 0,40 |
| Toplam | 1.606.748 | 8,88 |
Yöneticiler
[değiştir | kaynağı değiştir]| İsim | Yıllar[106][107][108] |
|---|---|
| Feodor (Teodors) İvanoviç Eihmans | 25 Nisan 1930 – 16 Haziran 1930 |
| Lazar İosifoviç Kogan | 16 Haziran 1930 – 9 Haziran 1932 |
| Matvei Davidoviç Berman | 9 Haziran 1932 – 16 Ağustos 1937 |
| İsrail İsraileviç Pliner | 16 Ağustos 1937 – 16 Kasım 1938 |
| Gleb Vasilieviç Filaretov | 16 Kasım 1938 – 18 Şubat 1939 |
| Vasili Vasilieviç Çernışev | 18 Şubat 1939 – 26 Şubat 1941 |
| Viktor Grigorieviç Nasedkin | 26 Şubat 1941 – 2 Eylül 1947 |
| Georgi Prokopieviç Dobrynin | 2 Eylül 1947 – 31 Ocak 1951 |
| İvan İliç Dolgih | 31 Ocak 1951 – 5 Ekim 1954 |
| Sergey Yegoroviç Yegorov | 5 Ekim 1954 – 4 Nisan 1956 |
Koşullar
[değiştir | kaynağı değiştir]Kamplardaki yaşam ve çalışma koşulları, döneme ve yere göre büyük farklılıklar gösteriyordu. Bu durum; II. Dünya Savaşı, ülke çapındaki kıtlıklar ve yokluklar, terör dalgaları, ani tutuklama veya salıverme dalgaları ve işlenen suçun türü gibi geniş çaplı olaylardan etkileniyordu. Ekonomik kazanç sağlamak için kullanılmak yerine siyasi mahkûmlar genellikle en kötü işlere verilirdi ya da Gulag'ın en az verimli kısımlarına sürülürdü. Örneğin, Victor Herman anılarında Vyatka yakınlarındaki Burepolom ve Nuksha 2 kamplarını karşılaştırır.[109][110]
Burepolom'da yaklaşık 3.000 mahkûm vardı ve bunların hepsi siyasî olmayan suçlulardı. Mahkûmlar serbestçe dolaşabiliyor, hafif şekilde korunuyor, kilitsiz barakalarda yatak ve yastıklarla kalıyor, hatta Batı filmleri izleyebiliyorlardı. Ancak, ciddi suçluların ve siyasi mahkûmların tutulduğu Nuksha 2'de makineli tüfekli gözetleme kuleleri ve kilitli barakalar bulunuyordu.[110] Bazı kamplarda mahkûmların yılda yalnızca bir mektup göndermesine izin veriliyor ve yakınlarının fotoğraflarını bulundurmasına izin verilmiyordu.[111]
Mahkûmlar iyi performans gösterirse erken salıverilebiliyordu.[110] Kamplarda çeşitli üretken etkinlikler de yapılmaktaydı. Örneğin 1935'in başında bir devlet çiftliğinde hayvancılık kursu düzenlendi; kursa katılan mahkûmların günlük çalışma süresi dört saate indirildi.[110] Aynı yıl kamp tiyatro topluluğu 230 oyun ve konser sahneledi ve 115.000'den fazla kişiye ulaştı.[110] Kamp gazeteleri de yayımlanıyordu.[110]
SSCB başsavcısı Andrey Vışinski, Büyük Temizlik sırasında 1938'de NKVD başkanı Nikolay Yejov’a yazdığı bir notta şunları belirtti:[112]
Mahkûmlar arasında öylesine sefil ve bitlerle kaplı olanlar var ki, diğerleri için sağlık riski oluşturuyorlar. Bu mahkûmlar öyle bir hale gelmişler ki artık insana benzemiyorlar. Yiyecek bulamayınca artıklarla besleniyor, hatta bazı mahkûmlara göre sıçan ve köpek yiyorlar.
Mahkûm Yevgenia Ginzburg’a göre, Yejov’un görevden alındığını mahkûmlar, koşulların birden gevşemesinden anlamışlardı. Birkaç gün sonra resmi duyurularda Beria’nın adı geçmeye başladı.[113]
Genel olarak, merkezi yönetim organları, yukarıdan gelen inşaat ve üretim planlarının yerine getirilebilmesi için mahkûmların iş gücünü koruma yönünde bir ilgi gösteriyordu. Çalışmayı reddedenlere yönelik geniş cezalar uygulanırken (çoğu zaman üretim kotasını karşılamaya gücü yetmeyenler de cezalandırılıyordu), verimliliği artırmak için olumlu teşvikler de getirilmişti. Bunlar arasında parasal ikramiyeler (1930’ların başından itibaren), ücret ödemeleri (1950’den itibaren), bireysel ceza indirimleri, kotayı yerine getirenler için erken tahliyeler (1939’a kadar, 1946’dan itibaren bazı kamplarda yeniden), ayrıcalıklı muamele ve en verimli işçiler için çeşitli ayrıcalıklar bulunuyordu (öncü işçiler veya Stahanovcular).[110][114]
Mahkûmlar, kamp gardiyanı olarak da kullanılabiliyor; kamp gazeteleri ve tahvil satın alabiliyordu. Robert W. Thurston, bunun “en azından onların hâlâ topluma bir ölçüde katılımcı olarak görüldüğünün göstergesi” olduğunu yazar.[110] Ayrıca futbol başta olmak üzere spor takımları da oluşturulmuştu.[115]
Eski bir mahkûm olan Boris Sulim, gençliğinde Magadan yakınındaki Omsuçkan kampında çalıştığı dönemi şöyle anlatır:[116]
18 yaşındaydım ve Magadan bana çok romantik bir yer gibi görünüyordu. Ayda 880 ruble ve 3000 ruble kurulum ödeneği alıyordum, bu benim gibi bir genç için büyük paraydı. Anneme bile para gönderebildim. Hatta bana Komsomol üyeliği verdiler. Orada kalay madenciliği yapan bir tesis vardı. Ben, bu ekiplerle bağlantıyı sağlayan radyo istasyonunda çalışıyordum. [...] Mahkûmlar iyi ve disiplinli olursa neredeyse özgür işçilerle aynı haklara sahip oluyorlardı. Güveniliyordu ve sinemaya bile gidiyorlardı. Onların neden orada olduklarına gelince, açıkçası hiç merak etmedim. Hepimiz onların suçlu olduklarını düşünüyorduk.
Almanya’nın SSCB’ye saldırısının hemen ardından, Haziran 1941'de kamplardaki koşullar büyük ölçüde kötüleşti: kotalar artırıldı, erzaklar kısıldı, tıbbi malzeme neredeyse hiç kalmadı. Bu durum ölümleri keskin şekilde artırdı. Koşullar, savaşın sonlarına doğru ve savaştan sonra yavaş yavaş düzeldi.
Genel koşullar ve bunların mahkûmlar üzerindeki etkileri dikkate alındığında, Gulag mahkûmlarını üç temel kategoriye ayırmak gerekir:
- Kulaklar, osadnikler, ukaznikler (çeşitli ukazların ihlali nedeniyle hüküm giyenler; örn. Başaklar Kanunu, iş disiplini kararnamesi vb.), ara sıra ceza hukukunu ihlal edenler
- Profesyonel suçlular: kanun hırsızları
- Çeşitli siyasi ve dini nedenlerle hüküm giyenler
1932–33 kıtlığı
[değiştir | kaynağı değiştir]1930-1933 Sovyet kıtlığı Sovyetler Birliği'nin birçok bölgesini etkisi altına aldı. Bu dönemde yaklaşık altı ila yedi milyon kişinin açlıktan öldüğü tahmin edilmektedir.[117] 7 Ağustos 1932'de Stalin tarafından hazırlanan yeni bir kararname (Başaklar Kanunu), kolhozlardan veya kooperatif mülklerinden hırsızlık yapanlara en az on yıl hapis veya idam cezası öngörüyordu. Sonraki birkaç ay içinde kovuşturmalar dört kat arttı. Bu yasayla yargılanan davaların büyük bir kısmı elli rubleden daha az değer taşıyan küçük miktarlarda tahıl çalınmasıyla ilgiliydi. Yasa 8 Mayıs 1933'te yumuşatıldı.[118] Genel olarak, 1933'ün ilk yarısında hapishanelere giren yeni mahkûm sayısı, önceki üç yılın toplamından daha fazlaydı.
Kamplardaki mahkûmlar ağır çalışma koşullarıyla karşı karşıyaydı. Bir Sovyet raporuna göre 1933'ün başlarında Sovyet Özbekistanı'ndaki mahkûmların %15'i her ay ölüyordu. Bu dönemde mahkûmlar günde yaklaşık 300 kalori (1.300 kJ) değerinde yiyecek alabiliyordu. Birçok mahkûm kaçmaya çalıştı ve bu durum baskıcı ve şiddetli önlemlerin artmasına yol açtı. Kamplara “mermi esirgenmeyecek” talimatı verildi.[119]
Sosyal koşullar
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu tür kamplardaki mahkûmlar, orman kesimi dahil olmak üzere her türlü işte aktif olarak çalıştırılıyordu. Orman kesim alanı kare şeklinde düzenleniyor ve etrafı tamamen temizlenmiş ağaçlıklarla çevriliyordu. Böylece alandan çıkmaya veya kaçmaya yönelik her girişim köşelere yerleştirilmiş dört gözetleme kulesinden kolaylıkla fark edilebiliyordu.
