1989 Devrimleri
1989 Devrimleri, diğer adıyla Komünizmin Çöküşü, Doğu Bloku’nda ve dünyanın diğer bölgelerinde Marksist–Leninist hükûmetlerin çöküşüne yol açan bir dizi liberal demokrasi yanlısı harekettir.[4] Bu dalga bazen Ulusların Sonbaharı olarak da adlandırılır ve Ulusların Baharı teriminin bir uyarlamasıdır.[5]
1989 Devrimleri, Sovyetler Birliği’nin dağılmasında, komünist rejimlerin sona ermesinde ve Soğuk Savaş’ın bitmesinde belirleyici rol oynamıştır. Bu süreç, uluslararası ilişkilerde güç dengesini değiştirmiş ve Soğuk Savaş sonrası dönemi başlatmıştır.
İlk kıvılcım 14 Ağustos 1980’de Polonya Halk Cumhuriyeti’nde patlak veren büyük çaplı grevlerdi. Bu grevler Ağustos Anlaşmaları ile sonuçlandı ve Solidarność’un kurulmasına yol açtı. 1989’da başlayan dalga Polonya, Macaristan, Doğu Almanya, Bulgaristan, Çekoslovakya ve Romanya’ya yayıldı.
4 Haziran 1989’da Polonya’da yapılan seçimler, Doğu Bloku’ndaki ilk serbest seçimler oldu ve komünist yönetimin sona ermesini sağladı. Aynı yıl içinde Macaristan’da reform görüşmeleri yapıldı, Baltık Yolu ile milyonlarca kişi insan zinciri oluşturdu, Doğu Almanya’da Pazartesi gösterileri başladı ve Kasım ayında Berlin Duvarı’nın yıkılması ile süreç sembolik doruğa ulaştı.
Romanya’da ise süreç şiddetli oldu; Romanya Devrimi sırasında devlet başkanı Nikolay Çavuşesku devrildi ve idam edildi. 1991 sonunda Sovyetler Birliği resmen dağıldı, Yugoslavya ise parçalanarak yeni devletlere bölündü.
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]Polonya’da Dayanışma’nın ortaya çıkışı
[değiştir | kaynağı değiştir]1980’de Polonya’daki işçi huzursuzluğu, bağımsız bir sendika olan Dayanışma’nın kurulmasına yol açtı. Lech Wałęsa liderliğindeki bu hareket zamanla siyasi bir güç haline geldi. Ancak 13 Aralık 1981’de Polonya başbakanı Wojciech Jaruzelski, Polonya’da sıkıyönetim ilan ederek Dayanışma’ya karşı baskı başlattı; sendikanın faaliyetlerini askıya aldı ve tüm liderlerini geçici olarak tutuklattı.[6]
Mihail Gorbaçov
[değiştir | kaynağı değiştir]
1950’lerden itibaren bazı Doğu Bloku ülkeleri sınırlı siyasi ve ekonomik reform girişimlerinde bulunmuştu (ör. 1956 Macar Devrimi, Prag Baharı). Ancak 1985’te reform yanlısı Sovyet lideri Mihail Gorbaçov’un iktidara gelişi, daha kapsamlı bir liberalleşme eğilimini başlattı. 1980’lerin ortasında Gorbaçov önderliğindeki genç kuşak Sovyet bürokratları, uzun süren Brejnev durgunluğunu tersine çevirmek için köklü reformların gerekli olduğunu savunmaya başladı.
Ekonomik büyümenin sona ermesiyle Sovyetler ağır bir krize girdi; Batı teknolojisine ve kredilerine duyulan ihtiyaç arttı. Ordunun, KGB’nin ve dış müttefiklere verilen sübvansiyonların maliyeti, zaten zayıflamış Sovyet ekonomisini daha da zorladı.[7]
Gorbaçov 1985’te SBKP Genel Sekreteri oldu. İlk büyük reform adımları 1986’da başladı: glasnost (açıklık) ve perestroyka (ekonomik yeniden yapılanma) politikaları ilan edildi. 1989 baharında Sovyetler Birliği, canlı medya tartışmalarının yanı sıra, yeni kurulan SSCB Halk Vekilleri Kongresi için çok adaylı seçimlere sahne oldu. Ancak glasnost, siyasi eleştirilere yalnızca devletin izin verdiği sınırlı bir çerçevede imkân tanıyordu; Doğu Bloku halkları hâlâ gizli polis ve siyasal baskıya tabiydi.[8]
Gorbaçov, Orta ve Güneydoğu Avrupa’daki komünist liderleri de benzer reformları uygulamaya çağırdı. Macaristan ve Polonya gibi ülkelerde reformist hareketler cesaretlenirken, Doğu Almanya lideri Erich Honecker, Bulgaristan’da Todor Jivkov, Çekoslovakya’da Gustáv Husák ve Romanya’da Nikolay Çavuşesku gibi sertlik yanlısı liderler bu çağrıları reddetti.[9]
Sovyet cumhuriyetleri
[değiştir | kaynağı değiştir]
1980’lerin sonuna gelindiğinde Kafkasya ve Baltık ülkelerinde daha fazla özerklik talepleri yükseldi ve Moskova’nın kontrolü zayıflamaya başladı. İlk çatlaklardan biri Aralık 1986’da Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nde görüldü: halk, parti liderliğine bir Rus’un atanmasını Jeltoqsan protestolarıyla reddetti.
Kasım 1988’de Estonya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti egemenlik bildirgesi yayımladı,[10] bu da diğer cumhuriyetlere örnek oldu.
Çernobil faciası (Nisan 1986), büyük siyasi ve toplumsal sonuçlar doğurdu. Felaket, glasnost politikasının önemini artırdı.[11] Ekonomik maliyeti tam olarak bilinmemekle birlikte, Gorbaçov’a göre Sovyetler Birliği yalnızca temizleme ve dekontaminasyon için 18 milyar Sovyet rublesi (o dönemde yaklaşık 18 milyar ABD doları) harcadı ve bu süreç ülkeyi neredeyse iflas ettirdi.[12]
Dayanışma’nın etkisinin artması
[değiştir | kaynağı değiştir]
1980’lerin ortalarından itibaren Dayanışma yalnızca yeraltında, Katolik Kilisesi’nin desteğiyle varlığını sürdürdü. Ancak 1980’lerin sonuna gelindiğinde hareket o kadar güçlendi ki, Wojciech Jaruzelski’nin reform girişimlerini boşa çıkardı. 1988 Polonya grevleri ülke çapında kitlesel protestolara dönüştü ve hükûmeti Dayanışma ile diyaloga zorladı.
9 Mart 1989’da taraflar, çift meclisli bir yasama organı kurulmasında anlaştılar (Polonya Yuvarlak Masa Görüşmeleri). Var olan Sejm alt meclis oldu; yeni kurulan Senato halk tarafından seçilecekti. Geleneksel olarak sembolik bir makam olan cumhurbaşkanlığı ise daha geniş yetkilerle donatıldı.[13]
7 Temmuz 1989’da SBKP Genel Sekreteri Mihail Gorbaçov, dolaylı biçimde Sovyetlerin diğer Doğu Bloku ülkelerine güç kullanarak müdahale etmeyeceğini ilan etti. Avrupa Konseyi toplantısında yaptığı konuşmada, doğrudan Brejnev Doktrini’ne atıf yapmadı, ancak şu ifadeyi kullandı: “İç işlerine herhangi bir müdahale ve devletlerin egemenliğini kısıtlamaya yönelik her girişim—ister dost, ister müttefik, ister başka bir ülke olsun—kabul edilemez.”[14]
Bu yeni yaklaşım esprili bir şekilde Frank Sinatra’nın My Way şarkısına gönderme yapılarak Sinatra Doktrini olarak adlandırıldı. Böylece Polonya, Varşova Paktı içinde Sovyet hâkimiyetinden kurtulan ilk ülke oldu.
Batı Bloku’nda protestolar ve devrimler
[değiştir | kaynağı değiştir]1980’lerde devrimler yalnızca Doğu Bloku’nda değil, bazı Batı Bloku rejimlerinde de gerçekleşti.
Şubat 1986’da Filipinler’deki Halk Gücü Devrimi, diktatör Ferdinand Marcos’u barışçıl bir şekilde devirdi ve Corazon Aquino’yu devlet başkanı yaptı.[15]
1987’de Güney Kore’de Haziran Demokratik Ayaklanması, Chun Doo-hwan’ın halefi olarak Roh Tae-woo’nun seçim yapılmadan atanmasına karşı başladı. 1988 Seul Olimpiyatları öncesinde şiddeti tırmandırmak istemeyen hükûmet, protestocularla uzlaşarak serbest seçimleri kabul etti, siyasi tutuklulara af çıkardı, basın özgürlüğünü geri verdi ve anayasada reform yaptı (29 Haziran Bildirisi).
1990’larda Güney Afrika’daki apartheid, Pinochet rejimi, Suharto yönetimi gibi rejimler Batı’nın mali ve diplomatik desteğini çekmesiyle gerilemeye başladı. Birinci İntifada, Filistin topraklarındaki İsrail işgaline karşı patlak verdi ve Hamas hareketinin doğuşuna yol açtı. Aynı dönemde Arjantin, Gana, Paraguay, Surinam, Tayvan ve Yemen gibi birçok ülkede otoriter yönetimler sona ererek demokratik hükûmetler kuruldu.
Demokrasilerin sayısı kullanılan ölçütlere göre değişmekle birlikte, 1990’ların sonunda dünyada 100’den fazla demokratik ülke bulunuyordu. Bu sayı, birkaç on yıl öncesine göre kayda değer bir artıştı.[16]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Ulusal siyasi hareketler
[değiştir | kaynağı değiştir]Polonya
[değiştir | kaynağı değiştir]
21 Nisan 1988’de başlayan ve Mayıs boyunca devam eden bir grev dalgası Polonya’yı sarstı. İkinci dalga 15 Ağustos’ta Jastrzębie-Zdrój’deki Temmuz Manifestosu kömür madeninde patlak verdi; işçiler, Dayanışma sendikasının yeniden yasallaştırılmasını talep ediyorlardı. Birkaç gün içinde on altı maden daha greve gitti; ardından birçok tersane, 22 Ağustos’ta da 1980’de Dayanışma’nın doğuşuna sahne olan Gdańsk Tersanesi greve katıldı.[17] 31 Ağustos 1988’de Dayanışma lideri Lech Wałęsa, nihayet görüşmeyi kabul eden komünist yetkililer tarafından Varşova’ya davet edildi.[18]
18 Ocak 1989’da iktidardaki Polonya Birleşik İşçi Partisi’nin Onuncu Genel Kurulu’nda sert tartışmalar yaşandı. Birinci Sekreter Wojciech Jaruzelski, Dayanışma ile resmî müzakereler başlatmak için parti desteğini alabildi; bunu da ancak engellenmesi halinde tüm parti liderliğinin istifa edeceğini söyleyerek sağladı.[19] 6 Şubat 1989’da Varşova’daki Sütunlar Salonu’nda Yuvarlak Masa görüşmeleri başladı. 4 Nisan 1989’da imzalanan Polonya Yuvarlak Masa Anlaşması, Dayanışma’yı yasallaştırdı ve kısmen serbest parlamento seçimlerinin 4 Haziran’da yapılmasını kararlaştırdı. Bu tarih, aynı zamanda Pekin’de Tiananmen Meydanı katliamının ertesi gününe denk geliyordu.
Seçimlerin sonuçları siyasi bir deprem etkisi yarattı: Dayanışma adayları Sejm’de kendilerine ayrılan tüm sandalyeleri kazandı. Senato’da ise 100 sandalyenin 99’unu Dayanışma, kalanını bağımsız bir aday aldı. Buna karşılık birçok tanınmış komünist aday, kendilerine ayrılmış garantili koltukları kazanacak minimum oyu bile alamadı.
