Pitaya
Pitaya, bilimsel anlamda Hylocereus cinsi çeşitli kaktüs türlerinin tatlı pitaya olarak adlandırılan meyvesidir. En önemlisi ve yaygın olanı da Hylocereus cinsinden olanlardır.
Ancak bu cinsin yanında dünyada çeşitli halklarca Stenocereus (ekşi pitaya) cinsinden kaktüs türlerinin meyvesi de bu adla bilinmekte ve çeşitli ülkelerde bu türün meyveleri de kültür olarak yetiştirilmektedir. Dahası bir kısım bilim insanları Hylocereus cinsini bağımsız bir cins olarak değil, Stenocereus ailesi içerisinde göstermektedir. Buna ilaveten Perulularca (Cereeae) cinsi nadir bulunan Peru elma kaktüsü de (Cereus repandus) pitaya adıyla tanınmaktadır.
İngilizcede ejder meyvesi (İngilizce: "dragon fruit") olarak da adlandırılır. İngilizcedeki bu ad Asya dillerindeki adlarının tercümesidir. Çince huǒ lóng guǒ 火龍果/火龙果 "ateş ejderhası meyvesi" ve lóng zhū guǒ "ejderha mücevheri meyvesi", Vietnamca thanh long (yeşil ejderha), Endonezce buah naga "ejderha meyvesi" olarak da adlandırılır.
Bunun yanında çeşitli toplumlarca çilek armudu gibi adlarla anılmaktadır.
Dağılımı
[değiştir | kaynağı değiştir]Hylocereus türü pitaya üreten kaktüslerin anavatanı Meksika, Orta Amerika ve Güney Amerika'dır. Ayrıca Asya'da Endonezya, Güney Cava, Tayvan, Vietnam, Tayland, Filipinler, Sri Lanka, Malezya, yeni olarak Bangladeş'te üretimi yapılmakta ve kültür türleri yetiştirilmektedir.[1] Ayrıca Okinawa, Hawai, İsrail, kuzey Avustralya ve Güney Çin'de de yetiştirilmektedir. Son yıllarda Türkiye'nin Adana ve Mersin illerinde üretilmeye başlamıştır.[2]
Hylocereus sadece geceleri çiçek açar. Büyük beyaz kokulu çiçekleri tipik şeklinden ötürü ay çiçeği veya gecenin kraliçesi olarak da anılır. Tatlı pitayalar krem gibi bir etli kısma sahiptir. Ayrıca, bahçe bitkisi olarak dışarıda, salon çiçeği olarak da evlerde yetiştirilmektedir.
Türleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Stenocereus (Ekşi pitaya), Amerika'nın kurak bölgelerinde yenen ve ihraç edilen bir türdür. Tadı çok ekşi ve ferahlatıcıdır. Doğa yürüyüşçülerinin de gözdesidir. Bilinen Ekşi Pitaya ya da pitaya agria (S. gummosus)[3] Sonora Çölünde Kızılderililerin önemli bir besin kaynağıdır. Kuzeybatı Meksika'da Seri halkı hâlâ büyük özen gösterdikleri bu meyveyi hasat etmektedirler,[4] bu bitkiyi ziix is ccapxl – "ekşi meyveye sahip şey" diye adlandırırlar. Bu tür meyveye sahip türler S. queretaroensis ve Hançer kaktüsü (S. griseus),[5] önemli bir besin kaynağıdır. Tatlı tipte meyveler üreten ve tatlı pitaya diye adlandırılan ve pitaya ile karıştırılan Org borulu kaktüs (S. thurberi) meyvesi (Serilerce ool diye adlandırılır) ise bu bölgedeki yerlilerce fazla büyük miktarlarda yetiştirilmez. Bu cinsin meyvesi Hylocereus meyvelerinden daha tatlı, kavun tadı gibidir ve bunun yanında geleneksel tıpta kullanılmaktadır.
Cereeae cinsi nadir bulunan Peru elma kaktüsü (Cereus repandus), Perulularca pitaya adıyla tanınmaktadır.
Üretimi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Meyve etinden ayrılan tohumlar kurutulup depolanır, ideal olan kusuru olmayan ve olgunlaşmış meyvelerdir.
Tohumlar kompost ya da karışım toprakta eğer salon bitkisi olarak yetiştirilecekse iyi büyütülürler - sık ekimden genelde yaklaşık 11 ila 14 gün arası bir sürede bitkiler çimlenir. Kaktüs oldukları zaman boyunca aşırı sulamadan kaçınılması gerekir. Gelişimleri devam ettikçe bu tırmanıcı bitki tırmanacak bir yerler aramakta, bazal kökleri yanında yan yardımcı kökler oluşturmaktadır. Bitki 4,5 kilogram gibi bir ağırlığa ulaştığında çiçekleri görülmeye başlar.