Kaçan bir firariyi yakalayan yerlilere ödüller veriliyordu.[120] Daha soğuk bölgelerdeki kamplarda ise firari aramaları daha az ciddiyetle yürütülüyordu, çünkü mahkûmların şiddetli kış soğuklarından dolayı nasıl olsa öleceği düşünülüyordu. Bu gibi durumlarda kurşunlanmadan kaçmayı başaran mahkûmlar, kampın kilometrelerce uzağında donmuş halde ölü bulunuyordu.
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gulag'ın ilk dönemlerinde kampların yerleri özellikle izole edilmiş bölgelerden seçiliyordu. Özellikle uzak manastırlar yeni kamplar için sıkça yeniden kullanıldı. Beyaz Deniz’deki Solovetsky Adaları üzerindeki kamp, 1918 Devrimi’nden hemen sonra kurulan en erken ve dikkat çekici örneklerden biriydi.[9] Adaların halk arasındaki adı olan Solovki, zamanla emek kampının genel bir eşanlamlısı haline geldi. Dünya kamuoyuna “sınıf düşmanı”nı “çalışma yoluyla yeniden eğitme” ve Sovyet toplumuna yeniden kazandırma yöntemi olarak sunuldu. Başlangıçta mahkûmlar, çoğunlukla Rus aydınlar, adaların doğal sınırları içinde görece serbest hareket edebiliyordu.[121]
Yerel gazeteler ve dergiler yayımlanıyordu. Hatta bir botanik bahçesi gibi bazı bilimsel araştırmalar da yapıldı, ancak daha sonra tamamen yok oldu. Zamanla Solovki sıradan bir Gulag kampına dönüştü. Bazı tarihçiler, burayı bu tip kampların pilot uygulaması olarak değerlendirir. 1929'da Maksim Gorki kampı ziyaret ederek onun lehine bir rapor kaleme aldı. Bu rapor “Po Soiuzu Sovetov” başlıklı izlenim dizisinin “Solovki” alt bölümünde yayımlandı. Gorki burada “Solovki gibi kamplar kesinlikle gereklidir” diye yazıyordu.[121]
Ucuz işgücünü yoğunlaştırma aracı olarak Gulag'ın önem kazanmasıyla birlikte, ekonomik hedeflerin belirlediği her yerde yeni kamplar kuruldu. Beyaz Deniz-Baltık Kanalı, Baykal-Amur Ana Hattı, hatta Moskova Metrosu ve Moskova Devlet Üniversitesi'nin yeni kampüsü bu kamplardaki mahkûmların zorunlu emeğiyle inşa edildi. 1930'ların hızlı sanayileşmesi, II. Dünya Savaşı ve savaş sonrası dönemde çok sayıda proje yine mahkûmların sırtında gerçekleştirildi. Gorki, 1933'te 120 yazar ve sanatçıyı Beyaz Deniz-Baltık Kanalı'na götürdü; bunlardan 36'sı inşaat hakkında 1934'te propaganda kitabı yayımladı, fakat eser 1937'de imha edildi.
Gulag kamplarının büyük çoğunluğu, Sibirya'nın kuzeydoğusundaki son derece uzak bölgelerde (özellikle [Kolyma Nehri kıyısındaki Sevvostlag ve Norilsk yakınlarındaki Norillag) ve Sovyetler Birliği'nin güneydoğusundaki Kazakistan bozkırlarında (Luglag, Steplag, Peschanlag) bulunuyordu. Bu kampların ayrıntılı haritası Memorial Vakfı tarafından çıkarılmıştır.[122]
Bu bölgeler geniş, seyrek nüfuslu, yol ve gıda kaynaklarından yoksun ama mineral ve kereste gibi doğal kaynaklar açısından zengindi. Yol yapımı, uzmanlaşmış demiryolu kamplarındaki mahkûmlara verildi. Kamplar, Sovyetler Birliği'nin Avrupa kesimi, Belarus ve Ukrayna dahil olmak üzere ülkenin dört bir yanına dağılmıştı.
Sovyetler Birliği dışında da bazı kamplar vardı: Çekoslovakya, Macaristan, Polonya ve Moğolistan’da Gulag’a doğrudan bağlı kamplar bulunuyordu.
Sovyetler Birliği tarihi boyunca en az 476 ayrı kamp idaresi vardı.[123][124] Rus araştırmacı Galina Ivanova’ya göre:[124]
Bugüne kadar Rus tarihçileri, SSCB topraklarında farklı zamanlarda var olmuş 476 kampı tespit etmiş ve tanımlamıştır. Hemen her kampın birkaç şubesi olduğu, bunların bazılarının oldukça büyük olduğu bilinmektedir. Ayrıca kamplara ek olarak en az 2.000 koloni mevcuttu. Var oldukları farklı dönemler de dikkate alındığında, tüm Gulag tesislerini tek bir haritada göstermek neredeyse imkânsızdır.
Bu kampların birçoğu yalnızca kısa süreliğine var olduğundan, herhangi bir dönemdeki toplam kamp idaresi sayısı daha düşüktü. 1950’lerin başında bu sayı zirveye ulaşarak 100’ün üzerine çıktı. Çoğu kamp idaresi birden fazla birimden sorumluydu; bazıları onlarca hatta yüzlerce kampı yönetiyordu.[125] En kötü şöhrete sahip kompleksler Kolyma, Norilsk ve Vorkuta’da bulunuyordu; hepsi Arktik veya subarktik bölgelerdeydi. Ancak, Norilsk’teki mahkûm ölüm oranı çoğu dönemde genel kamp sistemindekinden daha düşüktü.[126]
Personel
[değiştir | kaynağı değiştir]| Üst Düzey Operasyonel Personel | Kıdemli Operasyonel Personel | Orta Düzey Operasyonel Personel | Alt Düzey Operasyonel Personel | Er Personel | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| RÜTBE İŞARETLERİ 1936-1943 | 
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Komuta kategorisi | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | Yok |
| Rütbe karşılığı | Komdiv | Kombrig | Albay | Binbaşı | Yüzbaşı | Kıdemli Teğmen | Teğmen | Starşina | Asteğmen | Takım Komutanı | Kızıl Ordu Askeri |
| Kaynak: [127] | |||||||||||
Komuta Kategorisi 1 (Gulag’ın başı), 2. sınıf Devlet Güvenlik Komiseri; Komuta Kategorisi 2 (Gulag’ın yardımcısı), 3. sınıf Devlet Güvenlik Komiseriydi.
Bu kişiler NKVD’nin üniforma ve rütbelerini taşıyordu. 1943’te Gulag NKGB’ye devredilince, personel NKGB’nin rütbe ve işaretlerini kullanmaya başladı.
- 7 – Muhafız birliklerindeki askerî personel yaka üzerinde gümüş üçgen taşıyordu.
- 9 – Muhafız birliklerinin teknik-idari ve siyasî personeli kırmızı üçgen taşıyordu.
- 10 – Teknik personel yaka üzerinde çekiç ve anahtar simgesi taşıyordu.
Özel kurumlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Reşit olmayanlar için (Rusça: малолетки, maloletki), engelliler için (örneğin Spassk), ve bebekli anneler için (Rusça: мамки, mamki) ayrı kamplar veya kamp bölgeleri bulunuyordu.
- Vatan Hainlerinin Aile Üyeleri (Rusça: ЧСИР, член семьи изменника Родины, ChSIR, Chlyen sem'i izmennika Rodini) özel bir baskı kategorisine tabi tutuldu.
- Şaraşka (Rusça: шарашка) adı verilen gizli araştırma laboratuvarlarında, tutuklanmış veya mahkûm edilmiş bilim insanları – aralarında tanınmış isimler de vardı – anonim şekilde yeni teknolojiler geliştiriyor ve temel araştırmalar yürütüyordu.
Tarihyazımı
[değiştir | kaynağı değiştir]Gulag’ın kökenleri ve işlevleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Tarihçi Stephen Barnes’a göre Gulag’ın kökenleri ve işlevleri dört ana şekilde değerlendirilebilir:[128]
- İlk yaklaşım Aleksandr Soljenitsin tarafından savunulmuş olup Barnes’ın ahlaki açıklama (moral explanation) olarak adlandırdığı görüştür. Bu bakış açısına göre, Sovyet ideolojisi insan doğasının karanlık yönleri üzerindeki ahlaki denetimleri ortadan kaldırmış ve şiddet ile kötülüğün her düzeyde – siyasal karar almadan kişisel ilişkilere kadar – meşrulaştırılmasına zemin hazırlamıştır.
- İkinci yaklaşım siyasal açıklamadır. Buna göre Gulag (idamlarla birlikte), rejimin “siyasal düşman” olarak gördüğü kişileri ortadan kaldırmanın başlıca aracıdır. Bu anlayış tarihçi Robert Conquest tarafından savunulmuştur.
- Üçüncü yaklaşım ekonomik açıklamadır. Tarihçi Anne Applebaum'a göre Sovyet rejimi Gulag'ı ekonomik kalkınma projeleri için araçsallaştırmıştır. Her ne kadar hiçbir zaman kârlı olmasa da, 1953'te Stalin'in ölümüne kadar öyle algılanmıştır.