15 Ağustos 1989’da, komünistlerin iki uzun süreli koalisyon ortağı Polonya Birleşik Halk Partisi (ZSL) ve Polonya Demokratik Partisi (SD), PZPR ile ittifaklarını bozarak Dayanışma’yı desteklediklerini açıkladılar. Son komünist başbakan General Czesław Kiszczak, istifa ederek bir muhalifin hükûmet kurmasına imkân tanıyacağını söyledi.[20] Böylece Dayanışma’nın başbakanlığı üstlenmesi kesinleşti.[21]
19 Ağustos 1989’da Tadeusz Mazowiecki, Dayanışma destekçisi bir editör ve Katolik bir entelektüel, Polonya başbakanlığına aday gösterildi; Sovyetler Birliği bu adıma itiraz etmedi.[21] Beş gün sonra, 24 Ağustos 1989’da Polonya parlamentosu 40 yılı aşkın tek parti yönetimine son vererek Mazowiecki’yi ülkenin ilk komünist olmayan başbakanı seçti. Mazowiecki, 378 kabul oyuna karşılık yalnızca 4 ret ve 41 çekimser oy aldı.[22] 13 Eylül 1989’da parlamentoda Dayanışma öncülüğünde ilk komünist olmayan hükûmet resmen onaylandı.[23]
17 Kasım 1989’da Feliks Dzerjinski’nin (Çeka’nın kurucusu ve komünist baskının sembolü) Varşova’daki heykeli yıkıldı.[24] 29 Aralık 1989’da Sejm anayasayı değiştirerek ülkenin resmî adını “Polonya Halk Cumhuriyeti”nden “Polonya Cumhuriyeti”ne çevirdi. 29 Ocak 1990’da Polonya Birleşik İşçi Partisi kendini feshederek Polonya Cumhuriyeti Sosyal Demokrasisi’ne dönüştü.[25]
1990’da Jaruzelski cumhurbaşkanlığından istifa etti ve yerine yapılan seçimlerde Lech Wałęsa geçti.[25] Wałęsa’nın 21 Aralık 1990’daki göreve başlaması, birçok tarihçiye göre Polonya Halk Cumhuriyeti’nin fiilen sonu ve modern Polonya Cumhuriyeti’nin başlangıcı olarak kabul edilir. Varşova Paktı 1 Temmuz 1991’de feshedildi. 27 Ekim 1991’de ilk tamamen özgür parlamento seçimleri yapıldı. Bu gelişmeler Polonya’nın Batı tarzı liberal demokratik sisteme geçişini tamamladı. Son Rus askerleri 18 Eylül 1993’te Polonya’dan ayrıldı.[25]
Macaristan
[değiştir | kaynağı değiştir]Polonya’yı takiben komünist olmayan hükûmete geçen bir sonraki ülke Macaristan oldu. 1980’lerde kısmi ekonomik reformlar ve sınırlı siyasal liberalleşme gerçekleştirilmiş olsa da, asıl büyük değişimler, 23 Mayıs 1988’de komünist partinin genel sekreteri János Kádár’ın yerine Károly Grósz’un gelmesiyle başladı.[26] 24 Kasım 1988’de Miklós Németh başbakanlığa atandı. 12 Ocak 1989’da parlamento bir “demokrasi paketi” kabul etti: sendikal çoğulculuk; dernek kurma, toplanma ve basın özgürlüğü; yeni bir seçim yasası; anayasada köklü revizyon ve diğer düzenlemeler bu pakete dâhildi.[27] 29 Ocak 1989’da, iktidar partisinin siyaset bürosu üyesi Imre Pozsgay, 1956’daki Macar ayaklanmasının otuz yıldır resmî söylemde yer aldığı gibi “karşıdevrim” değil, halk ayaklanması olduğunu ilan etti.[28]
.jpg)
Ulusal gün olan 15 Mart’taki kitlesel gösteriler, rejimi yeni ortaya çıkan muhalif siyasal güçlerle müzakerelere zorladı. Macaristan Yuvarlak Masa Görüşmeleri 22 Nisan’da başladı ve 18 Eylül’de anlaşmanın imzalanmasına kadar sürdü. Görüşmelere komünistler (MSzMP) ile yeni bağımsız siyasal güçler; Fidesz, Özgür Demokratlar İttifakı (SzDSz), Macar Demokratik Forumu (MDF), Bağımsız Küçük Arazi Sahipleri, Tarım İşçileri ve Yurttaş Partisi, Macar Halk Partisi, Endre Bajcsy-Zsilinszky Derneği ve Bilim Emekçilerinin Demokratik Sendikası katıldı; daha sonra Özgür Sendikalar Demokratik Konfederasyonu ve Hristiyan Demokrat Halk Partisi (KDNP) de dâhil edildi.[29] Bu süreçte László Sólyom, József Antall, György Szabad, Péter Tölgyessy ve Viktor Orbán gibi geleceğin siyasal liderleri öne çıktı.[30]
2 Mayıs 1989’da, Demir Perde’deki ilk görünür çatlak ortaya çıktı: Macaristan Halk Cumhuriyeti Avusturya sınırındaki 240 km’lik çitini sökmeye başladı.[31] Bu gelişme, yaz ve sonbahar boyunca Doğu Almanya ve Çekoslovakya’yı istikrarsızlaştırdı; on binlerce yurttaş Macaristan üzerinden Batı’ya geçti. 1 Haziran 1989’da Komünist Parti, eski başbakan Imre Nagy’nin 1956’daki rolü nedeniyle yapılan göstermelik yargılama sonucu “yasadışı” biçimde idam edildiğini kabul etti.[32] 16 Haziran 1989’da Nagy, Budapeşte’nin en büyük meydanında en az 100.000 kişinin katıldığı törenle yeniden defnedildi ve bir kahraman olarak anıldı.[33]
Ağustos 1989’da Avusturya ile Macaristan arasındaki sınır kapısının “fark edilmeden” açılması, sonunda GDR’nin fiilen ortadan kalkmasına ve Doğu Bloku’nun dağılmasına giden zincirleme bir tepki başlattı; bu, 1961’de Berlin Duvarının inşasından beri Doğu Almanya’dan en büyük kitlesel kaçıştı. Sınırın açılması fikri Otto von Habsburg tarafından gündeme getirildi ve Németh tarafından desteklendi.[34] Sopron’daki yerel örgütlenmeyi Macar Demokratik Forumu üstlendi; diğer bağlantılar Habsburg ve Pozsgay üzerinden kuruldu.[35][36]
Planlanan piknik için Macaristan’daki GDR tatilcileri arasında afiş ve broşürlerle yoğun tanıtım yapıldı. O dönemde başkanlığını Karl von Habsburg’un yürüttüğü Pan-Avrupa Birliği’nin Avusturya şubesi, sınır yakınındaki Sopron’da pikniğe davet eden binlerce broşür dağıttı.[35][36] Erich Honecker, 19 Ağustos 1989 tarihli Daily Mirrora dikte ettirdiği açıklamada, Habsburg’un Polonya’ya kadar broşür dağıttığını, pikniğe gelen Doğu Almanlara hediyeler, yiyecek ve Alman Markı verildiğini, ardından Batı’ya geçmeye ikna edildiklerini iddia etti.[37][38]
Pan-Avrupa Pikniği’ndeki kitlesel kaçış, Doğu Almanya Sosyalist Birlik Partisi’nin tereddütlü tutumuyla ve Sovyetler Birliği’nin müdahale etmemesiyle birlikte adeta setleri yıktı. Medya aracılığıyla bilgi alan on binlerce Doğu Alman Macaristan’a akın etti; Macaristan artık sınırlarını tamamen kapalı tutmaya veya sınır birliklerini silah kullanmaya zorlamaya hazır değildi. Özellikle Doğu Berlin’deki GDR liderliği, kendi ülkesinin sınırlarını bütünüyle kapatmaya cesaret edemedi.[37][38]
18 Eylül’deki Yuvarlak Masa Anlaşması altı tasarı yasayı kapsıyordu: Macaristan Anayasası’nın yenilenmesi, bir Anayasa Mahkemesi kurulması, siyasal partilerin işleyişi ve finansmanı, Ulusal Meclis milletvekilleri için çok partili seçimler, ceza kanunu ve ceza yargılaması usulü. Son iki değişiklik parti ile devlet aygıtı arasında ek bir ayrışma yarattı.[39][40] Seçim sistemi bir uzlaşmaydı: milletvekillerinin yaklaşık yarısı nispi temsil, yarısı çoğunluk sistemiyle seçilecekti.[41] Zayıf yetkili bir cumhurbaşkanlığı üzerinde anlaşıldı; cumhurbaşkanını kimin ve ne zaman seçeceği (parlamento mu halk mı; parlamento seçimlerinden önce mi sonra mı) konusunda uzlaşma sağlanamadı.[42]
7 Ekim 1989’da Komünist Parti son kongresinde kendini Macar Sosyalist Partisi olarak yeniden kurdu.[42] 16–20 Ekim tarihlerindeki tarihi oturumda parlamento, çok partili parlamento seçimi ve doğrudan cumhurbaşkanlığı seçimi öngören yasaları kabul etti; cumhurbaşkanlığı seçimi 24 Mart 1990’da yapıldı.[43] Düzenlemeler, Macaristan’ı bir Halk Cumhuriyetinden Macaristan Cumhuriyetine dönüştürdü; insan ve yurttaş haklarını güvence altına aldı ve yasama, yürütme ve yargı arasında kuvvetler ayrılığını tesis eden kurumsal yapıyı oluşturdu.[44] 23 Ekim 1989’da, 1956 Devrimi’nin 33. yıldönümünde, Macaristan’daki komünist rejim resmen kaldırıldı. Macaristan’ın Sovyet işgali ise II. Dünya Savaşı’ndan beri süren varlığını 19 Haziran 1991’de sona erdirdi.
Doğu Almanya
[değiştir | kaynağı değiştir]
2 Mayıs 1989’da Macaristan, Avusturya sınırındaki dikenli tel bariyerleri sökmeye başladı. Sınır hâlâ sıkı biçimde korunuyordu, ancak bu güçlü bir siyasi işaretti. Ağustos 1989’daki Pan-Avrupa Pikniği, Doğu Bloku liderlerinin durduramayacağı bir hareketi başlattı. Bu, 1961’de Berlin Duvarı inşa edildiğinden beri Doğu Almanya’dan gerçekleşen en büyük kitlesel kaçıştı. Pikniğin hamileri Otto von Habsburg ve Macaristan Devlet Bakanı Imre Pozsgay, planlanan etkinliği, sınırların geniş çaplı açılmasına ve kitlesel kaçışa Mihail Gorbaçov ile Doğu Bloku ülkelerinin tepkisini yoklamak için bir fırsat olarak gördüler.[34][38][45][46][47][48]
Pan-Avrupa Pikniği’nin ardından Erich Honecker, 19 Ağustos 1989 tarihli Daily Mirrora dikte ettirdiği açıklamada, Habsburg’un Polonya’ya kadar broşür dağıttığını; pikniğe gelen Doğu Almanlara hediyeler, yiyecek ve Alman Markı verildiğini ve ardından Batı’ya geçmeye ikna edildiklerini iddia etti. Ancak piknikteki kitlesel kaçış, Doğu Almanya Sosyalist Birlik Partisi’nin tereddütlü tutumu ve Sovyetler Birliği’nin müdahale etmemesiyle birlikte adeta setleri yıktı. Medya aracılığıyla bilgi alan on binlerce Doğu Alman Macaristan’a yöneldi; Macaristan artık sınırlarını tamamen kapalı tutmak ya da sınır birliklerini silah kullanmaya zorlamak istemiyordu.[34][38][45][46][47][48]
Eylül 1989 sonuna gelindiğinde 30.000’den fazla Doğu Alman Batı’ya kaçmıştı; bunun üzerine Doğu Almanya Macaristan’a seyahatleri engelledi ve Çekoslovakya kaçış için geriye kalan tek komşu ülke oldu. Binlerce Doğu Alman, özellikle Prag Büyükelçiliği ve Macaristan’daki Batı Almanya temsilcilikleri gibi Orta ve Doğu Avrupa başkentlerindeki Batı Alman diplomatik temsilciliklerini işgal ederek Batı’ya ulaşmaya çalıştı; birçoğu Ağustos–Kasım ayları arasında çamurlu bahçelerde kamp kurarak Alman siyasal reformunu bekledi. GDR, 3 Ekim’de Çekoslovakya sınırını da kapatarak kendisini tüm komşularından tecrit etti. Kaçışın son imkânı kapanınca, giderek daha fazla Doğu Alman 4, 11 ve 18 Eylül’de Leipzig’deki Pazartesi gösterilerine katıldı; başlangıçta 1.200–1.500 kişilik bu gösteriler 25 Eylül’de 8.000 kişiye ulaştı.[49]
2 Ekim’de ardışık beşinci Pazartesi gösterisine 10.000 kişinin katılmasının ardından Honecker orduya “vur emri” verdi.[50] Komünist yönetim, büyük bir polis, milis, Stasi ve “işçi-muharebe” birlikleri yığınağı yaptı; 9 Ekim’deki gösteri için Tiananmen Meydanı tarzı bir katliam planlandığına dair söylentiler yayıldı.[51]
6–7 Ekim’de Mihail Gorbaçov, GDR’nin 40. yıldönümü vesilesiyle Doğu Almanya’yı ziyaret ederek liderliği reforma razı olmaya çağırdı. Almanca meşhur edilen bir sözü şöyle aktarılır: “Wer zu spät kommt, den bestraft das Leben” (“Geç kalanları hayat cezalandırır”). Buna rağmen Honecker iç reformlara karşı çıktı; rejim, yıkıcı gördüğü Sovyet yayınlarının dolaşımını dahi yasakladı.
9 Ekim’deki katliam söylentilerine karşın, o Pazartesi Leipzig’de 70.000 kişi gösteri yaptı ve sahadaki yetkililer ateş açmayı reddetti. 16 Ekim Pazartesi günü gösterilere 120.000 kişi katıldı.
Honecker, Varşova Paktı kapsamında GDR’de konuşlu Almanya’daki Sovyet Kuvvetleri Grubunun komünist hükûmeti yeniden tesis edeceğini umuyordu. Ancak 1989’a gelindiğinde Sovyet yönetimi, Doğu Bloku üzerindeki kontrolünü Sinatra Doktrini doğrultusunda sürdürmenin gerçekçi olmadığı kanısına vardı ve tarafsız kaldı; birliklere siyasî işlere karışmama talimatı verildi. Süregiden sivil huzursuzluk karşısında SED, 18 Ekim’de Honecker’i görevden alarak yerine rejimin iki numarası Egon Krenz’i getirdi; ancak gösteriler büyümeye devam etti. 23 Ekim Pazartesi Leipzig’deki protestocuların sayısı 300.000’e ulaştı ve sonraki hafta da aynı büyüklükte seyretti.
1 Kasım’da Çekoslovakya sınırı yeniden açıldı; kısa süre sonra Çekoslovak makamları, tüm Doğu Almanların ek bürokratik işlem olmaksızın doğrudan Batı Almanya’ya geçmesine izin verdi ve 3 Kasım’da Demir Perde’nin kendi kısımlarını fiilen kaldırdı. 4 Kasım’da yetkililer Berlin’de bir gösteriye izin verdi ve başkentte yarım milyon kişinin katıldığı Alexanderplatz gösterisi düzenlendi; bu, GDR tarihindeki en büyük protestoydu.
Çekoslovakya üzerinden Batı’ya mülteci akışını durduramayan Doğu Alman yetkililer, 9 Kasım 1989’da Doğu Alman yurttaşlarının mevcut sınır kapılarından doğrudan Batı Berlin’e ve Batı Almanya’ya geçmesine izin vererek kamuoyu baskısına boyun eğdi; sınır muhafızları ise yeterince bilgilendirilmemişti. Rejim sözcüsü Günter Schabowski’nin TV basın toplantısında değişikliklerin “derhal, gecikmeksizin” yürürlüğe girdiğini söylemesi üzerine yüzbinlerce kişi bu imkândan yararlandı.
Kısa sürede kapılarda toplanan kalabalıklar karşısında güç kullanmak istemeyen muhafızlar geri adım attı ve kapıları açtı. Ardından insanlar Duvar’ın farklı noktalarında yeni geçişler zorla açtılar ve duvarın bölümleri kelimenin tam anlamıyla yıkıldı; muhafızlar olup bitene müdahale etmedi.
7 Kasım’da Ministerrat der DDR’nin (GDR Devlet Konseyi) tamamı, başkanı Willi Stoph dâhil istifa etti.[52] Daha liberal bir komünist olan Hans Modrow başkanlığında yeni bir hükûmet kuruldu.[53] 1 Aralık’ta Volkskammer, GDR anayasasından SED’in “önder rolü”nü kaldırdı. 3 Aralık’ta Krenz SED liderliğinden, üç gün sonra da devlet başkanlığından istifa etti. 7 Aralık’ta SED ile diğer siyasi partiler arasında Yuvarlak Masa görüşmeleri başladı. 16 Aralık 1989’da SED feshedilerek SED-PDS adıyla yeniden kuruldu; Marksizm-Leninizm’den vazgeçilerek ana akım demokratik sosyalist bir partiye dönüştü.
15 Ocak 1990’da Stasi genel merkezi protestocular tarafından basıldı. Modrow, 18 Mart 1990’daki serbest seçimlere kadar fiilî lider oldu; bu seçimler Kasım 1932 Alman federal seçimlerinden beri ilk serbest seçimlerdi. Doğu Alman CDU’sundan Lothar de Maizière, 4 Nisan 1990’da Batı ile hızlı birleşme programıyla başbakan oldu.
15 Mart 1990’da, Almanya’nın iki devleti ile dört Müttefik arasında barış antlaşması imzalandı; bu antlaşma, II. Dünya Savaşı sonrası 1 Ağustos 1945 tarihli Potsdam Anlaşmasının yerini alarak Almanya’ya tam egemenlik sağladı ve birleşmeyi kolaylaştırdı. İki Alman devleti, 3 Ekim 1990’da günümüz Almanyası olarak birleşti ve 7 Ekim 1949’dan beri süren “iki devlet” sorunu çözüldü.