- Barnes'ın kendisinin öne sürdüğü dördüncü yaklaşım ise, Gulag'ı modern dönemde toplumsal bedeni “düşman unsurlardan arındırma” projesi bağlamına yerleştirir. Bu yaklaşımda, zararlı olarak tanımlanan bireylerin mekânsal izolasyon ve fiziksel imha yoluyla yok edilmesi hedeflenmiştir.
Hannah Arendt, Gulag sistemindeki kampların, totaliter bir yönetim biçiminin parçası olarak “tam hâkimiyet” deneyleri olduğunu ileri sürmüştür. Ona göre totaliter sistemin amacı yalnızca özgürlüğü sınırlandırmak değil, ideolojiye hizmet etmek üzere tamamen ortadan kaldırmaktı. Arendt'e göre Gulag yalnızca siyasal baskıdan ibaret değildir, çünkü Stalin bütün ciddi siyasal muhalefeti yok ettikten sonra bile sistem büyümeye devam etmiştir. Başlangıçta kamplar suçlular ve siyasal mahkûmlarla doluyken, zamanla bireylerin kişisel özelliklerinden bağımsız olarak, devlete tehdit sayılan hayali kategorilere dahil edilen insanlar tutuklanmaya başlanmıştır.[129]:437–59
Arendt ayrıca, Gulag'ın işlevinin gerçekten ekonomik olmadığını savunur. Her ne kadar Sovyet hükümeti bunları “zorunlu çalışma kampları” olarak adlandırsa da, aslında yapılan iş çoğu zaman kasıtlı olarak anlamsızdı. Kampların gerçek ekonomik katkısı yalnızca kendi denetim maliyetlerini karşılamakla sınırlıydı. Yapılan işler genellikle faydasızdı; kimi zaman kötü planlama yüzünden, kimi zaman da özellikle öyle tasarlandığı için. Arendt, “otantik zorunlu çalışma kampları”, “toplama kampları” ve “imha kampları” arasında ayrım yapar.[129]:444–5
- Otantik iş kamplarında, mahkûmlar “görece özgür” koşullarda belirli sürelerle çalıştırılır.
- Toplama kamplarında ölüm oranı çok yüksektir, ancak esasen emek için örgütlenmiştir.
- İmha kamplarında ise mahkûmlar “sistematik olarak açlık ve ihmal yoluyla yok edilir.”
Arendt, kampların amacının “ucuz işgücü sağlamak” olduğunu düşünen yorumcuları eleştirir. Ona göre Sovyetler, kamp sistemini ciddi ekonomik sonuçlar doğurmadan tasfiye edebilmiş ve bu da kampların ekonomik olarak önemsiz olduğunu göstermiştir.[129]:444–5
Arendt'e göre kamplardaki keyfî zulüm, ahlaki değerleri yok ederek mahkûmları ve gardiyanları aynı sistemin parçası haline getirmiştir. Gulag'ın yarattığı terör, toplumda bireylerin tutuklananlarla ilişkilerini koparmasına ve kimseyle yakın bağ kurmamaya yol açmıştır. Böylece kamplar, bireyselliği yok eden ve tüm toplumsal bağları çözen bir sistemin merkezi haline gelmiştir.[129]:437–59
Arşiv belgeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]1930'lardan 1950'lere kadar OGPU–NKVD–MGB–MVD tarafından hazırlanan istatistikî raporlar, daha önce Ekim Devrimi Merkez Devlet Arşivi (CSAOR) olarak bilinen Rusya Federasyonu Devlet Arşivi'nde saklanmaktadır. Bu belgeler uzun süre son derece gizli tutulmuş ve erişilemez olmuştur. 1980'lerin sonundaki glasnost ve demokratikleşme sürecinde Viktor Zemskov ve diğer Rus araştırmacılar bu belgelere erişim sağlamayı başarmış ve OGPU-NKVD-MGB-MVD tarafından toplanan, Gulag mahkûmlarının ve özel yerleşimcilerin sayısına dair gizli istatistikî verileri yayımlamıştır. Zemskov, 1995'te yazdığı bir makalede, 1992'den itibaren yabancı araştırmacıların da bu belgelerin bulunduğu özel erişim arşivine kabul edilmeye başlandığını belirtmiştir.[130] Ancak Leonid Lopatnikov'a göre bu arşivlere yalnızca Zemskov girebilmiş, ardından arşivler yeniden “kapatılmıştır”.[131] Putin yönetiminin baskıları ise Gulag araştırmacılarının işini daha da zorlaştırmıştır.[132]
Islah emek kurumları tarafından sağlanan birincil verilerin güvenilirliği sorunu ele alınırken iki husus göz önünde bulundurulmalıdır. Bir yandan, yönetimler raporlarda mahkûm sayısını düşük göstermek istemiyordu; zira bu, otomatik olarak kamplara, hapishanelere ve emek kolonilerine ayrılan gıda planının azalmasına yol açacak ve açlık nedeniyle ölümleri artırarak Gulag'ın devasa üretim programını sekteye uğratacaktı. Öte yandan, mahkûm sayısını olduğundan fazla göstermek de uygun değildi, çünkü bu da üretim planlarında imkânsız artışlara yol açacaktı. O dönemde planın yerine getirilmemesi çok ağır sorumluluk gerektiriyordu. Bu nedenle ortaya çıkan rakamların, kurumsal çıkarlar doğrultusunda belirli bir güvenilirlik derecesi taşıdığı düşünülmektedir.[133]
1990–1992 yılları arasında, Gulag arşivlerine dayalı ilk kesin istatistikî veriler Viktor Zemskov tarafından yayımlandı.[134] Bu veriler önde gelen Batılı bilim insanları tarafından genel kabul gördü,[16][135] ancak istatistiklerde bir takım tutarsızlıklar da tespit edilmiştir.[136] Zemskov'un verilerine dayanarak vardığı bütün sonuçlar da kabul edilmemiştir. Örneğin, Sergey Maksudov'a göre edebî kaynaklar (örneğin Lev Razgon veya Aleksandr Soljenitsin’in kitapları) kampların toplam sayısını iyi yansıtmamış ve onların büyüklüğünü abartmıştır. Buna karşılık, NKVD ve KGB belgelerinin çoğunu yayımlayan Zemskov, Gulag’ın özünü ve ülkenin sosyo-politik süreçlerini anlamaktan uzaktı. Maksudov, Zemskov’un belirli rakamların doğruluk derecesini ayırt etmeden ve kaynaklara eleştirel yaklaşmadan, yeni verileri mevcut bilgilerle karşılaştırmadan bunları nihai gerçek gibi sunduğunu öne sürmüştür.[137]
Zemskov ise, yeni verileri “eski” bilgilerle karşılaştırmadığı yönündeki suçlamaların adil olmadığını yazmıştır. Ona göre Batılı yazarların çoğu böyle karşılaştırmalardan faydalanmamaktadır. Zemskov, eski ve yanlış olduğu ortaya çıkan rakamları kullanmış olan araştırmacıları psikolojik olarak yeniden sarsmamak için yeni verileri eski bilgilerle fazla karşılaştırmamaya özen gösterdiğini de eklemiştir.[130]
Fransız tarihçi Nicolas Werth'e göre Rusya Federasyonu Devlet Arşivi'nde saklanan Gulag belgelerinin “dağları”, devasa boyutlarda bürokratik yazışmanın yalnızca küçük bir kısmını temsil etmektedir. Çoğu durumda, kulübelerde veya barakalarda saklanan yerel kamp arşivleri, kamp binalarının çoğu gibi zamanla kaybolmuştur.[138]
2004 ve 2005 yıllarında, История сталинского Гулага. Конец 1920–х — первая половина 1950–х годов. Собрание документов в 7 томах (Stalin’in Gulag Tarihi. 1920’lerin sonundan 1950’lerin ilk yarısına kadar. Yedi Ciltte Belge Derlemesi) adlı yayında bazı arşiv belgeleri yayımlandı. Bu yedi cildin her biri, başlığında belirtilen belirli bir konuya ayrılmıştır:
- SSCB’de Kitlesel Baskılar (Massovye Repressii v SSSR);[139]
- Cezalandırma Sistemi. Yapı ve Kadrolar (Karatelnaya Sistema. Struktura i Kadry);[140]
- Gulag’ın Ekonomisi (Ekonomika Gulaga);[141]
- Gulag Nüfusu. Sayılar ve Tutulma Koşulları (Naselenie Gulaga. Chislennost i Usloviya Soderzhaniya);[142]
- SSCB’de Özel Sürgüncüler (Specpereselentsy v SSSR);[143]
- Mahkûm Ayaklanmaları, İsyanlar ve Grevler (Vosstaniya, Bunty i Zabastovki Zaklyuchyonnykh);[144]
- Sovyet Baskıcı ve Cezalandırıcı Politikası. Rusya Devlet Arşivi Vaka Dosyalarının Açıklamalı Dizini (Sovetskaya Repressivno-karatelnaya Politika i Penitentsiarnaya Sistema. Annotirovanniy Ukazatel Del GA RF).[145]
Bu yayında, Gulag araştırmalarının iki “patriği” olarak anılan Robert Conquest ve Aleksandr Soljenitsin’in kısa giriş yazılarının yanı sıra, büyük çoğunluğu Rusya Federasyonu Devlet Arşivi fonlarından elde edilmiş toplam 1.431 belge yer almaktadır.[146]
Nüfus tahminleri
[değiştir | kaynağı değiştir]SSCB’nin dağılmasından önceki on yıllar boyunca Gulag’daki toplam mahkûm sayısı üzerine tartışmalar ortak bir rakamla sonuçlanmadı; çok geniş aralıkta tahminler öne sürüldü.[147] Yazarların ideolojik eğilimleri de zaman zaman tahminlerin yüksek ya da düşük olmasına bağlandı.[147] Aşağıdaki tabloda bu erken dönem tahminlerden bazıları yer almaktadır.
| Gulag nüfusu | Tahmin edilen yıl | Kaynak | Yöntem | ||
| 15 milyon | 1940–42 | Mora & Zwiernag (1945)[148] | – | ||
| 2,3 milyon | Aralık 1937 | Timasheff (1948)[149] | Siyasi haklarından mahrum bırakılan nüfus üzerinden hesaplama | ||
| 3,5 milyona kadar | 1941 | Jasny (1951)[150] | NKVD tarafından işletilen Sovyet işletmelerinin çıktılarının analizi | ||
| 50 milyon | Gulag'dan geçen toplam kişi | Soljenitsin (1975)[151] | Dolaylı verilerin analizi, kişisel deneyim ve tanıklıklar | ||
| 17,6 milyon | 1942 | Anton Antonov-Ovseenko (1999)[152] | NKVD belgeleri[153] | ||
| 4–5 milyon | 1939 | Wheatcroft (1981)[154] | Demografik verilerin analizia | ||
| 10,6 milyon | 1941 | Rosefielde (1981)[155] | Mora & Zwiernak verileri ve yıllık ölüm oranlarıa | ||
| 5,5–9,5 milyon | 1938 sonu | Conquest (1991)[156] | 1937 Nüfus sayımı, tutuklama ve ölüm tahminleri, edebî ve kişisel kaynaklara | ||
| 4–5 milyon | her yıl için | Volkogonov (1990'lar)[157] | – | ||
| a.^Not: Rosefielde, Wheatcroft ve Conquest’in sonraki yıllardaki çalışmalarıyla bu rakamlar aşağıya çekilmiştir.[16][57] | |||||
Glasnost reformları ve SSCB'nin dağılmasıyla birlikte, daha önce gizli tutulan çok sayıda arşiv belgesi yayımlandı.[158] Bu belgeler, yeni demografik ve NKVD verilerini de içeriyordu.[135] Batılı araştırmacılar, resmi Gulag istatistiklerinin önceki yüksek tahminleri desteklemediğini ortaya koydular.[147] Ayrıca bu belgeler, “zorunlu çalışma”, “Gulag” ve “kamp” gibi kavramların erken dönem araştırmacılarca birbirinin yerine kullanılmasının doğurduğu karışıklıkları da açıklığa kavuşturdu.[147]
Arşiv çalışmalarına göre Stalin dönemi NKVD ceza sistemi; hapishaneler, çalışma kampları, çalışma kolonileri, çeşitli “sürgün yerleşimleri” ve gözetimsiz zorunlu çalışmadan oluşuyordu.[10] Bunlardan yalnızca çalışma kampları ve kolonileri cezalandırıcı zorunlu çalışmayla ilişkiliydi.[10] “Gulag kampları” uzun süreli mahkûmiyetler için ağır rejimli kamplardı ve çoğunlukla SSCB'nin uzak bölgelerinde bulunuyordu. “Islah iş kolonileri” ise daha kısa süreli cezalar için, daha az uzak bölgelerde kurulmuştu ve yerel NKVD yönetimine bağlıydı.[10]
İlk analizler, Gulag nüfusunun savaş öncesinde zirveye ulaştığını, ardından kitlesel tahliyeler ve savaş yıllarındaki yüksek ölümler nedeniyle düştüğünü, Stalin döneminin sonuna kadar yeniden arttığını ve 1953'te 2.625.000 kişiyle en yüksek sayıya ulaştığını göstermektedir.[159]
Bu arşiv verileri, Robert Conquest[16] ve Stephen Wheatcroft gibi birçok araştırmacıyı önceki yüksek tahminlerini gözden geçirmeye yöneltti.[16] Bununla birlikte Steven Rosefielde ve Anatoly Vishnevsky gibi bazı araştırmacılar, arşiv verilerinde tutarsızlıklara dikkat çekmektedir.[136][160] Yine de bu verilerin Soğuk Savaş döneminde kullanılan dolaylı verilerden daha güvenilir olduğu kabul edilmektedir.[135]
Bu verilere göre 1928–1953 arasında yaklaşık 14 milyon kişi Gulag iş kamplarından, 4–5 milyon kişi ise iş kolonilerinden geçti.[16] Bu rakamlar, aynı kişinin birden fazla kez hüküm giymesinden dolayı gerçekte mahkûm edilen kişi sayısını olduğundan biraz yüksek göstermektedir.[135] Ayrıca bazı dönemlerde resmi rakamlar, kampların fiili nüfusunu değil kapasitesini yansıttığından, örneğin 1946'da gerçek rakamlar %15 daha yüksekti.[16]
1930'ların başında iş gücü verimsizliği nedeniyle iş disiplinine ilişkin sert önlemler uygulanmıştı. Yalnızca 1940 yılında 1,8 milyon işçi altı ay boyunca zorunlu çalışmaya ve maaşlarının dörtte birine mahkûm edildi; 3,3 milyon kişi disiplin cezaları aldı ve 60 bin kişi işe devamsızlıktan hapse atıldı. II. Dünya Savaşı sırasında 1942'de 1,3 milyon, 1943 ve 1944'te ise her yıl 1 milyon işçi %25 gıda rasyonu kesintisiyle cezalandırıldı. Bu dönemde toplam 460 bin kişi hapse atıldı.[161]
Etkileri
[değiştir | kaynağı değiştir]Kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]Gulag, Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa tarihinin yaklaşık kırk yılına yayıldı ve milyonlarca insanı etkiledi. Kültürel etkisi son derece büyüktü. Gulag, günümüz Rus düşüncesi üzerinde büyük bir etki bırakmış ve modern Rus folklorunun önemli bir parçası olmuştur. Vladimir Vysotskiy ve Alexander Galiç gibi kamp deneyimi olmayan şarkıcı-şairlerin (bard'lar) birçok şarkısı Gulag'daki yaşamı anlatmış, "zek"lerin hayatını yüceltmiştir. Çalışma kamplarında doğan birçok sözcük ve deyim, 1960’lar ve 1970’lerde Rus/Sovyet günlük diline yerleşti. Alexander Dolgun, Aleksandr Soljenitsin, Varlam Şalamov ve Yevgeniya Ginzburg gibi yazarların anıları, Sovyet toplumunda bir meydan okuma sembolü haline geldi. Bu yazılar, Sovyet halkını Gulag’a karşı kayıtsızlığı nedeniyle sert biçimde eleştirirken aynı zamanda mahkûmların cesaretine ve kararlılığına tanıklık etti.
Gulag ile bağlantılı diğer bir kültürel olgu, çok sayıda sanatçının ve kültür insanının Sibirya’ya zorla göç ettirilmesiydi. Bu durum, örneğin Magadan gibi yerlerde adeta bir Rönesans’a yol açtı; tiyatro prodüksiyonlarının kalitesi Moskova’dakilerle karşılaştırılabilir düzeydeydi ve caz müzisyeni Eddie Rosner burada sahne aldı.
Edebiyat
[değiştir | kaynağı değiştir]Gulag mahkûmlarının tanıklıklarını içeren çok sayıda eser yayımlandı:
- Varlam Şalamov’un Kolyma Hikâyeleri adlı kısa öykü derlemesi, Gulag üzerine en önemli Sovyet tanıklıklarından biri kabul edilmektedir.
- Victor Kravçenko Özgürlüğü Seçtim adlı eserinde 1935–1941 arasında sanayi tesislerinde çalışırken gördüğü kampları anlatmıştır.
- Anatoli Granovski Ben Bir NKVD Ajanıydım adlı kitabında çocukken gördüğü kampları ve 1939’da kendi tutuklanmasını aktarmıştır.
- Julius Margolin’in Ze-Ka Ülkesine Yolculuk adlı eseri 1947’de tamamlanmış, ancak o dönemde yayımlanamamıştır.
- Gustaw Herling-Grudziński’nin Başka Bir Dünya adlı eseri 1951’de yayımlanmış, Gulag sisteminin derinlemesine bir çözümlemesini sunmuştur.
- Victor Herman’ın Buzdan Çıkış adlı kitabı, çok sayıda kamp ve hapishane deneyimini aktarmaktadır.
- Aleksandr Soljenitsin’in Gulag Takımadaları ve daha önce İvan Denisoviç'in Yaşamında Bir Gün adlı eserleri Gulag’ı dünyaya tanıtmıştır.
- Slavomir Rawicz’in Uzun Yürüyüş: Özgürlüğe Giden Yolun Gerçek Hikayesi kitabı, 1941’de Yakutsk’tan kaçışını anlatır.
- Macar yazar János Rózsás, “Macar Soljenitsin” olarak bilinir.[162]
- Hırvat komünist Karlo Štajner 20 yıl Gulag'da kalmış ve Sibirya’da 7000 Gün adlı eserini yazmıştır.