Sovyetler’in stratejik açıdan yaşamsal bir müttefiki gözden çıkarması, süper gücün politikasında dramatik bir değişiklikti ve 1989’a dek Berlin’den geçen Doğu–Batı ayrımının belirlediği uluslararası ilişkilerde temel bir paradigma değişiminin işareti oldu. Rus birliklerinin son unsurları, artık birleşmiş Almanya’nın parçası olan eski GDR topraklarını 1 Eylül 1994’te terk etti.
Çekoslovakya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kadife Devrim, Çekoslovakya’da komünist hükûmetten parlamenter cumhuriyete barışçıl iktidar geçişini ifade eder. 17 Kasım 1989’da Prag’da barışçıl bir öğrenci gösterisi polis tarafından sert şekilde bastırıldı. Bir gün önce Bratislava’daki benzer bir gösteri olaysız geçmişti. O gece can kaybı olup olmadığı tartışmalı kalsa da, olay 19 Kasım’dan Aralık sonuna kadar süren kitlesel halk gösterilerini tetikledi. 20 Kasım’da Prag’da göstericilerin sayısı bir günde 200.000’den yarım milyona çıktı. Beş gün sonra Letná Meydanı’ndaki mitinge 800.000 kişi katıldı.[54] 24 Kasım’da genel sekreter Miloš Jakeš dâhil olmak üzere tüm Komünist Parti liderliği istifa etti. 27 Kasım’da iki saatlik genel grev başarıyla gerçekleştirildi.
Diğer komünist hükûmetlerin çöküşü ve artan sokak gösterileri karşısında, Çekoslovakya Komünist Partisi 28 Kasım 1989’da iktidarı bırakacağını ve tek parti yönetimini kaldıracağını duyurdu. Aralık başında Batı Almanya ve Avusturya sınırlarındaki dikenli teller ve engeller kaldırıldı. 10 Aralık’ta Cumhurbaşkanı Gustáv Husák, 1948’den beri ilk kez büyük ölçüde komünist olmayan bir hükûmeti atadı ve ardından istifa etti. 28 Aralık’ta Alexander Dubček federal parlamentonun başkanı, 29 Aralık’ta ise Václav Havel Çekoslovakya’nın cumhurbaşkanı seçildi. Haziran 1990’da ülke 1946’dan beri ilk demokratik seçimlerini yaptı. 27 Haziran 1991’de son Sovyet birlikleri Çekoslovakya’dan çekildi.[55]
Bulgaristan
[değiştir | kaynağı değiştir]1989 yılının Ekim ve Kasım aylarında Sofya’da çevre sorunları üzerine başlayan gösterilerde siyasal reform talepleri de dile getirildi. Gösteriler bastırıldı, ancak 10 Kasım 1989’da, Berlin Duvarı’nın yıkılmasından bir gün sonra, Bulgaristan’ın uzun süreli lideri Todor Jivkov, Politbüro tarafından görevden alındı. Yerine daha liberal bir komünist olan eski dışişleri bakanı Petar Mladenov geçti. Moskova bu değişimi onaylıyor görünüyordu; zira Jivkov, Gorbaçov’un politikalarına karşıydı. Yeni yönetim derhal ifade ve toplanma özgürlüğü üzerindeki kısıtlamaları kaldırdı. Bu durum 17 Kasım’da ilk kitlesel gösterinin yapılmasına ve muhalif hareketlerin kurulmasına yol açtı. Bu hareketlerden dokuzu 7 Aralık’ta Demokratik Güçler Birliği (UDF) çatısı altında birleşti.[56] Ancak UDF, yalnızca Jivkov’un devrilmesiyle yetinmeyip daha ileri demokratik reformlar, özellikle de Bulgaristan Komünist Partisi’nin anayasadaki “önder rolü” maddesinin kaldırılmasını talep etti.
Mladenov, 11 Aralık 1989’da Komünist Partinin iktidar tekeline son vereceğini ve ertesi yıl çok partili seçimler yapılacağını açıkladı. Şubat 1990’da Bulgaristan parlamentosu, anayasadaki “Komünist Partinin önder rolü”ne dair bölümü kaldırdı. Sonunda 1990’da Polonya modelinde bir yuvarlak masa toplantısı yapılması ve Haziran 1990’a kadar seçimlere gidilmesi kararlaştırıldı. Görüşmeler 3 Ocak–14 Mayıs 1990 tarihleri arasında yapıldı ve demokrasiye geçiş konusunda uzlaşmaya varıldı. Komünist Parti 3 Nisan 1990’da Marksizm-Leninizm’den vazgeçti ve adını Bulgaristan Sosyalist Partisi olarak değiştirdi. Haziran 1990’da 1931’den beri ilk özgür seçimler yapıldı ve Bulgaristan Sosyalist Partisi seçimleri kazandı.[57]
Romanya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çekoslovakya Cumhurbaşkanı Gustáv Husák’ın 10 Aralık 1989’daki istifası, ülkedeki komünist rejimin sonu anlamına geliyordu. Bu gelişme, Ceaușescu’nun Romanyası’nı Varşova Paktı’nda ayakta kalan tek katı komünist rejim haline getirdi.[58][59][60]
1987’deki Brașov ayaklanmasını bastıran Nikolay Çavuşesku, Kasım 1989’da Romanya Komünist Partisi (PCR) liderliğine beş yıl daha seçildi ve Avrupa’da hızla yayılan anti-komünist ayaklanmalara rağmen iktidarda kalma niyetini gösterdi. Çavuşesku İran’a resmî ziyarette bulunurken, gizli polisi Securitate, rejimi eleştiren vaazları nedeniyle bir Macar Kalvinist papaz olan László Tőkés’in tutuklanmasını ve sürgüne gönderilmesini emretti. 16 Aralık 1989’da Tőkés gözaltına alındı, ancak bu olay Timișoara’da büyük çaplı ayaklanmaya yol açtı. Kentteki huzursuzluk beş gün sürdü.
Çavuşesku, İran’dan döndükten sonra 21 Aralık’ta Bükreş’te parti merkezinin önünde kendisine destek amaçlı bir miting düzenletti. Ancak kalabalık, beklenmedik şekilde onu yuhaladı. Yılların biriktirdiği memnuniyetsizlik hızla tüm ülkeye yayıldı ve Çavuşesku’nun kendi hükûmeti içinde bile hoşnutsuzluk arttı.
Başlangıçta güvenlik güçleri göstericilere ateş açtı. Ancak 22 Aralık sabahı, Savunma Bakanı Vasile Milea’nın “intihar ettiği” açıklamasının ardından ordu taraf değiştirdi. Milea’nın aslında öldürüldüğü söylentileri yayıldı ve sıradan askerler topluca devrime katıldı.[61][62] Tanklar parti merkezine doğru ilerledi; kalabalık binanın kapılarını zorladı. Ceaușescu ve eşi Elena, çatıdaki helikopterle son anda kaçmayı başardı.
Ancak çiftin kaçışı kısa sürdü. 25 Aralık’ta Romanya televizyonu, Çavuşesku’ların alelacele yargılandığını ve kurşuna dizilerek idam edildiğini gösterdi. Ion Iliescu önderliğinde kurulan geçici Ulusal Kurtuluş Cephesi Konseyi yönetimi devraldı ve Nisan 1990’da seçim yapılacağını duyurdu (seçimler 20 Mayıs’a ertelendi). Romanya Devrimi, 1989 devrimleri içinde en kanlısı oldu: 1.000’den fazla kişi yaşamını yitirdi; bunlardan yüzü çocuktu.[63]
Romanya Komünist Partisi (PCR), diğer Varşova Paktı partilerinden farklı olarak kendini feshetti. Günümüzde hiçbir parti PCR’nin halefi olduğunu iddia ederek meclise girememiştir. Ancak eski PCR üyeleri, 1989 sonrası Romanya siyasetinde önemli roller oynamaya devam etti. Klaus Iohannis’in 2014 seçimlerinde seçilmesine kadar tüm Romanya cumhurbaşkanları eski PCR üyeleriydi.
Çavuşesku’nun devrilmesinin ardından ülke çatışmasız kalmadı. Jiu Vadisi’nden gelen madencilerin başını çektiği bir dizi Mineriad yaşandı. Haziran 1990 Mineriadı sırasında üniversite öğrencilerinin “Golaniad” adı verilen protestoları kanlı biçimde bastırıldı. Göstericiler, eski PCR ve Securitate üyelerinin 1990 Romanya genel seçimlerine katılmasına karşı çıkıyordu.[64] Devlet Başkanı Ion Iliescu protestocuları “serseriler” olarak nitelendirdi ve madencileri “Romen demokrasisini savunmaya” çağırdı.
10.000’den fazla madenci Bükreş’e taşındı. Çatışmalarda yedi protestocu öldü, yüzlercesi yaralandı. Ancak muhalif basın çok daha yüksek kayıplar olduğunu iddia etti. România Liberă gazetesi, Străulești II Mezarlığı’nda 128 isimsiz cesedin toplu mezara gömüldüğünü yazdı.[65] Birkaç hafta sonra tıp öğrencileri aynı mezarlıkta araştırma yaparak yaklaşık 78 işaretsiz mezar tespit etti ve bunların olaylarda öldürülenlere ait olduğunu ileri sürdü.[66]
Yugoslavya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti, Varşova Paktı üyesi değildi; Josip Broz Tito yönetiminde kendine özgü bir komünizm çizgisi izledi. Tito, çok etnili devleti "Kardeşlik ve birlik" olarak adlandırılan Yugoslav yurtseverliği doktriniyle bir arada tutabildi. Etnik gerilimler, daha fazla Hırvatistan özerkliği talep eden Hırvat Baharı (1970–71) ile tırmanmaya başladı ve hareket bastırıldı. 1974’te anayasal değişikliklerle 1974 Yugoslav Anayasası bazı federal yetkileri cumhuriyet ve eyaletlere devretti. Tito’nun 1980’deki ölümünün ardından etnik gerilimler büyüdü; önce Arnavut çoğunluklu Kosova’da 1981 Kosova protestoları patlak verdi.[67]
Buna paralel olarak Slovenya, 1984’te Sovyet Perestroykasına benzer kademeli bir liberalleşme politikası başlattı. Bu durum Slovenya Komünistler Birliği ile federal parti ve Yugoslav Halk Ordusu arasında gerilim yarattı. 1984’te, Belgrad’daki Aziz Sava Katedrali’nin inşasına ilişkin on yıllık yasak kaldırıldı. Komünist seçkinlerin geri adımı ve 12 Mayıs 1985’te 100.000 kişinin yıkıntılar arasında yapılan ayine katılması, savaş sonrası Yugoslavya’da dinin geri dönüşünü simgeledi.[68] 1980’lerin sonuna gelindiğinde çok sayıda sivil toplum grubu demokratikleşme yönünde baskı yapıyor, kültürel çoğulculuğu genişletiyordu.[69]
1987–1988’de yükselen sivil toplum–rejim çatışmaları, demokratik reform talep eden kitlesel hareket Sloven Baharı ile doruğa ulaştı. Başlıca komünizm karşıtı siyasal oluşumları bir araya getiren İnsan Haklarını Savunma Komitesi kuruldu. 1989 başlarına gelindiğinde bir dizi muhalif parti açıkça faaliyet göstermeye başlamış ve Sloven Komünistlerinin hegemonyasına meydan okumuştu. Kendi sivil toplumlarının baskısıyla Sloven komünistleri, Sırp liderliğiyle çatışmaya girdi.[70]
Ocak 1990’da, bileşen partiler arasındaki anlaşmazlıkları çözmek için Yugoslavya Komünistler Birliği’nin olağanüstü bir kongresi toplandı. Sayıca ezileceklerini gören Sloven ve Hırvat delegasyonları 23 Ocak 1990’da salonu terk etti ve bu, fiilen Yugoslav komünist partisinin sonu oldu. Her iki batı cumhuriyetinde de muhalefetle serbest çok partili seçimler üzerinde uzlaşıldı.
8 Nisan 1990’da demokratik ve Yugoslavya karşıtı DEMOS koalisyonu Slovenya seçimlerini kazandı; 22 Nisan 1990’daki Hırvatistan seçimlerinde ise Franjo Tuđman liderliğindeki milliyetçi Hırvat Demokrat Birliği (HDZ) ezici bir zafer elde etti. Bosna-Hersek ve Makedonya’da (Kasım 1990) sonuçlar daha dengeli oldu; Sırbistan ve Karadağ’da Aralık 1990’daki parlamento ve devlet başkanı seçimleri Slobodan Milošević ve destekçilerinin gücünü pekiştirdi. Federal düzeyde serbest seçimler hiç yapılmadı.
Sloven ve Hırvat liderlikleri federasyondan ayrılma planlarını hazırlarken, Hırvatistan’daki Sırpların bir bölümü Sırbistan’ın yönlendirdiği Kütük Devrimini başlattı; bu süreç SAO Krajina adlı ayrılıkçı bölgenin oluşumuna götürdü. 1990 Slovenya bağımsızlık referandumunda (23 Aralık 1990) seçmenlerin %88,5’i bağımsızlığa “evet” dedi.[71] 1991 Hırvatistan bağımsızlık referandumunda (19 Mayıs 1991) ise oyların %93,24’ü bağımsızlıktan yanaydı.
Bağımsızlık itkisinin tırmandırdığı etnik ve ulusal gerilimler, aşağıdaki Yugoslav Savaşlarına yol açtı:
- Slovenya Savaşı (1991)
- Hırvatistan Bağımsızlık Savaşı (1991–1995)
- Bosna Savaşı (1992–1995)
- Kosova Savaşı (1998–1999) — NATO’nun Yugoslavya’yı bombalaması dâhil.
Ayrıca Preşova Vadisi'ndeki çatışmalar (1999–2001) ve 2001 Makedonya çatışması (2001) da sıklıkla aynı bağlamda ele alınır.[72][73][74]
Arnavutluk
[değiştir | kaynağı değiştir]Arnavutluk Sosyalist Halk Cumhuriyeti'nde yaklaşık kırk yıl ülkeyi yöneten Enver Hoca, 11 Nisan 1985’te öldü.[75] Onun halefi Ramiz Alia, rejimi kademeli olarak açmaya başladı. 1989’da İşkodra’da ilk ayaklanmalar çıktı ve diğer şehirlere yayıldı.[76] Sonunda mevcut rejim, 1990’da yurtdışına seyahat özgürlüğü de dahil olmak üzere bazı serbestleştirme önlemleri getirdi. Dış dünya ile ilişkileri geliştirme çabaları başlatıldı. Mart 1991 seçimleri — 1923’ten beri Arnavutluk’taki ilk serbest seçimler ve ülke tarihindeki yalnızca üçüncü serbest seçimler — eski komünistleri iktidarda bıraksa da, genel grev ve kentsel muhalefet, içinde komünist olmayanların da bulunduğu bir koalisyon hükümeti kurulmasına yol açtı. 22 Mart 1992’de Arnavutluk’ta parlamento seçimleri yapıldı; 29 Mart’ta ise 11 sandalye için ikinci tur düzenlendi.[77][78] Bu seçimler ekonomik çöküş ve toplumsal huzursuzluk ortamında gerçekleşti.