- Karl Tobien'in Kırmızı Yıldız Altında Dans kitabı, Amerikalı Margaret Werner'in yaşadıklarını anlatır.
- Alexander Dolgun’un Bir Amerikalının Hikâyesi ve Rusya’da Bir Köleydim kitapları ABD vatandaşı tutukluların anılarıdır.
- Yevgeniya Ginzburg Kasırgaya Yolculuk ve Kasırganın İçinde adlı iki eser kaleme almıştır.
- Karadağlı ideolog Savić Marković Štedimlija, Gulag’da On Yıl adlı otobiyografik eserini yayımlamıştır.
- Rumen köylü kadını Anița Nandriș-Cudla, Sibirya’da 20 Yıl kitabında üç oğluyla birlikte hayatta kalma mücadelesini anlatır.
- Bulgar komünist Blagoy Popov, Leipzig Davasından Sibirya Kamplarına adlı eserinde 17 yıl süren kamp yaşamını kaleme almıştır.[163]
- Ermeni yazar Mkrtich Armen ve şair Gurgen Mahari kamplardaki deneyimlerini eserlerine yansıtmıştır.
- Fyodor V. Mochulsky’nin Gulag Müdürü adlı anıları (2011), 1940–1946 arasında Peçora bölgesinde yönettiği kampları anlatır.
Kolonizasyon
[değiştir | kaynağı değiştir]Sovyet devlet belgeleri, Gulag’ın amaçları arasında seyrek nüfuslu uzak bölgelerin kolonileştirilmesi ve kaynaklarının zorla çalıştırma yoluyla kullanılması olduğunu göstermektedir. 1929’da OGPU’ya bu bölgelerin kolonileştirilmesi görevi verildi.[164] Bu amaçla “serbest yerleşim” kavramı getirildi. 12 Nisan 1930'da Genrikh Yagoda OGPU Komisyonu'na şu şekilde yazdı:
| “ | Kamplar, cezaların bitmesini beklemeden kolonileştirme yerleşimlerine dönüştürülmelidir… İşte planım: tüm mahkûmları cezalarını tamamlayana kadar bir yerleşimci nüfusuna dönüştürmek.[164] | „ |
İyi hâlli kişilerin cezalarının büyük bölümünü tamamlamaları durumunda kamp dışında “serbest yerleşim” (Rusça: вольное поселение) için tahliye edilmeleri mümkündü. Bunlara “serbest yerleşimciler” (Rusça: вольнопоселенцы) deniyordu; bu kavram, “sürgün yerleşimciler” (Rusça: ссыльнопоселенцы) ile karıştırılmamalıdır. Cezasını tamamen dolduran, ancak ikamet yerini seçme hakkı tanınmayan kişilere de kampın bulunduğu bölgeye yakın yerlerde “serbest yerleşim” hakkı verilmesi tavsiye ediliyordu. Gulag bu yaklaşımı katorga sisteminden devralmıştır. Vorkuta’da devlet emeklisi olan 40.000 kişiden yaklaşık 32.000’inin eski mahkûmlar veya onların torunları olduğu tahmin edilmektedir.[165]
Ekonomi
[değiştir | kaynağı değiştir]2024 yılında yayımlanan bir çalışmaya göre, mahkûm nüfusu arasında daha fazla eğitimli elitin bulunduğu Gulag kamplarının yakın çevresinde uzun vadede daha yüksek ekonomik büyüme gözlenmiştir.[166] Araştırmacılara göre bu durum, beşeri sermayenin kuşaklar boyunca süregelen kalıcılığını göstermektedir.[166]
Cezasını tamamlayanların yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Kamp veya hapishane cezasını tamamlayan kişiler çok sayıda işte çalışmaktan men edilirdi. Önceki hapis cezasını gizlemek yargılanabilir bir suçtu. “Siyasi” mahkûm olarak ceza çekenler, Birinci Bölümler (Rusça: Первый Отдел) için sorun teşkil ediyordu; çünkü eski “siyasi”lerin sürekli gözetim altında tutulması gerekiyordu. Kamptan salıverilen birçok kişi, 101. kilometre kuralı gereği büyük şehirlere yerleşmekten men edildi.
Anıtlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Gulag'dan sağ çıkan Anton Antonov-Ovseyenko, Moskova'daki Devlet Gulag Müzesi'nin ilk direktörü olmuştur.[167][168][169][170] 2015'te Moskova'da Gulag'a adanmış yeni bir müze daha açılmıştır.[171]
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Kazakistan'ın Astana kentinde Akmola Çalışma Kampı mahkûmlarının eşlerine adanmış anıt. -
Moskova'daki Gulag Müzesi'nde Gulag kamplarının haritası. -
St. Petersburg'daki Gulag anıtı. -
2001'de tarihçi Anton Antonov-Ovseyenko tarafından kurulan Moskova'daki Gulag Müzesi. -
Vorkuta şehri
_-_59.jpg)
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Josef Stalin yönetimindeki Sovyetler Birliği'nde ölümler
- Sovyetler Birliği'nde insan hakları
- Memorial (kuruluş) (bir Rus insan hakları örgütü)
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Tutuklulukta ölenler dahil.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Introduction: Stalin's Gulag". GULAG: Soviet Labor Camps and the Struggle for Freedom. Roy Rosenzweig Center for History and New Media, George Mason University. Erişim tarihi: 23 Haziran 2020.
- ^ "Gulag". History.com. A&E Networks. 2018. Erişim tarihi: 23 Haziran 2020.
- ^ a b Wheatcroft, Stephen G. (1999). "Victims of Stalinism and the Soviet Secret Police: The Comparability and Reliability of the Archival Data. Not the Last Word" (PDF). Europe-Asia Studies. 51 (2): 320. doi:10.1080/09668139999056.
- ^ a b Healey, Dan (1 Haziran 2018). "Golfo Alexopoulos. Illness and Inhumanity in Stalin's Gulag"
. The American Historical Review. 123 (3): 1049-1051. doi:10.1093/ahr/123.3.1049. ISSN 0002-8762.
- ^ a b Rosefielde, Steven (2009). Red Holocaust. Routledge. s. 67–77. ISBN 0-415-77757-7.
- ^ Figes, Orlando (2009). "Ученый: при Сталине погибло больше, чем в холокост". BBC News. 3 Mayıs 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Смирнов, М.Б. (1998). Система Исправительно-трудовых лагерей в СССР. Moskova: Звенья. ISBN 5-7870-0022-6.
- ^ a b "Slave labour and criminal cultures". The Economist. 19 Ekim 2013.
- ^ a b Applebaum, Anne (2003). Gulag: A History. Doubleday. ISBN 0-7679-0056-1.
- ^ a b c d e f g h Getty, Arch; Rittersporn, Gábor; Zemskov, Viktor (Ekim 1993). "Victims of the Soviet penal system in the pre-war years: a first approach on the basis of archival evidence" (PDF). American Historical Review. 98 (4). ss. 1017-1049. doi:10.2307/2166597. JSTOR 2166597.
- ^ "Gulag: a History of the Soviet Camps". Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ ГЛАВНОЕ УПРАВЛЕНИЕ ЛАГЕРЕЙ ОГПУ–НКВД–МВД, Sovyetler Birliği'nde Düzeltici Emek Kampları Sistemi, Moskova, 1998, ISBN 5-7870-0022-6
- ^ Applebaum, Anne. "GULAG: a history". 13 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2007.
- ^ "The Hidden Gulag – Exposing North Korea's Prison Camps" (PDF). The Committee for Human Rights in North Korea. 21 Ekim 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2012.
- ^ Barnett, Antony (1 Şubat 2004). "Revealed: the gas chamber horror of North Korea's Gulag". Londra: The Guardian. Erişim tarihi: 21 Aralık 2007.
- ^ a b c d e f g h Robert Conquest (1997). "Victims of Stalinism: A Comment". Europe-Asia Studies 49(7):1317–19, JSTOR 154087.
- ^ Gheith, J.; Jolluck, K. (2011). Gulag Voices: Oral Histories of Soviet Incarceration and Exile. Palgrave Macmillan US. ss. 3. ISBN 978-0-230-61062-0.
Orlando Figes, 1928–1953 yılları arasında Gulag sisteminde 25 milyon kişinin bulunduğunu tahmin etmektedir.
- ^ a b "Repressions". Publicist.n1.by. 27 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ Земсков, Виктор (1991). "ГУЛАГ (историко-социологический аспект)". Социологические исследования. 6 (7)22 Haziran 2024.
- ^ Barnes, Steven A. (2011). Death and Redemption: The Gulag and the Shaping of Soviet Society. Princeton University Press. ss. 71-72.
- ^ Alexopoulos, Golfo (Yaz 2005). "Amnesty 1945: The Revolving Door of Stalin's Gulag". Slavic Review. 64 (2). ss. 274-306. doi:10.2307/3649985. JSTOR 3649985.
- ^ "H-Net Reviews". 27 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2014.
- ^ "Репрессии против поляков и польских граждан". Мемориал. 21 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2025.
- ^ МВД России: энциклопедия. 2002. s. 541. ISBN 5-224-03722-0.
- ^ "What Were Their Crimes?". Gulaghistory.org. 5 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ Uschan, M. Political Leaders. Lucent Books, 2002.
- ^ a b "Repressions". Publicist.n1.by. 11 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ Filtzer, Donald (2002). Soviet Workers and Late Stalinism Labour and the Restoration of the Stalinist System After World War II. Cambridge University Press. ss. 28-29.
- ^ Hardy, Jeffrey S. (2016). The Gulag After Stalin Redefining Punishment in Khrushchev's Soviet Union, 1953–1964. Cornell University Press. s. 124.
- ^ "News Release: Forced labor camp artifacts from Soviet era on display at NWTC". NWTC. Mart 2011. 8 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2025.
- ^ Applebaum, Anne. Gulag: A History. Anchor, 2004, s. xxxi
- ^ Jakobson, Michael. Origins of the Gulag. The University Press of Kentucky, 2015, s. 11
- ^ Applebaum, Anne. Gulag: A History. Anchor, 2004, s. xxix–xxx
- ^ Applebaum, Anne. Gulag: A History. Anchor, 2004, s. xxxiii
- ^ a b c d e f g Земсков, Виктор (1991). "ГУЛАГ (историко-социологический аспект)". Социологические исследования, 6–714 Ağustos 2011.
- ^ Applebaum, Anne. Gulag: A History. Anchor, 2003, s. 12
- ^ Applebaum, Anne. Gulag: A History. Anchor, 2003, s. 5
- ^ a b Applebaum, Anne. Gulag: A History, Bölüm 3
- ^ Trotsky, Leon. "Leon Trotsky: Terrorism and Communism (Bölüm 8)". Marxists.org. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2015.
- ^ Krausz, Tamás (27 Şubat 2015). Reconstructing Lenin: An Intellectual Biography. NYU Press. s. 512. ISBN 978-1-58367-449-9.
- ^ Jakobson, Michael. Origins of the Gulag. The University Press of Kentucky, s. 52
- ^ Applebaum, Anne. Gulag: A History. Anchor, 2004, s. 12
- ^ Applebaum, Anne. Gulag: A History. Anchor, 2003, s. 50
- ^ David Dallin ve Boris Nicolaevsky. Forced Labor in Soviet Russia. New Haven: Yale University Press, 1947, s. 153
- ^ Erdogan, A. (9 Şubat 2021). Transcripts from the Soviet Archives Volume III. ISBN 978-1-329-63144-1.
- ^ Applebaum, Anne. Gulag: A History. Penguin Books, 2004, s. 52–53
- ^ Ellman, Michael (2002). "Soviet Repression Statistics: Some Comments". Europe-Asia Studies. 54 (2). ss. 1151-1172. doi:10.1080/0966813022000017177.
- ^ Khlevniuk, Oleg (2004). The History of the Gulag. New Haven: Yale University Press. s. 9.
- ^ Khlevniuk, Oleg (2004). The History of the Gulag. New Haven: Yale University Press. s. 11.
- ^ a b Khlevniuk, Oleg (2004). The History of the Gulag. New Haven: Yale University Press. s. 17.
- ^ a b Memorial – Gulag belgeleri
- ^ Jakobson, Michael. 1993. Origins of the GULag: The Soviet Prison Camp System 1917–34. Lexington: University Press of Kentucky, s. 88.
- ^ Ivanova, Galina M. 2000. Labor Camp Socialism: The Gulag in the Totalitarian System. Armonk, New York: M. E. Sharpe, bölüm 2.
- ^ a b Bkz. V. P. Kozlov vd. (der.), Istorija stalinskogo Gulaga: konec 1920-kh – pervaia polovina 1950-kh godov, Moskova: ROSSPEN, 2004, cilt 4.
- ^ Applebaum, Anne (2012). "The Camps Expand". Gulag: A History of the Soviet Camps. Penguin Books Limited. ISBN 978-0-14-197526-9.
- ^ "Tablo 3: Gulag kamp nüfusu hareketleri". 27 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Rosefielde, Steven (12 Şubat 2007). The Russian economy: from Lenin to Putin. Wiley. ISBN 978-1-4051-1337-3.
- ^ Applebaum, Anne (2003). Gulag: a history. Doubleday. ISBN 978-0-7679-0056-0.
- ^ Franciszek Proch, Poland's Way of the Cross, New York 1987, s. 146
- ^ "Project In Posterum". 14 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2011.
- ^ Encyklopedia PWN, Kampania Wrześniowa 1939 [1], erişim: 10 Aralık 2005 (Arşiv: 27 Eylül 2005).
- ^ Chodakiewicz, Marek Jan (2004). Between Nazis and Soviets: Occupation Politics in Poland, 1939–1947. Lexington Books. ISBN 978-0-7391-0484-2.
- ^ "A Polish life. 5: Starobielsk and the trans-Siberian railway". My Telegraph. 2 Mayıs 2008. 31 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2012.
- ^ Hope, Michael. "Polish deportees in the Soviet Union". Wajszczuk.v.pl. 8 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ Anne Applebaum, GULAG: a History
- ^ Zemskov, Gulag, Sotsiologicheskiye issledovaniya, 1991, No. 6, s. 14–15.
- ^ a b c "Repressions". Publicist.n1.by. 19 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ a b c d e Ivanova, Galina Mikhailovna (2000). Labor Camp Socialism: The Gulag in the Soviet Totalitarian System. Armonk, New York: Sharpe. ss. 69-126.
- ^ a b c Khlevniuk, Oleg V. (2004). The History of the Gulag: From Collectivization to the Great Terror. Yale University Press. ss. 236-286.
- ^ a b c d Bacon, Edwin (1994). The Gulag at War: Stalin's Forced Labor System in the Light of the Archives. New York: New York University Press. ss. 42-63, 82-100, 123-144.
- ^ Mark Elliott. "The United States and Forced Repatriation of Soviet Citizens, 1944–47", Political Science Quarterly, Cilt 88, No. 2 (Haziran 1973), s. 253–275.
- ^ "Repatriation – The Dark Side of World War II". FFF.org. 17 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ "Forced Repatriation to the Soviet Union: The Secret Betrayal". Hillsdale.edu. 7 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ "The warlords: Joseph Stalin". Channel4.com. 6 Mart 1953. 25 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ "Remembrance (Zeithain Memorial Grove)". STSG.de. 16 Ağustos 1941. 27 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ "Sorting Pieces of the Russian Past". Hoover.org. 23 Ekim 2002. 18 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ "Patriots ignore greatest brutality". Smh.com.au. 13 Ağustos 2007. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ a b c Земсков В.Н. К вопросу о репатриации советских граждан. 1944–1951 годы. // История СССР, 1990, № 4.
- ^ Военно-исторический журнал, 1997, № 5, s. 32.
- ^ Germans Find Mass Graves at an Ex-Soviet Camp, New York Times, 24 Eylül 1992.
- ^ Ex-Death Camp Tells Story Of Nazi and Soviet Horrors, New York Times, 17 Aralık 2001.
- ^ "Perm-36 siyasi baskı müzesi". 2 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2013.
- ^ "Perm-36". World Monuments Fund. Erişim tarihi: 11 Kasım 2020.
- ^ ""Perm-36" üzerine NTV haberleri "gazetecilik dışı pasquin" olarak değerlendirildi". 13 Şubat 2015. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2015.
- ^ "Gulag – Definition, History, & Facts". Encyclopædia Britannica. 1 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2021.
- ^ Getty, J. A.; Rittersporn, G. T.; Zemskov, V. N. (1993). Victims of the Soviet Penal System in the Pre-war Years. American Historical Review. 98(4): 1017–1049.
- ^ Wheatcroft, Stephen G. (1999). Victims of Stalinism and the Soviet Secret Police: The Comparability and Reliability of the Archival Data. Not the Last Word. Europe-Asia Studies. 51(2): 340–342.
- ^ Ellman, Michael (2002). Soviet Repression Statistics: Some Comments. Europe-Asia Studies. 54(7): 1151–1172.
- ^ Applebaum, Anne (2003). Gulag: A History. Doubleday, s. 583.
- ^ Wheatcroft 1999
- ^ Rosefielde, Steven (2009). Red Holocaust. Routledge, s. 67–77.
- ^ Vishnevsky, Anatoly. "Demographic Losses Due to Repressions". Russian Academy of Sciences.
- ^ Khlevniuk, Oleg V. The History of the Gulag. Yale University Press, 2004.
- ^ Vishnevsky
- ^ Snyder, Timothy (2011). Hitler vs. Stalin: Who Was Worse?. New York Review of Books.
- ^ Applebaum 2003
- ^ Pohl, J. Otto. The Stalinist Penal System. s. 131.
- ^ Healey, Dan (2018). Illness and Inhumanity in Stalin's Gulag. American Historical Review. 123(3): 1049–1051.
- ^ Alexopoulos, Golfo (2019). Medicine and Mortality in the Gulag. NYU Jordan Center.
- ^ Alexopoulos, Golfo (2017). Illness and Inhumanity in Stalin's Gulag. Yale University Press.
- ^ Erlikman, Vadim (2004). Poteri narodonaseleniia v XX veke: spravochnik. Russkaia panorama.
- ^ Hardy, Jeffery (2018). Slavic Review. 77(1): 269–270.
- ^ Nakonechnyi, Mikhail (2020). Factory of invalids: Mortality, disability and early release on medical grounds in GULAG, 1930–1955. Doktora tezi, Oxford Üniversitesi.