Moğolistan
[değiştir | kaynağı değiştir]Moğolistan (Dış Moğolistan), Çin’den bağımsızlığını 1911’de Xinhai Devrimi sırasında ilan etti. Moğolistan Halk Partisi, 1921 Dış Moğolistan Devrimi ile iktidarı ele geçirdi ve parti adını Moğolistan Halk Devrimci Partisi olarak değiştirdi.[79] Bu yıllarda Moğolistan, Sovyetler Birliği ile yakın ittifak içinde oldu. Yumjaagiin Tsedenbal’ın 1984’te görevden ayrılmasından sonra, yeni lider Jambyn Batmönkh ekonomik reformlar başlattı, ancak 1989 sonlarında daha geniş değişimler isteyenleri tatmin edemedi.[80]
"1990 Moğol Devrimi", demokratik ve şiddetsiz bir devrimdi. Gösteriler ve açlık grevleri ile başladı, 70 yıllık Marksizm-Leninizm dönemini sona erdirdi ve demokrasiye geçişi başlattı.[81] Hareketin öncülüğünü başkent Ulanbatur’daki Sühbaatar Meydanı’nda gösteri yapan gençler yaptı. Dönemin önde gelen isimleri arasında Tsahiagiyn Elbegdorc, Sanjaasürengiin Zorig, Erdeniin Bat-Üül ve Bat-Erdeniin Batbayar bulunuyordu.
10 Aralık 1989 sabahı, Ulanbatur’daki Gençlik Kültür Merkezi önünde ilk halka açık gösteri yapıldı.[82] Burada Elbegdorj, Moğol Demokratik Birliği’nin kurulduğunu ilan etti.[83] Göstericiler perestroyka ve glasnostun benimsenmesini talep ettiler. Muhalifler, serbest seçim ve ekonomik reform istediler; ancak bunu “insani demokratik sosyalizm” çerçevesinde dile getirdiler.[80] Protestolara ayrıca Moğol yazısının (çoğu Moğol’un okuyamadığı) sembolik olarak kullanılmasıyla milliyetçi bir boyut katıldı; bu, Moğol Kiril alfabesini dayatan siyasi sisteme reddiye anlamına geliyordu.[80]
1989 Aralık ayı sonunda, Garry Kasparov’un Playboy dergisindeki bir röportajında “Sovyetler Birliği ekonomik durumunu Moğolistan’ı Çin’e satarak iyileştirebilir” sözlerinin duyulmasıyla gösteriler arttı.[80] 14 Ocak 1990’da göstericiler Lenin Müzesi önünde toplandı. 21 Ocak’ta Sühbaatar Meydanı’nda −30 °C’de miting yapıldı; pankartlarda Cengiz Hana atıf yapıldı. Sovyet eğitiminin övgüyle anmadığı bu figür yeniden yüceltiliyordu.[84]
1990 yılı boyunca gösteriler, açlık grevleri, işçi ve öğretmen grevleri devam etti.[85] 4 Mart 1990’da 100.000 kişilik büyük bir miting düzenlendi. 9 Mart 1990’da Politbüro Başkanı Jambyn Batmönkh, Merkez Komitesi’nin feshedildiğini ve istifa ettiğini açıkladı.[86]
Moğolistan’ın ilk serbest ve çok partili parlamento seçimleri 29 Temmuz 1990’da yapıldı.[87][88] Moğolistan Halk Devrimci Partisi (MPRP), Büyük Hural’da 357 sandalye kazandı. Moğolistan Büyük Devlet Huralı ilk kez 3 Eylül 1990’da toplandı, bir başkan, başkan yardımcısı, başbakan ve Baga Hural üyelerini seçti.
Kasım 1991’de yeni bir Moğolistan Anayasası tartışılmaya başlandı ve 12 Şubat 1992’de yürürlüğe girdi. Yeni anayasa yasama organını tek meclisli Moğolistan Büyük Devlet Huralı (SGH) olarak yeniden yapılandırdı. MPRP çoğunluğunu korudu ancak 1996 seçimlerini kaybetti. Sovyetler Birliği’nin 1966’dan beri Moğolistan’da bulunan son birlikleri Aralık 1992’de tamamen geri çekildi.
Çin
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin, 1989’da yeni bir hükümet biçimiyle sonuçlanan bir devrim yaşamadı, ancak demokratik reformlar lehine kitlesel gösterilere yol açan ulusal çapta bir halk hareketi gelişti. Çin’in en yüksek lideri Deng Şiaoping, 1984’ten itibaren Çin’e özgü sosyalizm kavramını geliştirmiş ve sınırlı piyasa ekonomisi reformları uygulamıştı, ancak bu politikalar zamanla tıkanmıştı.[89]
İlk öğrenci gösterileri Aralık 1986’da Hefei’de başladı. Öğrenciler, kampüs seçimleri, yurtdışında eğitim fırsatları ve Batı pop kültürüne erişim talep ettiler. Reformların yavaş ilerlemesini protesto eden mitingler düzenlediler. Deng’in koruması olan ve reform yanlısı Hu Yaobang, bu hareketten sorumlu tutuldu ve Ocak 1987’de Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri görevinden istifa etmek zorunda bırakıldı. Daha sonra “Burjuva Liberalizmine Karşı Kampanya” kapsamında tekrar eleştirildi.
15 Nisan 1989’da Hu Yaobang’ın ölümü, Tiananmen Meydanı protestolarını tetikledi. Cenazesinden önce yaklaşık 100.000 öğrenci Tiananmen Meydanı’nda toplandı. Hareket yedi hafta boyunca sürdü.[90]
15 Mayıs’ta Mihail Gorbaçov Çin’i ziyaret ettiğinde, yüzlerce yabancı basın kuruluşu Pekin’deydi. Protestocuların görüntüleri dünyaya yayıldı ve Orta, Doğu ve Güneydoğu Avrupalılar için ilham kaynağı oldu. Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri Zhao Ziyang, ekonomik reformlara açık olsa da, siyasi reformların Kültür Devrimi benzeri bir kaosa yol açmasından çekiniyordu.
Hareket, Hu’nun ölümünden 15 Nisan’da başladı ve 4 Haziran 1989’da Halk Kurtuluş Ordusu birliklerinin Tiananmen Meydanı’na girmesiyle sona erdi. Tiananmen Meydanı Katliamı sırasında kaç kişinin öldüğü hâlen bilinmemektedir; farklı tahminler vardır. Olay, Çin’de siyasi değişimleri sınırlı ölçüde etkiledi, ancak şehirli zenginlerle kırsal yoksullar arasındaki uçurumu daha da derinleştirdi.[91]
Malta Zirvesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Malta Zirvesi, ABD Başkanı George H. W. Bush ile SSCB lideri Mihail Gorbaçov arasında 2–3 Aralık 1989’da, Berlin Duvarı’nın yıkılışının hemen ardından yapıldı. Zirve, Soğuk Savaş’ın sonunu hızlandıran önemli bir dönemeçti.[92] Bu, iki liderin ikinci görüşmesiydi; ilki Aralık 1988’de, New York’ta ABD Başkanı Ronald Reagan’ın da katıldığı toplantıda yapılmıştı.
Dönemin haber kaynakları,[93] Malta Zirvesi’ni 1945’teki Yalta Konferansı kadar önemli bir olay olarak değerlendirdi; o konferansta Winston Churchill, Josef Stalin ve Franklin D. Roosevelt Avrupa için savaş sonrası düzeni kararlaştırmıştı.
Sovyetler Birliği'nin dağılması
[değiştir | kaynağı değiştir]1 Temmuz 1991’de Varşova Paktı resmen dağıtıldı. Aynı ayın ilerleyen günlerinde yapılan bir zirvede, Mihail Gorbaçov ve George H. W. Bush bir ABD-Sovyet stratejik ortaklığı ilan ederek Soğuk Savaş’ın sonunu işaret ettiler. Bush, 1990–1991 Körfez Savaşı sırasında ABD-Sovyet iş birliğinin, ikili ve küresel sorunların çözümünde ortaklık için zemin hazırladığını açıkladı.
Sovyetler Birliği Orta ve Güneydoğu Avrupa’dan hızla askerlerini çekerken, 1989’daki halk hareketlerinin yansımaları Sovyet topraklarına da sıçradı. Özellikle Litvanya, ardından Estonya, Letonya ve Ermenistan bağımsızlık ilan etti. Ancak merkezî hükümet bu kararların iptalini istedi, askeri müdahale ve ekonomik yaptırım tehditlerinde bulundu. Ocak 1991’de Litvanya’nın başkenti Vilnius’a gönderilen Sovyet Ordusu birlikleri, bağımsızlık yanlısı hareketleri bastırmaya çalışırken 14 kişinin ölümüne yol açtı (Litvanya Ocak Olayları).
Diğer Sovyet cumhuriyetlerindeki hoşnutsuzluk ise daha fazla özerklik vaadiyle yatıştırılmaya çalışıldı. Daha açık seçimler sonucunda, Komünist Parti karşıtı adaylar öne çıktı.
Glasnost politikası, Sovyetler Birliği içindeki uzun süredir bastırılan milliyetçi eğilimlerin ortaya çıkmasına yol açtı. Ekonomideki hızlı çöküş de bu hareketleri güçlendirdi. Planlı ekonomik sistem çökerken, cumhuriyetler birer birer kendi ekonomik düzenlerini kurdu ve Sovyet yasalarını yerel yasaların gerisine itti.
1990’da Sovyetler Birliği Komünist Partisi yedi on yıllık siyasi tekelini kaybetti; Anayasa’daki bu yetki maddesi kaldırıldı. Medya üzerindeki kontrol gevşetildi, geçmişe dair birçok bilgi deşifre edildi. Bu gelişmeler, “eski sisteme” olan güveni sarstı ve bağımsızlık taleplerini artırdı.
Mart 1991 referandumu Sovyetler Birliği’nin gevşek bir yapı altında devamını öngörse de, Ağustos ayında Gennadi Yanayev önderliğindeki tutucu bir grup, Gorbaçov’u devirmek için darbe girişiminde bulundu. Ancak Boris Yeltsin, Rusya SFSC başkanı sıfatıyla halkı ve ordunun bir kısmını darbeye karşı örgütledi. Darbe kısa sürede çöktü. Gorbaçov görevine dönse de otoritesi tamamen zedelendi. Darbenin ardından Komünist Parti yasaklandı ve kısa süre içinde Baltık ülkeleri 6 Eylül’de bağımsızlıklarını kazandı.
Sonraki üç ay içinde tüm cumhuriyetler birbiri ardına bağımsızlık ilan etti. 1 Aralık’ta Ukrayna’da yapılan referandumda halk ezici çoğunlukla bağımsızlığa evet dedi. 8 Aralık’ta Yeltsin, Ukrayna ve Beyaz Rusya liderleriyle birlikte Belavezha Anlaşmaları’nı imzalayarak Sovyetler Birliği’nin sona erdiğini ilan etti. 25 Aralık 1991’de Gorbaçov, Sovyetler Birliği devlet başkanlığından istifa etti; ertesi gün Yüksek Sovyet kendini ve devleti resmen feshetti. Böylece Sovyetler Birliği tarihe karıştı ve 15 bağımsız devlete bölündü.
Baltık ülkeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Estonya, Letonya ve Litvanya demokratik reformlar yaparak bağımsızlıklarını elde ettiler. 1987–1991 yılları arasındaki süreç Şarkı Devrimi olarak adlandırılır.[94][95] Kavram, Estonyalı aktivist Heinz Valk tarafından, 10–11 Haziran 1988’de Tallinn’deki Şarkı Festivali Alanı’nda düzenlenen kitlesel şarkılı gösterilerden bir hafta sonra ortaya atıldı.[96]
Estonya 16 Kasım 1988’de egemenlik ilan etti. Litvanya 11 Mart 1990’da tam bağımsızlık kararı aldı; Estonya 30 Mart’ta, Letonya ise 4 Mayıs 1990’da bağımsızlık sürecini başlattı. Bu gelişmeler, 1991 başında Sovyet müdahaleleriyle karşılandı (Litvanya Ocak Olayları, Barrikadlar). Ancak Ağustos darbesinin çöküşüyle birlikte Estonya ve Letonya bağımsızlıklarını ilan etti ve 6 Eylül 1991’de Sovyetler Birliği, Baltık ülkelerinin bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı.
Belarus, Ukrayna ve Moldova
[değiştir | kaynağı değiştir]
Belarus 25 Ağustos 1991’de SSCB’den tam bağımsızlığını ilan etti. 1990’ların başındaki başlıca siyasi değişiklikler Belarus Halk Cephesi ve onun Belarus Yüksek Sovyeti’ndeki grubu tarafından yönlendirildi. Birkaç yıl sonra, yeni post-komünist lider Aleksandr Lukaşenko iktidara geldi. Kısa sürede gücünü 1995–96’daki tartışmalı iki referandumla artırdı ve o tarihten itibaren muhalefeti bastırması nedeniyle yoğun biçimde eleştirildi.
Moldova Transdinyester Savaşı’na sahne oldu. Bu savaş, Moldova ile ayrılıkçı bölge Transdinyester’deki Rusya bağlantılı güçler arasında yaşandı. Komünistler 2001 seçimlerinde Vladimir Voronin önderliğinde yeniden iktidara geldi, ancak 2009’da seçimlerde hile yapıldığı iddiaları üzerine sivil ayaklanmalar yaşandı.[97][98][99]
Ukrayna Ağustos 1991’de Ukrayna'nın Bağımsızlık Bildirgesi ile bağımsızlığını yeniden kazandı. Ukrayna, daha önce kısa ömürlü Ukrayna Halk Cumhuriyeti (1919) ile bağımsızlık girişiminde bulunmuştu. Eski komünistler Leonid Kravçuk ve Leonid Kuçma’nın devlet başkanlıklarının ardından, 2004’te Turuncu Devrim gerçekleşti. Bu süreçte Ukraynalılar, eski SBKP üyesi olan Viktor Yuşçenko’yu devlet başkanı seçtiler. Başkent Kiev, binlerce göstericinin her gün toplandığı sivil itaatsizlik kampanyasının merkezi oldu.[100]
Transkafkasya
[değiştir | kaynağı değiştir]
.svg)
Bölgedeki tüm ülkeler 1991’de, 1920–21’deki Kızıl Ordu işgalinden sonra kaybettikleri bağımsızlıklarını yeniden elde ettiler.
Gürcistan ve Kuzey Kafkasya, SSCB’nin çöküşünden bu yana etnik ve mezhepsel çatışmalarla sarsıldı. Nisan 1989’da Sovyet Ordusu, Tiflis’teki göstericilere ateş açtı (9 Nisan trajedisi). Kasım 1989’da Gürcistan SSC resmen 1921 işgalini kınadı. Demokrasi aktivisti Zviad Gamsahurdia 1991–1992 yıllarında devlet başkanı oldu.[101] Rusya, 1990’ların başında 1991–1992 Güney Osetya Savaşı ve Abhazya Savaşı (1992-1993)’nda ayrılıkçıları destekledi. 1992’de gerçekleşen bir darbe sonrası eski komünist lider Eduard Şevardnadze iktidara geldi ve 2003’teki Gül Devrimi’ne kadar devlet başkanlığını sürdürdü.