- ^ Healey, Dan (2018). Golfo Alexopoulos. Illness and Inhumanity in Stalin's Gulag. The American Historical Review. 123(3): 1049–1051.
- ^ Документ № 103. Справка о смертности заключённых в системе ГУЛага за период 1930—1956 гг. Mezhdunarodnyi Fond "Demokratiia", 2000.
- ^ ГУЛАГ. История в 7 томах. Том 2: Структура и кадры Belgeler, der. Nikita Petrov, Rusya Devlet Arşivi, 2004
- ^ Руководители центрального аппарата НКВД 21 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Nikita Petrov, Sorokyn K. V. Кто руководил НКВД 1934—1941 Moskova: Memorial, 1999, 504 sayfa. 5-7870-0032-3
- ^ Лубянка. ВЧК — КГБ. Документы 1917–1960 13 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Moskova: Uluslararası Demokrasi Fonu, 1997. 5-89511-004-5
- ^ The Gulag Collection: Paintings of Nikolai Getman 27 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b c d e f g h Thurston, Robert W. Life and Terror in Stalin's Russia, 1934–1941. Yale University Press. ss. 102-104.
- ^ "Stalin's legacy lives on in city that slaves built – archive, 1994". The Guardian. 29 Aralık 2017. Erişim tarihi: 12 Nisan 2021.
- ^ Jonathan Brent. 2008. "Introduction." Inside the Stalin Archives: Discovering the New Russia. Atlas & Co. 0-9777433-3-0. Arşivlenmiş sürüm, 24 Şubat 2009. s. 12.
- ^ Getty, J. Arch (1985). Origins of the Great Purges. Cambridge University Press. s. 189.
- ^ Leonid Borodin ve Simon Ertz. 2005. "Forced Labor and the Need for Motivation: Wages and Bonuses in the Stalinist Camp System." Comparative Economic Studies 47(2):418–36.
- ^ Maddox, S. (2018). "Gulag Football: Competitive and Recreational Sport in Stalin's System of Forced Labor". Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, 19(3), 509–536.
- ^ Remnick, David (2 Nisan 2014). Lenin's Tomb: The Last Days of the Soviet Empire. Knopf Doubleday Publishing Group. s. 425. ISBN 978-0-8041-7358-2.
- ^ Khlevniuk, Oleg (2004). The History of the Gulag. New Haven: Yale University Press. s. 55.
- ^ Gorlizki, Yoram (28 Haziran 2001). "Theft Under Stalin: A Property Rights Analysis" (PDF). 7 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mart 2017.
- ^ Khlevniuk, Oleg (2004). The History of the Gulag. New Haven: Yale University Press. s. 61.
- ^ "Nikolai Getman: The Gulag Collection 13 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."
- ^ a b Yedlin, Tova (1999). Maxim Gorky: A Political Biography. Greenwood Publishing Group. s. 188. ISBN 978-0-275-96605-8.
- ^ Map of Gulag, Memorial Foundation: ...
- ^ "Система исправительно-трудовых лагерей в СССР". Memo.ru. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ a b Ivanova, Galina; Flath, Carol; Raleigh, Donald (2000). Labor Camp Socialism: The Gulag in the Soviet Totalitarian System. Londra: M.E. Sharpe. s. 188. ISBN 978-0-7656-0426-2.
- ^ Anne Applebaum — Inside the Gulag 15 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Coercion versus Motivation: Forced Labor in Norilsk" (PDF). 3 Aralık 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2009.
- ^ Знаки различия ГУЛАГа Erişim tarihi: 26 Aralık 2024.
- ^ Barnes, Stephen A. (2011). Death and Redemption: The Gulag and the Shaping of Soviet Society. Princeton: Princeton University Press. ss. 7-16. ISBN 978-0-691-15112-0.
- ^ a b c d Arendt, Hannah. 1985. The Origins of Totalitarianism. Harcourt.
- ^ a b Земсков, Виктор (1995). "К вопросу о масштабах репрессий в СССР". Социологические исследования (9): 118-12720 Ağustos 2011.
- ^ Лопатников, Леонид (2009). "К дискуссиям о статистике "Большого террора"". Вестник Европы (26–27)20 Ağustos 2011.
- ^ Nechepurenko, Ivan (13 Mart 2021). "Born in Soviet Exile, They Might Die in a Russian One". The New York Times. ISSN 0362-4331.
Tarihsel anlatının Kremlin’in istediği şekilde sürdürülmesini sağlamak için, Gulag araştırmaları ve hafızası üzerine çalışan tarihçiler, araştırmacılar ve insan hakları grupları baskı altına alınmıştır.
- ^ Земсков, Виктор (1994). "Политические репрессии в СССР (1917–1990 гг.)" (PDF). Россия XXI (1–2): 107-124. 30 Mart 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi17 Ağustos 2011.
- ^ Rousso, Henry; Golsan, Richard (2004). Stalinism and nazism: history and memory compared. U of Nebraska Press. s. 92. ISBN 978-0-8032-9000-6.
- ^ a b c d Ellman, Michael (2002). "The Soviet Repression Statistics: Some Comments". Europe-Asia Studies. 54 (7): 1151-1172. doi:10.1080/0966813022000017172. JSTOR 826310.
- ^ a b Vishnevsky, Anatoly (31 Aralık 2007). "Demographic Losses from Repression". Demoscope Weekly13 Nisan 2011.
- ^ Максудов, Сергей (1995). "О публикациях в журнале "Социс"". Социологические исследования (9): 114-11817 Ağustos 2011.
- ^ Werth, Nicolas (June 2007). "Der Gulag im Prisma der Archive. Zugänge, Erkenntnisse, Ergebnisse" (PDF). Osteuropa. 57 (6): 9-30. 9 Ocak 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ История сталинского Гулага. Конец 1920–х — первая половина 1950–х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 1. Массовые репрессии в СССР. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 978-5-8243-0605-7.
- ^ История сталинского Гулага. Конец 1920–х — первая половина 1950–х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 2. Карательная система. Структура и кадры. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 978-5-8243-0606-4.
- ^ История сталинского Гулага. Конец 1920–х — первая половина 1950–х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 3. Экономика Гулага. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 978-5-8243-0607-1.
- ^ История сталинского Гулага. Конец 1920–х — первая половина 1950–х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 4. Население Гулага. Численность и условия содержания. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 978-5-8243-0608-8.
- ^ История сталинского Гулага. Конец 1920–х — первая половина 1950–х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 5. Спецпереселенцы в СССР. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 978-5-8243-0608-8.
- ^ История сталинского Гулага. Конец 1920–х — первая половина 1950–х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 6. Восстания, бунты и забастовки заключенных. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 978-5-8243-0610-1.
- ^ История сталинского Гулага. Конец 1920–х — первая половина 1950–х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 7. Советская репрессивно-карательная политика и пенитенциарная система. Аннотированный указатель дел ГА РФ. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2005. ISBN 978-5-8243-0611-8.
- ^ Полян, Павел (2006). "Новые карты архипелага ГУЛАГ". Неприкосновенный запас. 2 (46): 277-28620 Ağustos 2011.
- ^ a b c d Edwin Bacon. Glasnost' and the Gulag: New Information on Soviet Forced Labor around World War II. Soviet Studies, Vol. 44, No. 6 (1992), s. 1069–1086
- ^ David Dallin ve Boris Nicolaevsky, Forced Labor in Soviet Russia, Yale University Press, 1947, s. 59–62.
- ^ N. S. Timasheff. The Postwar Population of the Soviet Union. American Journal of Sociology, Cilt 54, No. 2 (Eylül 1948), s. 148–155
- ^ Naum Jasny. Labor and Output in Soviet Concentration Camps. Journal of Political Economy, Cilt 59, No. 5 (Ekim 1951), s. 405–419
- ^ Solzhenitsyn, A. The Gulag Archipelago Two, Harper and Row, 1975.
- ^ (Rusça) Beria Moskova, ACT, 1999.
- ^ Antonov-Ovseenko’ya göre 18 Ocak 1945 tarihli bir NKVD belgesine dayanılarak 1942’de ortalama mahkûm sayısı 17,6 milyon, 1943’te ise 13 milyondu.
- ^ S. G. Wheatcroft. On Assessing the Size of Forced Concentration Camp Labour in the Soviet Union, 1929–56. Soviet Studies, Cilt 33, No. 2 (Nisan 1981), s. 265–295
- ^ Steven Rosefielde. An Assessment of the Sources and Uses of Gulag Forced Labour 1929–56. Soviet Studies, Cilt 33, No. 1 (Ocak 1981), s. 51–87
- ^ Robert Conquest. Excess Deaths and Camp Numbers: Some Comments. Soviet Studies, Cilt 43, No. 5 (1991), s. 949–952
- ^ Rappaport, H. Joseph Stalin: A Biographical Companion. ABC-CLIO Greenwood, 1999.
- ^ Andrea Graziosi. The New Soviet Archival Sources. Cahiers du Monde russe, Cilt 40, No. 1/2 (1999), s. 13–63
- ^ "The Total Number of Repressed", Anatoly Vishnevsky, Rusya Bilimler Akademisi İnsan Demografisi ve Ekoloji Merkezi, 2007.