Ermenistan’ın bağımsızlık mücadelesi, Birinci Dağlık Karabağ Savaşı ile birlikte silahlı çatışmaya dönüştü. Robert Koçaryan ve ardından Serj Sarkisyan gibi Karabağ kökenli liderlerin yükselişi, ülkenin artan askerileşmesiyle ilişkilendirildi. Seçimler giderek tartışmalı hâle geldi ve yolsuzluk yaygınlaştı.
Azerbaycan’da Azerbaycan Halk Cephesi Partisi lideri Ebülfez Elçibey ilk seçimleri kazandı. Elçibey’in Moskova’nın petrol üzerindeki nüfuzunu sonlandırma ve Türkiye ile Batı’yla güçlü ilişkiler kurma planları, Rusya ve İran destekli bir darbe ile sona erdi. Ardından eski KGB yöneticisi Haydar Aliyev iktidara geldi ve 2003’e kadar ülkeyi yönetti. Birinci Dağlık Karabağ Savaşı Azerbaycan’ın siyasetini ve dış ilişkilerini derinden etkiledi.[102]
Çeçenya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çeçenya, Rusya SFSC içinde bağımsızlık talebinin güçlü olduğu bir özerk cumhuriyetti. Eski Sovyet generali Cevher Dudayev önderliğinde kurulan muhalif güçler, kansız bir devrimle komünist cumhurbaşkanını istifaya zorladı. Ardından Dudayev seçimleri ezici çoğunlukla kazandı ve Kasım 1991’de Çeçen-İnguş Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nın bağımsızlığını ilan ederek İçkerya Çeçen Cumhuriyeti’ni kurdu. İnguşetya Çeçenya’dan ayrılmayı tercih etti ve ayrı bir cumhuriyet olarak Rusya’ya bağlandı.[103]
Dudayev’in Moskova’yı petrol anlaşmalarından dışlama isteği üzerine Boris Yeltsin, 1993’te başarısız bir darbe girişimini destekledi. 1994’te Rusya, Çeçenya’yı işgal etti ve Birinci Çeçen Savaşı başladı. 1997’de bir barış anlaşması imzalanmasına rağmen bölge giderek daha istikrarsız hâle geldi. Şamil Basayev’in Dağıstan’a yönelik baskınları, Rusya’ya 1999’da Çeçenya’yı yeniden işgal etme gerekçesi sundu. Böylece İçkerya ortadan kaldırılarak bölge yeniden Çeçenistan Cumhuriyeti adıyla Rusya’ya bağlandı.[103]
Orta Asya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kazakistan’da bağımsızlık mücadelesi 1986’daki Jeltoksan ayaklanmasıyla başladı. Eski komünist lider Nursultan Nazarbayev, 24 Nisan 1990’da Kazak SSC Yüksek Sovyeti tarafından Kazak SSC Başkanı seçildi.[104] Nazarbayev 1990’dan 2019’daki istifasına kadar ülkenin devlet başkanlığını sürdürdü.[105]
Kırgızistan’da Askar Akayev iktidarını 2005’teki Lale Devrimi’ne kadar korudu.
Tacikistan’da Rahman Nabiyev iktidarda kaldı, ancak bu durum ülkeyi Tacikistan İç Savaşı’na sürükledi. 1992’den bu yana görevde olan İmamali Rahman, iktidarı elinde tutmaktadır.
Türkmenistan’da Saparmurat Niyazov, ölümüne (2006) kadar iktidarda kaldı. Dünyanın en totaliter ve baskıcı liderlerinden biri olarak eleştirildi ve kendi kişilik kültünü oluşturdu. Ardılı Kurbankulu Berdimuhammedov başlangıçta Niyazov’un bazı uygulamalarını gevşetti, ancak daha sonra kendi kişilik kültünü geliştirdi.
Özbekistan’da İslam Kerimov 2016’daki ölümüne kadar iktidarda kaldı[106] ve siyasi muhalefeti bastırmasıyla yaygın şekilde eleştirildi.
Sovyet sonrası çatışmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından öne çıkan çatışmalardan bazıları şunlardır: Tacikistan İç Savaşı, Birinci Dağlık Karabağ Savaşı, Transdinyester Savaşı, 1991–1992 Güney Osetya Savaşı, Birinci Çeçen Savaşı, Abhazya Savaşı (1992-1993), Oset-İnguş Çatışması, İkinci Çeçen Savaşı, Rus-Gürcü Savaşı, 2014 Kırım Krizi ve Donbas Savaşı (2014–2022), ayrıca 2022 Rusya'nın Ukrayna'yı işgali. Eski Sovyetler Birliği’ndeki etnik çatışmalar ve bunların ciddi devletlerarası savaşlara yol açma potansiyeli, uzun yıllar boyunca bölgesel ve uluslararası güvenlik için büyük bir tehdit oluşturdu.[107]
Diğer gelişmeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Komünist ve sosyalist ülkeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Sovyetler Birliği ve müttefiklerindeki reformlar, Avrupa dışındaki komünist ve sosyalist ülkelerde de önemli değişimlere yol açtı.
1991 sonrası sosyalist temelli ekonomi ve yönetim yapısını koruyan ülkeler:
Çin – Çin, Çin Komünist Partisi önderliğinde kalmaya devam etti ve kapsamlı ekonomik reformlar yürüttü.
Küba – Küba, Küba Komünist Partisi liderliğinde kaldı ve sosyalist planlı ekonomisini korudu.
Hindistan – 1991 Hindistan ekonomik reformları başlatıldı. Yoksulluk oranı 1993–94’te %36 iken, 1999–2000’de %24,1’e düştü.[108]
Laos – Laos, Lao Halkın Devrimci Partisi yönetiminde kaldı ve sosyalist ekonomi politikalarının çoğunu sürdürdü.
Libya – Muammer Kaddafi’nin sosyalist Üçüncü Enternasyonel Teori’sine göre yönetilen ülke, sosyalist planlı ekonomisini 2011’e kadar korudu. Süreç Libya Devrimi ile başlamış[109] ve Kaddafi’nin öldürülmesi ile son bulmuştur.
Suriye – Arap Sosyalist Baas Partisi - Suriye Bölgesi yönetiminde sosyalist (Baasçı) planlı ekonomisini sürdürdü. Hafız Esad’ın ölümünden sonra 2000’de yerine oğlu Beşşar Esad geçti. Rejim, Suriye İç Savaşı sonrasında yaklaşık 14 yıl süren çatışmaların ardından 2024’te Esad rejiminin çöküşü ile sona erdi.
Vietnam – Vietnam Komünist Partisi önderliğinde kaldı, Çin’e kıyasla daha sınırlı ekonomik reformlar yaptı ve sosyalist politikaların çoğunu korudu.
Afrika
[değiştir | kaynağı değiştir]
Cezayir – 1988 Ekim Olayları, ardından 1989 Anayasa referandumu, İslami Selamet Cephesi’nin 1990 yerel seçimleri ve 1991 yasama seçimlerini kazanması üzerine Ocak 1992’de askerî darbe gerçekleşti. Bu durum Cezayir İç Savaşı’nı başlattı ve savaş 2002’ye kadar sürdü.
Angola – İktidardaki MPLA yönetimi 1991’de Marksizm–Leninizm’den vazgeçti ve aynı yıl Bicesse Anlaşmaları’nı imzaladı. Ancak Angola İç Savaşı 2002’ye kadar devam etti.
Benin – Mathieu Kérékou yönetimi 1989’da Marksizm–Leninizm’den vazgeçmeye zorlandı.
Burkina Faso – Thomas Sankara’nın 1987 Burkina Faso darbesi ile devrilmesinden sonra Blaise Compaoré iktidara geldi, Sankara’nın birçok sosyal politikasını tersine çevirdi. 1991’de başlayan demokratikleşme süreci, Compaoré’nin 2014 Burkina Faso ayaklanması ile istifa etmesine kadar sürdü.
Burundi – 1996 Burundi darbesi.
Yeşil Burun Adaları – Yeşil Burun’un Bağımsızlığı için Afrika Partisi sosyalist ideolojisini azalttı. Dış baskılar sonucu 1991’de çok partili seçimler yapıldı ve Demokrasi Hareketi iktidara geldi.
Orta Afrika Cumhuriyeti – 1992’de demokratikleşme.
Kongo Cumhuriyeti – Denis Sassou Nguesso yönetimi 1991’de Marksizm–Leninizm’den vazgeçti. 1992’de seçimler yapıldı, 1993’te Birinci Kongo İç Savaşı başladı.
Cibuti – 1991’de Cibuti İç Savaşı, 1992’de demokratikleşme.
Etiyopya – 1987 Anayasası ile yeni düzen kuruldu. Sovyet ve Küba desteğinin çekilmesinin ardından Derg cuntasının lideri Mengistu Haile Mariam 1991’de Etiyopya Halklarının Devrimci Demokratik Cephesi tarafından devrildi.
Gana – Jerry Rawlings’in askerî yönetimi 1992’de sona erdi. Ulusal Demokratik Kongre seçimleri kazanarak demokratik hükümeti kurdu.
Gine-Bissau – Mayıs 1991’de çok partili sisteme geçildi, 1994 genel seçimleri yapıldı.[110]
Gine – 1984 Gine darbesi.
Madagaskar – Didier Ratsiraka 1991’de devrildi.
Mali – Moussa Traoré devrildi, yeni anayasa kabul edildi ve çok partili seçimler yapıldı. 1990’da Tuareg İsyanı, 1991’de darbe yaşandı.
Mozambik – Mozambik İç Savaşı 1992 Roma Genel Barış Anlaşması ile sona erdi. FRELIMO Marksizm–Leninizm’den vazgeçerek demokratik sosyalizme yöneldi, çok partili seçimler yapıldı.
São Tomé ve Príncipe – São Tomé ve Príncipe’nin Kurtuluşu Hareketi/Sosyal Demokrat Parti sosyalist ideolojisini azalttı, 1991’de çok partili seçimler yapıldı ve iktidarı Demokratik Yakınsama Partisi kazandı.
Senegal – Senegal Sosyalist Partisi 1991’de Senegal Demokrat Partisi ile ulusal birlik hükümeti kurdu.
Seyşeller – 1991’de demokratikleşme.
Sierra Leone – 1991 Sierra Leone İç Savaşı, ardından aynı yıl yapılan anayasa referandumu ile çok partili siyaset geri getirildi. 1992 Sierra Leone darbesi ile Birinci Sierra Leone Cumhuriyeti devrildi.
Somali – Somali Demokratik Cumhuriyeti lideri Siad Barre, 1988 Hargeisa-Burao saldırısı sonrasında hızlanan Somali Devrimi ile Ocak 1991’de devrildi.[111] Somaliland Mayıs 1991’de tek taraflı olarak bağımsızlığını ilan etti.[112] O tarihten bu yana ülke Somali İç Savaşı içinde kalmıştır.
Sudan – 1985 Sudan darbesi ile Demokratik Sudan Cumhuriyeti devrildi. Kısa bir parlamenter dönemden sonra 1989 Sudan darbesi ile Ömer el-Beşir liderliğinde sağcı bir diktatörlük kuruldu.
Tanzanya – İktidardaki Chama Cha Mapinduzi sosyalist ideolojisini azalttı. 1995’te çok partili seçimler yapıldı.
Tunus – Habib Burgiba, 1987 Tunus darbesi ile Zeynel Abidin Bin Ali tarafından devrildi. Sosyalist Anayasa Partisi 1988’de Demokratik Anayasal Ralli’ye dönüştürüldü. 1989’da çok partili seçim yapıldı. Tunus Komünist Partisi 1993’te komünizmden vazgeçti ve Ettajdid Hareketi adını aldı.
Uganda – Milton Obote’nin yönetimi 1985’te devrildi. Uganda Çalı Savaşı’nın bitmesiyle 1986’da Yoweri Museveni iktidara geldi ve Ulusal Direniş Hareketi sosyalist ideolojisini azalttı.
Sahra Demokratik Arap Cumhuriyeti – Sosyalist ideoloji azaltıldı, Batı Sahra Savaşı 1991’de sona erdi.
Zambiya – Birleşik Ulusal Bağımsızlık Partisi sosyalist ideolojisini azalttı. 1991’de yapılan Zambiya genel seçimleri ile Çok Partili Demokrasi Hareketi iktidara geldi.
Ortadoğu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Irak – 1991 Irak ayaklanmaları sonucunda Irak Kürdistanı özerk bölge oldu.[113] Irak’ın geri kalanı Saddam Hüseyin’in Baas Partisi rejimi altında kaldı ve 2003 Amerikan işgaliyle devrildi.[114]
Kuveyt – 1990’da Irak tarafından ilhak edildi, Körfez Savaşı’nda 1991’de kurtarıldı.
Filistin – Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ), Sovyet desteğini ve tek parti rejimlerini kaybetti. Birinci İntifada 1987–1991 arasında yaşandı[115][116] ve FKÖ’nün İsrail’i tanımasına yol açtı.[117]
Güney Yemen – 1986 Güney Yemen İç Savaşı sonrası hükümet Marksizm–Leninizm’den vazgeçti. 1990’da Kuzey Yemen ile birleşti, fakat 1994’te iç savaş çıktı.
Suriye – Suriye Komünist Partisi 1986’da bölündü. 1991’de Madrid Konferansı’na katıldı ve İsrail ile görüşmelere başladı. Suriye Demokratik Halk Partisi sol çizgiden merkez sol çizgiye kaydı.
Asya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Afganistan – Halkın Demokratik Partisi 1987’de “Ulusal Uzlaşma” reformlarını başlattı. 1989’da Sovyetlerin Afganistan’dan çekilmesi sonrası rejim çöktü, 1992 Afganistan İç Savaşı başladı.
Myanmar – 8888 Ayaklanması (1988) ile Birmanya Sosyalist Program Partisi dağıldı. Ordu Devlet Barış ve Kalkınma Konseyi adıyla 2011’e kadar iktidarda kaldı.[118][119]
Kamboçya – Kampuchea Halk Cumhuriyeti rejimi 1993’te BM geçiş yönetimi seçimleri sonrası sona erdi.- Çin – Çin Komünist Partisi 1970’lerin sonundan itibaren ekonomik reformlar başlattı. 1989 Tiananmen Meydanı protestoları ordu tarafından bastırıldı.[120]
- Hindistan – 1989 genel seçimleri ile Kongre Partisi iktidardan düştü. 1989’da Cammu ve Keşmir’de ayaklanma başladı.[121]
- Laos – Lao Halkın Devrimci Partisi yönetiminde kaldı. 1989’da Çin ile ilişkilerini düzeltti, 1991’de arması üzerindeki orak-çekiç ve kırmızı yıldızı kaldırdı.