- ^ Steven Rosefielde (1997). "Documented Homicides and Excess Deaths: New Insights into the Scale of Killing in the USSR During the 1930s" (PDF). Communist and Post-Communist Studies. 30 (3): l-33.
- ^ Andrei Sokolov (Ocak 2003). "Forced Labor in Soviet Industry: The End of the 1930s to the Mid-1950s An Overview" (PDF). Hoover Press. 3 Haziran 2025 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ One Day in the Life of Ivan Denisovich.
- ^ Попов, Благой (2012). От Лайпцигския процес в Сибирските лагери. Издателство "Изток-Запад". ISBN 978-619-152-025-1.
- ^ a b Petrov, Nikita (2003). "The GULag as Instrument of the USSR's Punitive System 1917–39". Dundovich, Elena; Gori, Francesca; Guercetti, Emanuela (Ed.). Reflections on the Gulag: With a Documentary Index on the Italian Victims of Repression in the USSR. Feltrinelli Editore. ss. 8-10. ISBN 978-88-07-99058-8. OCLC 803610496.
- ^ Robert Conquest, Paul Hollander: Political violence: belief, behavior, and legitimation p.55, Palgrave Macmillan;(2008) 978-0-230-60646-3
- ^ a b Toews, Gerhard; Vézina, Pierre-Louis (2025). "Enemies of the People". American Economic Journal: Macroeconomics (İngilizce). 17 (1): 310-342. doi:10.1257/mac.20220231
. ISSN 1945-7707.
- ^ Гальперович, Данила (27 Haziran 2010). "Директор Государственного музея ГУЛАГа Антон Владимирович Антонов-Овсеенко". Радио Свобода. Radio Liberty. 23 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2011.
- ^ Banerji, Arup (2008). Writing history in the Soviet Union: making the past work. Berghahn Books. s. 271. ISBN 978-81-87358-37-4.
- ^ "About State Gulag Museum". The State Gulag Museum. 25 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2011.
- ^ "Gulag – Museum on Communism". 21 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2012.
- ^ "New Russian Gulag museum recreates Soviet terror". BBC. 30 Ekim 2015.
Daha fazla okuma
[değiştir | kaynağı değiştir]- Applebaum, Anne. 2003. Gulag: Bir Tarih. Broadway Books. 720 s., 0-7679-0056-1.
- Ciszek, Walter. 1997. Tanrı ile Rusya’da (With God in Russia). Ignatius Press. 433 s., 0-89870-574-6.
- David-Fox, Michael, (Ed.) (2016). Sovyet Gulag: Kanıt, Yorum ve Karşılaştırma. University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-4464-5.
- Ertz, Simon. 2006. Stalinizmde Zorunlu Çalışma: Norilsk Örneği 1935–1953. Duncker & Humblot. 273 s., 978-3-428-11863-2.
- Figes, Orlando. 2007. Fısıldaşanlar: Stalin Rusya’sında Özel Hayat. Allen Lane. 740 s., 0-14-101351-6.
- Getty, J. Arch ve Oleg V. Naumov. 1999. Teröre Giden Yol. Yale University Press. 635 s., 0-300-07772-6.
- Gheith, Jehanne M. ve Katherine R. Jolluck. 2010. Gulag Sesleri: Sovyet Gözaltı ve Sürgününden Sözlü Tarihler. Palgrave Macmillan. 0-230-61063-3.
- Rawicz, Slawomir. 1995. Uzun Yürüyüş. 1-55821-684-7
- Gregory, Paul R. ve Valery Lazarev (der.). 2003. Zorunlu Çalışma Ekonomisi: Sovyet Gulag. Hoover Institution Press. 0-8179-3942-3.
- Herling-Grudzinski, Gustaw. 1996. Ayrı Bir Dünya: II. Dünya Savaşı’nda Sovyet Çalışma Kampında Tutsaklık. Penguin. 284 s., 0-14-025184-7.
- Hochschild, Adam. 2003. Huzursuz Hayalet: Ruslar Stalin’i Hatırlıyor. Houghton Mifflin. 304 s., 0-618-25747-0.
- Khlevniuk, Oleg V. 2004. Gulag’ın Tarihi: Kollektivizasyondan Büyük Teröre. Yale University Press. 464 s., 0-300-09284-9.
- Kizny, Tomasz. 2004. Gulag: Sovyet Toplama Kamplarında Yaşam ve Ölüm 1917–1990. Firefly Books. 496 s., 1-55297-964-4.
- Kozlov, V. P., vd. (der.). 2004–2005. Stalinist Gulag’ın Tarihi (7 cilt). Moskova: ROSSPEN. 5-8243-0604-4.
- Rossi, Jacques. 1989. Gulag El Kitabı: Ansiklopedik Sözlük. 1-55778-024-2.
- Soljenitsin, Aleksandr. 1973. Gulag Takımadaları. Harper & Row. 660 s., 0-06-080332-0.
- —— Gulag Takımadaları: İkinci Cilt. Harper & Row. 712 s., 0-06-080345-2.
- Tobien, Karl. 2006. Kızıl Yıldız Altında Dans. WaterBrook Press. 1-4000-7078-3.
- Werth, Nicolas. 1999. Devlet ve Halk: SSCB’de Şiddet, Baskı ve Terör. Komünizmin Kara Kitabı içinde. Harvard University Press. 0-674-07608-7.
- —— 2007. Yamyam Adası: Bir Sibirya Gulagında Ölüm. Princeton University Press. 248 s., 0-691-13083-3.
- Петров Н. В.; Кокурин А. И. (2000). ГУЛАГ: Главное управление лагерей. 1918–1960 [Gulag. Ana Kamp İdaresi 1918–1960] (Rusça). Moskova: Международный Фонд "Демократия". ISBN 978-5-85646-046-8.
Makaleler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Barenberg, Alan. 2015. "Vorkuta’da Gulag: Mekân ve Zamanın Ötesinde." Laboratorium: Russian Review of Social Research 7(1).
- Barenberg, Alan, Wilson T. Bell, Sean Kinnear, Steven Maddox ve Lynne Viola. 2017. "Gulag Çalışmalarında Yeni Yönler: Yuvarlak Masa Tartışması." Canadian Slavonic Papers 59(3/4):376–95.
- Bell, Wilson T. 2013. "Gulag Bir Takımada mıydı? Batı Sibirya Kamplarında Sınırlar." The Russian Review 72(1).
- Viola, Lynne. 2018. "Sovyet Kitlesel Baskı Failleri Üzerine Yeni Kaynaklar." Canadian Slavonic Papers 60(3/4):592–604.
- Hardy, Jeffrey S. 2017. "Pelikanlar ve Mahkûmlar: Sovyet Gulagında İnsan–Kuş İlişkileri." Canadian Slavonic Papers 60(3/4):375–406.
- Healey, Dan. 2015. "Dengede Yaşamlar: Zayıf ve Engelli Mahkûmlar ve Gulag’ın Biyopolitikası." Kritika 16(3).
Anılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Janusz Bardach. 1999. İnsan İnsanın Kurdu: Gulag’da Hayatta Kalmak. University of California Press.
- Walter Ciszek. 1997. O Beni Yönlendiriyor (He Leadeth Me). Doubleday.
- Alexander Dolgun ve Patrick Watson. 1975. Alexander Dolgun’un Hikâyesi: Gulag’da Bir Amerikalı. Knopf.
- Yevgenia Ginzburg. 2002. Kasırgaya Yolculuk. Harvest/HBJ.
- —— 1982. Kasırganın İçinde. Harvest/HBJ.
- Julius Margolin. 1952. Ze-Ka Ülkesine Yolculuk.
- —— 2020. Zekler Ülkesine Yolculuk ve Geri Dönüş. Oxford University Press.
- Varlam Şalamov. 1995. Kolyma Öyküleri. Penguin Books.
- Fyodor V. Mochulsky. Gulag Şefi: Bir Sovyet Anısı. Oxford University Press.
- John H. Noble 1961. Rusya’da Bir Köleydim. Cicero Bible Press.
- Hava Volovich. 1999. Hikâyem Anlatılmalı: Gulag’dan Kadınların Anıları. Indiana University Press.
Kurgu
[değiştir | kaynağı değiştir]- Chabua Amirejibi. 2001. Gora Mborgali. Tiflis, Gürcistan.
- Martin Amis. 2006. Toplantı Evi. Vintage Books.
- Martin Booth|Booth, Martin]]. 1998. Ruhların Endüstrisi. Dewi Lewis Publishing.
- Mehdi Huseyn. 1964. Yeraltı Nehirleri Denize Akar. Azerbaycan.
- Herta Müller. 2009. Yanımda Ne Varsa Taşıyorum.
- Aleksandr Soljenitsin. 1962. İvan Denisoviç’in Bir Günü.
- —— 1968. İlk Daire. Northwestern University Press.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Gulag: Birçok Gün, Birçok Hayat, George Mason Üniversitesi
- Gulag: Zorunlu Çalışma Kampları, Blinken Open Society Archives
- Hafıza Haritası: Terör ve Gulag’ın Nekropolisi (2016)
- Gulag Tarih Müzesi (Moskova)
- Gulag, Rusya Arşivlerinden Belgeler – ABD Kongre Kütüphanesi
- Brutal! Danzig Baldaev'in Gulag Çizimleri (YouTube)
.svg)