Kuzey Kore – Kim İl-sung’un 1994’teki ölümünden sonra yerine oğlu Kim Jong-il geçti. Sovyetlerin çöküşü ve felaket seller sonucu Kuzey Kore kıtlığı yaşandı. 2009’da Marksizm–Leninizm yerine tamamen Juche resmî ideoloji oldu.
Sri Lanka – 1987–89 JVP ayaklanması sona erdi; ancak Sri Lanka İç Savaşı 2009’a kadar sürdü.- Vietnam – Vietnam Komünist Partisi 1986’dan itibaren Đổi Mới reformlarını uyguladı. Tek parti sistemi devam etti, blok partiler 1988’de kapatıldı.
Latin Amerika
[değiştir | kaynağı değiştir]- Küba – Sovyet yardımlarının bitmesiyle Özel Dönem başladı. 1994 Malecón protestosu rejime karşı en büyük kitlesel gösteri oldu.[122]
Guyana – Forbes Burnham’ın ölümünden sonra demokratikleşme süreci başladı, 1992 seçimleri ile Halkın İlerici Partisi iktidara geldi.[123]
Nikaragua – Contra Savaşı sona erdi. Sandinista Ulusal Kurtuluş Cephesi 1990 seçimlerini kaybetti.[124]
Surinam – 1987 seçimleri ile Ulusal Demokrat Parti iktidarı kaybetti. Surinam Gerilla Savaşı 1992’de sona erdi.
Okyanusya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Vanuatu – 1991 seçimlerinde Vanua'aku Partisi iktidarı kaybetti, yerine Ilımlı Partiler Birliği geçti.[125]
Diğer ülkeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Sovyetler tarafından desteklenen birçok siyasi parti ve militan grup, moral bozukluğu ve finansman kaybı yaşadı.[126]
Avustralya – Avustralya Komünist Partisi 1991’de feshedildi.
Avusturya – Avusturya Komünist Partisi Doğu Almanya’dan aldığı finansmanı ve 250 milyon avroluk varlığını kaybetti.
Belçika – Belçika Komünist Partisi 1989’da ikiye bölündü.- Batı Berlin – Batı Berlin Sosyalist Birlik Partisi 1991’de feshedildi.
Kanada – Kanada Komünist Partisi 1990’da kaydını kaybetti ve malvarlıklarına el konuldu. Bu durum, 2003’te küçük partilerin tanımını değiştiren Figueroa v. Canada davasına yol açtı.
Ekvator Ginesi – 1993’te ilk çok partili seçimler yapıldı.
Finlandiya – Finlandiya Halkın Demokratik Birliği 1990’da feshedildi, Finlandiya Komünist Partisi 1992’de çöktü ve Sol İttifak’a katıldı.
Fransa – Doğu Bloku’nun çöküşü Fransa Komünist Partisi için büyük bir kriz oldu. Birleşik Sosyalist Parti 1989’da sol ittifaklara katıldı.
Gambiya – 1994 Gambiya darbesi.
Batı Almanya – Almanya Komünist Partisi Doğu Alman finansmanını kaybetti. Kızıl Ordu Fraksiyonu da Berlin Duvarı’nın yıkılışı sonrası destekçisiz kaldı.[127]
Yunanistan – Yunanistan Marksist-Leninist Komünistleri Örgütü 1993’te feshedildi. Yunan Solu 1992’de dağıldı.- Gine – 1990’da demokratikleşme başladı.
İrlanda – İrlanda Komünist Partisi zayıfladı. Demokratik Sosyalist Parti feshedildi.
İtalya – İtalyan Komünist Partisi kendini feshederek Demokratik Sol Parti ve Komünist Yeniden Kuruluş Partisi’ne ayrıldı. Kızıl Tugaylar 1988’de dağıldı.
Japonya – Japonya Komünist Partisi Eurokomünizm’den etkilenerek hayatta kaldı ve günümüzde hâlâ en büyük muhalif komünist partilerden biridir.
Lübnan – Lübnan İç Savaşı sona erdi.
Liberya – Birinci Liberya İç Savaşı başladı.
Lüksemburg – Lüksemburg Komünist Partisi zayıfladı.
Malezya – Malaya Komünist Partisi 1989’da silah bıraktı, uzun süren isyan sona erdi.
Maldivler – 1988 darbe girişimi başarısız oldu.
Meksika – Meksika Sosyalist Partisi 1989’da feshedildi.
Nepal – Nepal Komünist Partisi (Janamukhi) ve Nepal Komünist Partisi (Dördüncü Konvansiyon) 1990’da dağıldı.
Hollanda – Hollanda Komünist Partisi 1991’de feshedildi ve YeşilSol’a katıldı.
Nijer – 1991’de demokratikleşme, 1996’da darbe.
Nijerya – 1985 Nijerya darbesi.
Norveç – Norveç Komünist Partisi Sovyet yanlısı çizgiyi bıraktı.
Umman – Umman Halk Kurtuluş Cephesi 1992’de feshedildi.
Filipinler – Filipinler Komünist Partisi içinde 1993’te “reddiyeciler” ve “yeniden onaycılar” arasında bölünme yaşandı.[128]
San Marino – San Marino Komünist Partisi 1990’da feshedildi.
Singapur – Barisan Sosialis 1988’de feshedildi.
İspanya – Birçok küçük komünist parti 1989–1993 yılları arasında dağıldı. İspanya Komünist Partisi adını değiştirdi.
İsveç – Küçük komünist partiler 1990’larda dağıldı. Vänsterpartiet kommunisterna adını Sol Parti (İsveç) olarak değiştirdi.
Türkiye – Türkiye Komünist Emek Partisi bölündü.
Birleşik Krallık – Britanya Komünist Partisi feshedildi.
Venezuela – 1992 Venezuela darbe girişimleri.
Aynı zamanda, ABD tarafından desteklenen birçok anti-komünist otoriter devlet de kademeli olarak demokrasiye geçti:
Bangladeş – 1990 Bangladeş Ayaklanması ile askeri diktatörlük sona erdi, demokrasiye dönüldü.[129]
Brezilya – 1989 Brezilya devlet başkanlığı seçimi ile 1960’tan beri ilk kez demokratik başkanlık seçimi yapıldı.
Kamerun – 1991’de demokratikleşme.
Çad – 1990 Çad darbesi.
Şili – Augusto Pinochet rejimi 1989 Şili genel seçimleri sonrası 1990’da demokratikleşti.
Kolombiya – 1991 Kolombiya Anayasası ile yeni anayasa kabul edildi, bazı gerilla hareketleri silah bıraktı.
El Salvador – El Salvador İç Savaşı 1992’de Chapultepec Barış Anlaşmaları ile sona erdi.
Gabon – 1991’de demokratikleşme.
Guatemala – Guatemala İç Savaşı 1996’da sona erdi.
Haiti – 1986 Haiti Devrimi.
Endonezya – Suharto rejimi 1998’de kitle protestolarıyla devrildi. Doğu Timor 2002’de bağımsız oldu.
Fildişi Sahili – 1990’da demokratikleşme.
Kenya – 1991’de çok partili demokrasiye geçildi.[130]
Malavi – 1993’te demokratikleşme.
Moritanya – 1984 Moritanya darbesi, 1992’de demokratikleşme.
Pakistan – 1988’de demokratikleşme.
Panama – 1989 ABD’nin Panama’yı işgali ile Manuel Noriega devrildi.
Paraguay – Alfredo Stroessner diktatörlüğü 1989’da sona erdi, 1992’de yeni anayasa ile demokrasiye geçildi.
Peru – Peru İç Çatışması 1990’larda devam etti, Aydınlık Yol küçüldü, Túpac Amaru Hareketi 1997’de silah bıraktı.
Filipinler – Halk Gücü Devrimi (1986) ile Ferdinand Marcos devrildi.
Ruanda – 1990’da Ruanda İç Savaşı, 1994’te Ruanda Soykırımı.
Suudi Arabistan – Usame bin Ladin 1990’larda ABD’nin askeri varlığına karşı çıktı, 1994’te vatandaşlıktan çıkarıldı.
Güney Kore – Haziran Demokratik Hareketi ile 1987’de demokrasiye geçildi.
Güney Afrika – Apartheid rejimi 1990’larda sona erdi, Nelson Mandela 1994’te başkan seçildi.
Tayvan – 1987’de sıkıyönetimin kaldırılması sonrası demokratikleşme başladı, 1996’da ilk doğrudan başkanlık seçimi yapıldı.
Togo – 1993’te demokratikleşme.- Birleşik Krallık – Kuzey İrlanda barış süreci 1998 Hayırlı Cuma Anlaşması ile sonuçlandı.
ABD – Soğuk Savaş’ın bitimiyle tek süper güç haline geldi, birçok askeri diktatörlüğe desteğini kesti.
Yemen – 1990’da Güney Yemen ile birleşti, ardından demokratikleşti; 1994’te iç savaşta güneydeki ayrılıkçı hareket bastırıldı.
Zaire – Birinci Kongo Savaşı 1996’da başladı.
1991 sonrasında sosyalist tarzda hükümetlere yönelen ülkeler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bolivya – Evo Morales liderliğindeki Sosyalizm Hareketi, 2009’da sosyalist eğilimli Çokuluslu Devlet’in kurulmasına yol açtı ve Morales, darbeyle görevden alınana kadar ülkeyi yönetti.[131]- Nepal – Monarşi 2008’de devrildi ve cumhuriyet, Komünist Parti tarafından yönetilmeye başlandı.
- Venezuela – Hugo Chávez’in öncülüğünde Beşinci Cumhuriyet Hareketi 1999’da Bolivarcı Venezuela Cumhuriyeti’nin kurulmasına yol açtı. Chávez 2013’teki ölümüne kadar iktidarda kaldı.
Diğer etkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]
İsrail – 1990’da Sovyetler Birliği nihayet Sovyet Yahudilerinin İsrail’e serbest göçüne izin verdi. Daha önce göç etmeye çalışan Yahudiler zulüm görüyordu; başaranlar ise mülteci statüsünde gidiyordu. Önümüzdeki birkaç yıl içinde yaklaşık bir milyon Sovyet vatandaşı İsrail’e göç etti. Bu dalga, İsrail’in demografik yapısını değiştirdi. Ayrıca binlerce Etiyopyalı Yahudi 1991’de Musa Operasyonu ile İsrail Savunma Kuvvetleri tarafından kurtarıldı.[132]
Siyasal reformlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Dekomünizasyon, komünist devlet kurumlarının, kültürünün ve psikolojisinin mirasını aşma sürecidir. Ancak çoğu ülkede sınırlı ya da hiç uygulanmadı. Komünist partiler yasaklanmadı, üyeleri yargılanmadı. Sadece birkaç ülkede, gizli servis üyeleri karar mekanizmalarından uzaklaştırılmaya çalışıldı.[133]
Birçok ülkede komünist partiler yalnızca adlarını değiştirerek faaliyetlerine devam etti.[133] Ancak bazı Avrupa ülkelerinde, komünist rejimlerin işlediği suçları savunmak veya haklı çıkarmaya çalışmak üç yıla kadar hapisle cezalandırılır hale geldi.[134]
Ekonomik reformlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Sosyalist ülkelerde devlet işletmeleri, müşteri taleplerine ilgi göstermediği için ciddi mal ve hizmet kıtlıkları yaşanıyordu.[135] 1990’ların başında sosyalizmden kapitalizme geçiş için bir emsal bulunmadığı düşünülüyordu.[136] Bu nedenle Orta, Doğu ve Güneydoğu Avrupa’nın onlarca yıl fakir kalacağı öngörülüyordu.[137]
Sovyetler’in çöküşü ve ekonomik bağların kopması, eski Sovyet ve Doğu Bloku ülkelerinde yaşam standartlarında dramatik düşüşlere yol açtı.[138] Rusya’nın 1998 krizinden önce bile GSYİH’sı 1990’ların başındaki seviyesinin yarısına düşmüştü.[139]
Başlangıçta üretimde ciddi düşüş ve kara borsada artış yaşandı.[135] Reformlar ülkelere göre farklılık gösterdi. Polonya’daki "şok terapi" Balcerowicz Planı başarılı örneklerden biri olarak görülmektedir.[135]
2007’de Oleh Havrylyshyn, reform hızlarını şöyle sınıflandırdı:[136]
- Sürdürülen Şok (en hızlı): Estonya, Letonya, Litvanya, Çekya, Polonya, Slovakya
- Erken Başlangıç / İstikrarlı İlerleme: Hırvatistan, Macaristan, Slovenya
- Yarıda Kalan Şok: Arnavutluk, Bulgaristan, Makedonya, Kırgızistan, Rusya
- Kademeli Reformlar: Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Kazakistan, Ukrayna, Tacikistan, Romanya
- Sınırlı Reformlar (en yavaş): Belarus, Özbekistan, Türkmenistan
2004 AB genişlemesi ile Çekya, Estonya, Macaristan, Letonya, Litvanya, Polonya, Slovakya ve Slovenya; 2007 AB genişlemesi ile Romanya ve Bulgaristan; 2013 AB genişlemesi ile Hırvatistan üye oldu. Aynı ülkeler NATO’ya da katıldı. Moğolistan ekonomisini Doğu Avrupa benzeri biçimde reforme etti. Ermenistan, Belarus, Kazakistan ve Rusya ile Avrasya Ekonomik Birliği’ne katıldı.[140][141]
Çin’in ekonomik liberalleşmesi 1978’de başladı. Mao döneminde nüfusun %53’ü yoksulluk sınırındayken, 2001’de bu oran %6’ya düştü.[142]
Vietnam’da ekonomik liberalleşme 1986’da başladı. Hindistan’da ekonomik liberalleşme 1991’de başladı.
Harvard Üniversitesi’nden Richard B. Freeman bu dönüşümü “Büyük İkiye Katlanma” olarak adlandırdı. Ona göre dünya işgücü 1,46 milyardan 2,93 milyara çıktı.[143][144]
Komünizmin ideolojik devamlılığı
[değiştir | kaynağı değiştir]
2008 itibarıyla Rusların neredeyse yarısı Stalin’i olumlu değerlendiriyor ve daha önce kaldırılmış anıtlarının geri getirilmesini destekliyordu.[145][146]
1992’de Başkan Boris Yeltsin’in hükümeti, Rusya Anayasa Mahkemesi’ndeki CPSU davasında uzman tanık olarak Vladimir Bukovski’yi davet etti. Komünistler, partilerinin yasaklanmasından dolayı Yeltsin’i dava etmişti. Savunma tarafı, SBKP’nin zaten anayasaya aykırı bir örgüt olduğunu ileri sürüyordu. Bukovski, ifadesine hazırlanırken Sovyet arşivlerinden çok sayıda belgeye erişim izni aldı. El tipi tarayıcı ve dizüstü bilgisayar kullanarak, aralarında KGB’nin Merkez Komite’ye sunduğu yüksek gizlilik dereceli raporların da bulunduğu birçok belgeyi gizlice tarayıp Batı’ya kaçırmayı başardı.[147]
Yorumlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu gelişmeler birçok kişiyi şaşırttı. 1991’den önce, Sovyetler Birliği’nin çöküşünün imkânsız olduğu düşünülüyordu.[148]
Bartlomiej Kaminski’nin The Collapse of State Socialism (Devlet Sosyalizminin Çöküşü) kitabı, sosyalist sistemin ölümcül bir paradoksa sahip olduğunu; “performansı iyileştirmek için yapılan politika hamlelerinin aslında çöküşünü hızlandırdığını” savunuyordu.[149]
1989’un sonuna gelindiğinde, ayaklanmalar bir başkentten diğerine yayılarak II. Dünya Savaşı sonrası Doğu, Güneydoğu ve Orta Avrupa’ya yerleştirilmiş rejimleri devirdi. Hatta izole Stalinist rejim olan Arnavutluk bile bu dalgayı durduramadı. Gorbaçov’un Brejnev Doktrini’ni terk etmesi, halk ayaklanmalarının başarıya ulaşmasını sağlayan en önemli faktördü. Sovyet Ordusu’nun isyanları bastırmak için müdahale etmeyeceğinin anlaşılmasıyla, bu rejimler halk muhalefeti karşısında savunmasız kaldı.
1990’da Coit D. Blacker, Sovyet liderliğinin “Orta ve Güneydoğu Avrupa’daki otorite kaybının, Batı Avrupa’daki etkisinin artışıyla telafi edileceğine inandığını” yazdı.[150] Ancak Gorbaçov’un, komünizmin ve Varşova Paktı’nın tamamen yıkılmasını asla kastetmediği düşünülüyor. Aslında o, Orta ve Güneydoğu Avrupa’daki komünist partilerin, SBKP’de yapmak istediği reformlara benzer şekilde reform edilebileceğini umuyordu.[151]
Tıpkı perestroykanın SSCB’yi ekonomik ve siyasi olarak daha verimli hâle getirmeyi amaçlaması gibi, Gorbaçov da Comecon ve Varşova Paktı’nın daha etkin yapılara dönüştürülebileceğini düşünüyordu. Ancak Gorbaçov’un yakın danışmanı Aleksandr Yakovlev, sonradan Orta ve Güneydoğu Avrupa’da “bu sistemi sürdürmenin saçma” olduğunu belirtti. Yakovlev, Sovyetlerin denetimindeki Comecon’un piyasa dışı ilkelerle çalışamayacağını, Varşova Paktı’nın da “gerçek hayatla ilgisi olmadığını” savundu.[151]
Geriye dönüp bakıldığında, Sovyetler Birliği gibi otoriter rejimler, demokratik ülkelerden gelen ekonomik yaptırımlara daha yatkındı ve bu da çöküş riskini artırıyordu.[152] 1991’de Timur Kuran, liderlerin halk tarafından nefret edildiğini, vadettikleri özgürlük ve refahı sağlayamadıklarını, bunun da yurttaşların hükümeti devirmeye yönelmesine neden olduğunu yazdı.[153] Ekonomik sıkıntılar çoğu rejimde büyüme hızını sıfıra yaklaştırmıştı.[154] Stathis Kalyvas, sosyalist ekonomilerin yanında uluslararası yaptırımların ve otoriter hükümet yapılarının da ekonomik çöküşte eşit derecede etkili olduğunu savundu.[154]
Araştırmacılar arasında farklı yorumlar vardır. Gale Stokes, komünist rejimlerin güvenlik adına uyguladığı ahlaki baskının halkı sokaklara döktüğünü savunur.[155] Robert Horvath ise, muhaliflerin baskı altına alınması ve insan haklarının ihlalinin, Avrupa genelinde devrimci eylemleri meşru kıldığını ileri sürer.[156]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Arap Baharı
- Yugoslavya'nın dağılması
- Sivil direniş
- Renkli devrim
- Bağımsız Devletler Topluluğu
- NATO'nun genişlemesi
- Yugoslav Savaşları
- Gül Devrimi
- 1917-23 Devrimleri
- 1848 Devrimleri
- 1820 Devrimleri
- Reagan Doktrini
- Yevromaydan
- Ján Čarnogurský
- Avrupa Birliği'nin genişlemesi
- Ocak Olayları
- Turuncu Devrim
- Buldozer Devrimi
- Halkın Gücü Devrimi
Sonuçlar:
- Arap Baharı
- Baltık Kaplanları, Baltık ekonomileri
- Karpat Kaplanı, Romanya ekonomisi
- Bağımsız Devletler Topluluğu
- NATO'nun genişlemesi
- Avrupa Birliği'nin genişlemesi
- Euromaidan, Ukrayna, 2013
- Kot Pantolon Devrimi, Belarus, 2006
- Turuncu Devrim, Ukrayna, 2004
- Slobodan Milošević'in devrilmesi, Yugoslavya, 2000
- Pembe dalga, Latin Amerika, 21. yüzyıl
- Gül Devrimi, Gürcistan, 2003
- Rusya-Ukrayna Savaşı
- Kadife Boşanma
- Kadife Devrim (Ermenistan), 2018
Genel:
Önceki devrimci dönemler:
- Atlantik Devrimleri, 18. yüzyıl sonu – 19. yüzyıl başı
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Kochanowicz, Jacek (2006). Berend, Ivan T. (Ed.). Backwardness and Modernization: Poland and Eastern Europe in the 16th-20th Centuries. Collected studies: Studies in East-Central Europe (İngilizce). 858. Aldershot: Ashgate Publishing, Ltd. s. 198. ISBN 9780754659051. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2018.
Within the communist world, certain strata of population were particularly sensitive to Western influences. Late communism produced sizable, specific middle classes of relatively well-educated professionals, technicians and even highly skilled blue-collar workers. [...] These classes had no attachment whatsoever to Marxist-Leninist ideology, while they became attracted to the Western way of life. Many members of the ruling 'nomenklatura' shared the same sentiments, as Western consumerism and individualism seemed more attractive to them than communist collective Puritanism. There were two very important consequences of this, one economic, and the second political. The economic one was the attractiveness of consumerism [...]. The political consequence was the pressure to increase the margins of political freedom and public space.
- ^ Cross, Gary S. (2000). "1: The Irony of the Century". An All-consuming Century: Why Commercialism Won in Modern America (İngilizce). New York: Columbia University Press. s. 8. ISBN 9780231113120. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2018.
For East Europeans, the promise of mass consumption was preferable to the nightmare of solidarity even if it meant also the dominance of money and the private control of wealth. In reality, the fall of communism had more to do with the appeals of capitalist consumerism than political democracy.
- ^ "Country profile: United States of America" (İngilizce). BBC News. 27 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2018.
- ^ Gehler, Michael; Kosicki, Piotr H.; Wohnout, Helmut (2019). Christian Democracy and the Fall of Communism. Leuven University Press. ISBN 978-9-4627-0216-5.
- ^ Nedelmann, Birgitta; Sztompka, Piotr (1993). Sociology in Europe: In Search of Identity. Walter de Gruyter. ss. 1-. ISBN 978-3-1101-3845-0.
- ^ Andrzej Paczkowski, Revolution and Counterrevolution in Poland, 1980–1989: Solidarity, Martial Law, and the End of Communism in Europe (Boydell & Brewer, 2015).
- ^ David Lane, "The Gorbachev revolution: The role of the political elite in regime disintegration." Political Studies 44.1 (1996): 4–23.
- ^ Brian McNair, Glasnost, perestroika and the Soviet media (Routledge, 2006).
- ^ "Romania – Soviet Union and Eastern Europe". Library of Congress. 5 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Parliament in Estonia Declares 'Sovereignty'". Los Angeles Times. 17 Kasım 1988. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Shlyakhter, Alexander; Wilson, Richard (1992). "Chernobyl and Glasnost: The Effects of Secrecy on Health and Safety". Environment: Science and Policy for Sustainable Development. 34 (5). s. 25. doi:10.1080/00139157.1992.9931445.
- ^ Gorbachev, Mikhail (1996), röportaj, Johnson, Thomas, YouTube'da The Battle of Chernobyl, [belgesel], Discovery Channel, erişim: 19 Şubat 2014.
- ^ Poland: Major Political Reform Agreed 8 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Facts on File World News Digest, 24 Mart 1989.
- ^ Markham, James M. (7 Temmuz 1989). "Gorbachev spurns the use of force in Eastern Europe". The New York Times. 8 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Bello, Walden (1986). "From the ashes: The rebirth of the Philippine revolution—a review essay". Third World Quarterly. Cilt 8. ss. 258-276. doi:10.1080/01436598608419897. 7 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi3 Eylül 2025.
- ^ Freedom House, Freedom in the World 1999–2000 (New York, 2000).
- ^ Wałęsa, Lech (1991). The Struggle and the Triumph: An Autobiography. Arcade. s. 151. ISBN 1-55970-221-4.
- ^ Wałęsa 1991, s. 157.
- ^ Wałęsa 1991, s. 174.
- ^ Tagliabue, John (15 Ağustos 1989). "Poland's premier offering to yield to non-Communist". The New York Times. 30 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ a b Apple, R. W. Jr. (20 Ağustos 1989). "A New orbit: Poland's Break Leads Europe And Communism To a Threshold". The New York Times. 11 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Tagliabue, John (25 Ağustos 1989). "Opening new era, Poles pick leader". The New York Times. 30 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Tagliabue, John (13 Eylül 1989). "Poles Approve Solidarity-Led Cabinet". The New York Times. 26 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "Across Eastern Europe, Remembering the Curtain's Fall". Wall Street Journal. 24 Nisan 2009. 7 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ a b c "Polska. Historia" (Lehçe). 1 Ekim 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2005.
- ^ Kamm, Henry (23 Mayıs 1988). "Hungarian Party replace Kadar with his premier". The New York Times. 26 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "Hungary Eases Dissent Curbs". The New York Times. 12 Ocak 1989. 8 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "Hungary, in Turnabout, Declares '56 Rebellion a Popular Uprising". The New York Times. 29 Ocak 1989. 30 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Falk, Barbara J (2003). The Dilemmas of Dissidence in East-Central Europe. Central European University Press. s. 147. ISBN 963-9241-39-3.
- ^ Bayer, József (2003). "The Process of Political System Change in Hungary" (PDF). Budapeşte, HU: Europa Institutes. s. 180. 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Stokes, G. (1993). The Walls Came Tumbling Down. Oxford University Press. s. 131.
- ^ "Hungarian Party Assails Nagy's Execution". The New York Times. 1 Haziran 1989. 15 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Kamm, Henry (17 Haziran 1989). "Hungarian Who Led '56 Revolt Is Buried as a Hero". The New York Times. 5 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ a b c Miklós Németh, Avusturya TV – ORF "Report", 25 Haziran 2019, röportaj.
- ^ a b Hilde Szabo, Die Berliner Mauer begann im Burgenland zu bröckeln, Wiener Zeitung, 16 Ağustos 1999; Otmar Lahodynsky, Paneuropäisches Picknick: Die Generalprobe für den Mauerfall, Profil, 9 Ağustos 2014.
- ^ a b Ludwig Greven, "Und dann ging das Tor auf", Die Zeit, 19 Ağustos 2014.
- ^ a b Michael Frank, Paneuropäisches Picknick – Mit dem Picknickkorb in die Freiheit, Süddeutsche Zeitung, 17 Mayıs 2010.
- ^ a b c d Andreas Rödder, Deutschland einig Vaterland – Die Geschichte der Wiedervereinigung (2009).
- ^ Heenan, Patrick; Lamontagne, Monique (1999). The Central and Eastern Europe Handbook. Taylor & Francis. s. 13. ISBN 1-57958-089-0.
- ^ De Nevers, Renée (2003). Comrades No More: The Seeds of Change in Eastern Europe. MIT Press. s. 130. ISBN 0-262-54129-7.
- ^ Elster, Jon; Claus Offe; Ulrich K. Preuss (1998). Institutional Design in Post-communist Societies. Cambridge University Press. s. 66. ISBN 0-521-47931-2. 7 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ a b Kamm, Henry (8 Ekim 1989). "Communist party in Hungary votes for radical shift". The New York Times. 16 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "Hungary Purges Stalinism From Its Constitution". The New York Times. 19 Ekim 1989. 17 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "Hungary legalizes opposition groups". The New York Times. 20 Ekim 1989. 11 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ a b Thomas Roser, “DDR-Massenflucht: Ein Picknick hebt die Welt aus den Angeln”, Die Presse, 16 Ağustos 2018.
- ^ a b Otmar Lahodynsky, “Paneuropäisches Picknick: Die Generalprobe für den Mauerfall”, Profil, 9 Ağustos 2014.
- ^ a b “Der 19. August 1989 war ein Test für Gorbatschows”, FAZ, 19 Ağustos 2009.
- ^ a b Hilde Szabo, “Die Berliner Mauer begann im Burgenland zu bröckeln”, Wiener Zeitung, 16 Ağustos 1999.
- ^ David Childs, The Fall of the GDR (Routledge, 2014).
- ^ Pritchard, Rosalind M. O. Reconstructing Education: East German Schools and Universities after Unification. s. 10.
- ^ Fulbrook, Mary. History of Germany, 1918–2000: The Divided Nation. s. 256.
- ^ Ministerrat der DDR (1986–1989) üyelerin tam listesi için.
- ^ bkz. Regierung Modrow
- ^ "Demonstrace na letne pred 25 lety urychlily kapitulaci komunistu". Deník (Çekçe). Çekya. 23 Kasım 2014. 15 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "20 Years After Soviet Soldiers Left the Czech Republic, Russians Move In". The Wall Street Journal. 28 Haziran 2011. 19 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "History of the UDF" (Bulgarca). BG: SDS. 25 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2013.
- ^ Ilian Mihov, "in Bulgaria, 1989–1999." içinde: Mario I. Blejer ve Marko Škreb (ed.), Transition: the First Decade (2001), s. 401 vd.
- ^ East, Roger; Pontin, Jolyon (2016). Revolution and Change in Central and Eastern Europe: Revised Edition. Bloomsbury Publishing. s. 182. ISBN 9781474287487.
- ^ Abraham, Florin (2016). Romania since the Second World War: A Political, Social and Economic History. Bloomsbury Publishing. s. 107. ISBN 9781472529923.
- ^ Tagliabue, John (10 Aralık 1989). "Upheaval In The East; Hard-Line Czech President to Quit And Dissident Is Seen as Successor". New York Times. 4 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Flavius Cristian Marcau, "Revolution of 1989: Milea's Suicide" 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Târgu Jiu Üniversitesi, Edebiyat ve Sosyal Bilimler Serisi, 2013.
- ^ Ban, Cornel (13 Aralık 2012). Sovereign Debt, Austerity, and Regime Change: The Case of Nicolae Ceausescu's Romania. East European Politics & Societies. s. 34. doi:10.1177/0888325412465513.
- ^ "Thirty years after Romanian revolution, questions remain". Politico. 25 Aralık 2019. 29 Ağustos 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Deletant, Dennis. *Romania under Communist Rule*. Bucharest: Editura Enciclopedică, 1999. ISBN 973-45-0273-8.
- ^ "128 de morți îngropați în cimitirul Străulești". România Liberă. 10 Haziran 2005. 2 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Andronache, Elena. "Morții fără nume din iunie 1990". Cotidianul (Rumence). Erişim: 3 Eylül 2025.
- ^ Caesar, Faisal (23 Haziran 2020). "The forgotten Yugoslavian side of Italia 90". These Football Times. 2 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Dunja Predić, 2012, “How big is all that, really?”, Cultures of Assembly – Architecture + Critical Architectural Practice, Städelschule Architecture Class, Frankfurt am Main. (PDF) 10 Ekim 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Bibič, Adolf (1993). "The Emergence of Pluralism in Slovenia". Communist and Post-Communist Studies. 26 (4). ss. 367-386. doi:10.1016/0967-067X(93)90028-P. ISSN 0967-067X. JSTOR 45301873.
- ^ Bibič, Adolf (1993). "The Emergence of Pluralism in Slovenia". Communist and Post-Communist Studies. 26 (4). ss. 367-386. doi:10.1016/0967-067X(93)90028-P. ISSN 0967-067X. JSTOR 45301873.
- ^ "Slovenian Referendum Briefing No. 3" (PDF). Birleşik Krallık: Sussex. 18 Aralık 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Tim Judah (17 Şubat 2011). "Yugoslavia: 1918–2003". BBC. 31 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2012.
- ^ Naimark, Norman M.; Case, Holly (2003). Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s. Stanford University Press. s. xvii. ISBN 978-0-8047-4594-9.
- ^ Rogel, Carole (2004). The Breakup of Yugoslavia and Its Aftermath. Greenwood Publishing Group. ss. 91-92. ISBN 0-313-32357-7.
- ^ Fevziu, Blendi (2016). Enver Hoxha: The Iron Fist of Albania. Londra: I.B. Tauris. s. 10. ISBN 978-1-784-53485-1.
- ^ Mysteries of December 1990 (Misteret e Dhjetoret) 11 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., TV Klan.
- ^ Dieter Nohlen & Philip Stöver (2010) Elections in Europe: A data handbook, s.133 978-3-8329-5609-7
- ^ Arnavutluk: 1992 Seçimleri 12 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Parlamentolararası Birlik
- ^ Simons, William B., (Ed.) (1980). The Constitutions of the Communist World. BRILL. ss. 256. ISBN 9028600701.
- ^ a b c d Kaplonski, Christopher (2004). Truth, History, and Politics in Mongolia: The Memory of Heroes. Psychology Press. ss. 51, 56, 60, 64-65, 67, 80-82. ISBN 1134396732.
- ^ 350.org; Hunter, Daniel (17 Nisan 2024). "Authoritarianism to Democracy: The Story of Mongolia". The Commons Social Change Library (İngilizce). 30 Ağustos 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2025.
- ^ G., Dari (5 Aralık 2011). "Democracy Days to be inaugurated". news.mn (Moğolca). 10 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2013.
- ^ "Tsakhia Elbegdorj". Community of Democracies Mongolia. 10 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2013.
- ^ Fineman, Mark (24 Ocak 1990). "Mongolia Reform Group Marches to Rock Anthem". Los Angeles Times. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2012.
- ^ Ahmed, Nizam U.; Norton, Philip (1999). Parliaments in Asia. Londra: Frank Cass & Co.Ltd. s. 143. ISBN 0-7146-4951-1. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2013.
- ^ "Entire Mongolian Politburo resigns". Lawrence Journal-World. Lawrence, KS. 12 Mart 1990. ss. 8A. 30 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2013.
- ^ S., Amarsanaa; S., Mainbayar (2009). Concise historical album of the Mongolian Democratic Union. ss. 3-5, 10, 33-35, 44, 47, 51-56, 58, 66.
- ^ Holley, David (24 Temmuz 1990). "Briefing Paper : For the First Time, Mongolians Have Political Choices". Los Angeles Times. Los Angeles, CA. 11 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2013.
- ^ "'Market fundamentalism' is unpractical". People's Daily. Çin: ÇKP Merkez Komitesi. 3 Şubat 2012. 27 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2013.
- ^ Zhao, Dingxin (2001). The Power of Tiananmen: State-Society Relations and the 1989 Beijing Student Movement. Chicago: University of Chicago Press. s. 153. ISBN 0-226-98260-2.
- ^ "The Tank Man" (İngilizce). 6 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2020.
- ^ "Bush and Gorbachev suggest Cold War is coming to an end". History. 13 Kasım 2009. 26 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2022.
- ^ "1989: Malta Summit Ends Cold War". BBC News. 3 Aralık 1989. 3 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2015.
- ^ Clare Thomson, The Singing Revolution: A Political Journey through the Baltic States, Londra: Joseph, 1992.
- ^ John Ginkel, "Identity Construction in Latvia's 'Singing Revolution': Why inter-ethnic conflict failed to occur", Nationalities Papers, 30(3), 2002, s. 403–433.
- ^ Henri Vogt, Between Utopia and Disillusionment, Berghahn Books, 2005, s. 26.
- ^ (Rumence) "Cum votează morţii în Republica Moldova" 10 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., cotidianul.ro, 8 Nisan 2009.
- ^ (Rumence) "Fraude Non-stop: semnături false în liste" 10 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ziarul de Gardă, 8 Nisan 2009.
- ^ (Rumence) "Revolta anticomunistă în Republica Moldova" 11 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., HotNews.ro, 8 Nisan 2009.
- ^ Andrew Wilson, "Ukraine's 'Orange Revolution' of 2004: The Paradoxes of Negotiation", içinde Adam Roberts & Timothy Garton Ash (der.), Civil Resistance and Power Politics, Oxford University Press, 2009, ss. 295–316.
- ^ a b "Georgia: Abkhazia and South Ossetia". www.pesd.princeton.edu. Encyclopedia Princetoniensis. 17 Ağustos 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "Nagorno-Karabakh profile". BBC News. 30 Mayıs 2012. 30 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2015.
- ^ a b "ИГ взяла на себя ответственность за нападение на полицейских в Ингушетии". 12 Mayıs 2017. 15 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Background on Nursultan Nazarbayev". Carnegie Endowment for International Peace. 27 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2019.
- ^ "Veteran Kazakh leader Nazarbayev resigns after three decades in power". Reuters. 19 Mart 2019. 20 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2019.
- ^ "Islam Karimov: Uzbekistan president's death confirmed". BBC. 2 Eylül 2016. 3 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2016.
- ^ "FSI | CISAC – Ethnic Conflict in the Former Soviet Union". cisac.fsi.stanford.edu. 15 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2022.
- ^ "Impact of reforms". India Before 1991 (İngilizce). 18 Ocak 2016. 6 Ağustos 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2022.
- ^ "A Visual Look Back at the Libyan Revolution". PBS. 20 Ekim 2009. 30 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2009.
- ^ Busky, Donald F. (2002). Communism in History and Theory. 1. Asia, Africa, and the Americas. Portsmouth: Greenwood Publishing Group. ss. 106-107. ISBN 9780275977337. OCLC 847114487.
- ^ Central Intelligence Agency (2011). "Somalia". The World Factbook. Langley, Virginia: Central Intelligence Agency. 31 Ağustos 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2011.
- ^ Interpeace, 'The search for peace: A history of mediation in Somalia since 1988 22 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.,' Interpeace, May 2009.
- ^ Cline, Lawrence E. (8 Ağustos 2000). "View of The Prospects of the Shia Insurgency Movement in Iraq | Journal of Conflict Studies". Journal of Conflict Studies. 31 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi31 Ağustos 2021.
- ^ "U.S. Periods of War and Dates of Recent Conflicts" (PDF). 28 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Nisan 2015.
- ^ Edward Said (1989). Intifada: The Palestinian Uprising Against Israeli Occupation. South End Press.
- ^ Nami Nasrallah, Routledge Handbook on the Israeli-Palestinian Conflict, 2013, s. 56.
- ^ Kim Murphy, Los Angeles Times, 10 Eylül 1993.
- ^ MacFarquhar, Neil (22 Ekim 2010). "U.N. Doubts Fairness of Election in Myanmar". The New York Times.
- ^ "Western states dismiss Burma's election". BBC. 8 Kasım 2010.
- ^ Dube, Clayton (2014). "Talking Points, June 3–18". 5 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "Chronicle of Important events/date in J&K's political history". 19 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Cueto, Jose Carlos (12 Temmuz 2021). "Protests in Cuba". 9 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Dieter Nohlen (2005) Elections in the Americas, s. 363
- ^ Uhlig, Mark A. (27 Şubat 1990). "Nicaraguan Opposition Routs Sandinistas". The New York Times.
- ^ Steeves, Jeffrey S. (1992). "Vanuatu: The 1991 National Elections and Their Aftermath". The Journal of Pacific History. 27 (2): 217-228.
- ^ Freedom House, Freedom in the World 1999–2000 (New York, 2000).
- ^ Schmeidel, John. "My Enemy's Enemy: Twenty Years of Co-operation between West Deutschland's Red Army Faction and the GDR Ministry for State Security." Intelligence and National Security 8, no. 4 (October 1993): 59–72.
- ^ ""PCIJ findings: What's flawed, fuzzy with drug war numbers?"". 27 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "Bangladeshis bring down Ershad regime, 1987–1990". 24 Ocak 2014. 20 Ağustos 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "Kenya Yielding on Multiparty Democracy". The New York Times. 3 Aralık 1991. 8 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ James Dunkerley, "Evo Morales, the 'Two Bolivias' and the Third Bolivian Revolution". Journal of Latin American Studies 39: 133–66. doi:10.1017/s0022216x06002069.
- ^ Clive A. Jones, Soviet Jewish Aliyah, 1989–92: Impact and Implications for Israel and the Middle East (Routledge, 2013).
- ^ a b After Socialism: where hope for individual liberty lies 15 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Svetozar Pejovich.
- ^ "Is Holocaust denial against the law?". 4 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2018 – AnneFrank.org vasıtasıyla.
- ^ a b c Aslund, Anders (1 Aralık 2000). "The Myth of Output Collapse after Communism". 5 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ a b Havrylyshyn, Oleh (9 Kasım 2007). "Fifteen Years of Transformation in the Post-Communist World" (PDF). 1 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "The world after 1989: Walls in the mind". The Economist. 5 Kasım 2009. 7 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ "Child poverty soars in eastern Europe" 12 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 11 October 2000.
- ^ Who Lost Russia? 18 Şubat 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., New York Times, 8 October 2000.
- ^ Mitra, Saumya; Andrew, Douglas; Gyulumyan, Gohar; Holden, Paul; Kaminski, Bart; Kuznetsov, Yevgeny; Vashakmadze, Ekaterine (2007). The Caucasian Tiger : Sustaining Economic Growth in Armenia. Washington, DC: World Bank.
- ^ "International organizations: Eurasian Economic Union". Ministry of Foreign Affairs of Armenia. 18 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Fighting Poverty: Findings and Lessons from China's Success 19 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (World Bank).
- ^ "The Great Doubling: The Challenge of the New Global Labor Market" (PDF). 20 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Freeman, Richard (2008). "The new global labor market" (PDF). University of Wisconsin–Madison. 20 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Eylül 2025.
- ^ Pozdnyaev, Mikhail, "The Glamorous Tyrant: The Cult of Stalin Experiences a Rebirth", Novye Izvestia, RU, 11 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Сегодня исполняется 55 лет со дня смерти Сталина", Кавказский Узел [Kavkaz Uzel] (Rusça), RU, 14 Ekim 2012, 14 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi12 Ağustos 2013.
- ^ "Soviet Archives", Info-Russ, JHU, 25 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi28 Aralık 2009.
- ^ Cummins, Ian (23 Aralık 1995). "The Great MeltDown". The Australian.
- ^ Robert Legvold. "The Collapse of State Socialism". Foreign Affairs. Cilt 70. Winter 1991–92. Erişim tarihi: 28 Ocak 2009. [1] 26 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Blacker, Coit D. (1990). "The Collapse of Soviet Power in Europe". Foreign Affairs. 70 (1). ss. 88-102. doi:10.2307/20044696. JSTOR 20044696.
- ^ a b Jonathan, Steele (1994). Eternal Russia: Yeltsin, Gorbachev and the Mirage of Democracy. Boston: Faber.
- ^ Frantz, Erica (15 Kasım 2018). Authoritarianism: What Everyone Needs to Know. doi:10.1093/wentk/9780190880194.001.0001. ISBN 978-0-19-088019-4.
- ^ Kuran, Timur (October 1991). "Now out of Never: The Element of Surprise in the East European Revolution of 1989". World Politics. 44 (1): 7-48. doi:10.2307/2010422. JSTOR 2010422.
- ^ a b Kalyvas, Stathis N. (June 1999). "The Decay and Breakdown of Communist One-Party Systems". Annual Review of Political Science. 2 (1): 323-343. doi:10.1146/annurev.polisci.2.1.323.
- ^ Stokes, Gale (1991). Lessons of the East European revolutions of 1989. Woodrow Wilson International Center for Scholars.
- ^ Horvath, Robert (2007). ""The Solzhenitsyn Effect": East European Dissidents and the Demise of the Revolutionary Privilege". Human Rights Quarterly. 29 (4): 879-907. doi:10.1353/hrq.2007.0041.
Daha fazla okuma
[değiştir | kaynağı değiştir]- Timothy Garton Ash, Sihirli Fener: 1989 Devrimi, Random House, 1990. ISBN 978-0-394-58884-1
- Renée De Nevers, Artık Yoldaş Değil: Doğu Avrupa'da Siyasi Değişim, MIT Press, 2003. ISBN 978-0-262-04193-5
- Jon Elster, Claus Offe, Ulrich K. Preuß, Post-komünist Toplumlarda Kurumsal Tasarım, Cambridge University Press, 1998.
- Kristen R. Ghodsee & Mitchell A. Orenstein, Taking Stock of Shock: 1989 Devrimlerinin Sosyal Sonuçları, Oxford University Press, 2021.
- Mary Elise Sarotte, Çöküş: Berlin Duvarı'nın Açılışı, Basic Books, 2014.
- Victor Sebestyen, Devrim 1989: Sovyet İmparatorluğu’nun Çöküşü, Phoenix Books, 2009.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta 1989 Devrimleri ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur- 1989'un Tarihi: Doğu Avrupa'da Komünizmin Çöküşü (George Mason Üniversitesi)
- Dissent Magazine: 1989’un çöküşü üzerine değerlendirme
 Sovyetler Birliği konuları | ||
|---|---|---|
| Semboller | .svg) | |
| Tarih |
| |
| Coğrafya | ||
| Devlet yapısı | ||
| Silahlı Kuvvetler | ||
| Hukuk | ||
| Ekonomi | ||
| Toplum | ||
| İletişim | ||
| Kültür ve Sanat | ||
| Bilim ve teknoloji | ||