Pitaya kaktüsleri geceleri çiçek açar, çiçekleri sabahleyin solar. Yarasa veya güve gibi yaratıkları bitki diğer bir pitaya ile tozlaşma için kullanmaktadır. Kendi kendine tozlaşma, meyve üretimine neden olmaz, bu durum evde bu kaktüsleri yetiştirenleri zorlamaktadır. Zira meyve için bir değil 2 tane bitkiye gereksinim vardır.
Bununla birlikte bitki gerekli büyüme ortamında 3 ila 6 kez çiçek açabilir. En önemlisi diğer kaktüsler gibi eğer sağlıklı bir gövde, sap kısmı bitkiden kopup toprağa gömülürse bu durumda bu gövde köklenip ayrı bir bitki oluşturabilir. Bu da üreme ve meyve için kestirme bir yoldur.
Bitki 40 dereceye kadar sıcakları ve çok kısa süreli soğukları kaldırabilir. Ancak uzun süreli dondurucu soğukları kaldıramaz. USDA cinsinden soğuğa dayanıklılık haritasında 10-11. bölgelerde yaşayabilir bununla birlikte 9a ve 9b bölgelerinde dışarıda bitkinin yaşayabilmesi ihtimali vardır.[6][7][8]
Hylocereus ortalama yağış alan kuru tropikal iklimlerde yaşamaya adapte olmuştur. Ejder meyveleri çiçeklenmeden 30 ila 50 gün sonra kaktüs gibi ağaçlarda oluşur. Yılda 5-6 ürün bu bitkiden alınabilir. Vietnam'da her yıl hektar başına 30 ton ürün alan çiftlikler bulunmaktadır.[9]
Zararlılar ve hastalıklar
[değiştir | kaynağı değiştir]Aşırı sulama ve yağış bitkinin çiçeklerinin düşmesine, meyvelerinin çürümesine sebep olur. Kuşlar da sıkıntı yaratabilir. Ayrıca bakteri olarak Xanthomonas campestris saplarında çürümeye sebep olabilir. Dothiorella Fungisi meyvelerde kahverengi noktalara neden olabilir ama bu pek sık rastlanan bir durum değildir.
Meyvesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Tatlı pitayalar kösele gibi, hafif lifli bir kabuğa sahip olup 3 türe ayrılmıştır.
- Hylocereus undatus (kırmızı pitaya) Beyaz etli kısma,kırmızı kabuğa sahiptir. En sık rastlanan "ejder meyve"lerini üreten türdür.
- Hylocereus costaricensis (Kosta Rika pitayası, sıklıklada H. polyrhizusolarak da adlandırılır) Kırmızı kabuk ve kırmızı etli kısma sahiptir.
- Hylocereus megalanthus (sarı pitaya, Selenicereuscinsi içinde sıklıkla değerlendirilebilmektedir.) Beyaz deri sarı kabuğa sahiptir.
Kolombiya'dan Avustralya'ya yapılan ilk ihracatlar Hylocereus ocampensis (tahmini olarak kırmızı meyveli) ve Cereus triangularis (tahminen sarı meyveli) idi.[10] Ancak yine de tam olarak bu durum bilinmemektedir.
Meyvelerinin ağırlığı 150 ile 600 gram arasındadır ancak bazen 1 kilograma varan meyvelere de rastlanabilmektedir.[11] Meyveler toplandıktan sonra 7 °C de %80 - %90 nemde muhafaza edilmelidir.
Tüketimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Tüketimi için pitaya kesilir ve etli yüzey açığa çıkarılır.[11] Meyve dokusu siyah ve çıtır tohumlarının varlığı nedeniyle kiviye benzetilir.[11] Etli kısım çiğ olarak yenebilir ve hafif bir tatlılık verir, kalorisi de azdır.[11]
Pitayanın damak temizleme haricinde güçlü tat içeren meyvelerle birlikte yenmemesi tavsiye edilir.[kaynak belirtilmeli] Tohumları etli kısımla birlikte yenir, çıtır, fındık gibi bir tat verir. Lipidler yönünden zengindir,[12] ancak çiğnenirse hazmedilebilir.
Pitaya meyve suyu ya da şarap yapımında ya da diğer içecekleri tatlandırma, tat sağlamak için kullanılabilir. Çiçekleri yenilebilir veya çayı yapılabilir. Meyvenin kabuğu kesinlikle yenmez ve eğer çiftliklerde üretilmişse pestisitlerle kirletilmiş bile olabilir.
Kosta Rika'da çok fazla kırmızı etli pitaya yemenin pseudohematuriaya (yalancı idrarda kanamayı düşündüren kırmızı renk oluşumu) neden olduğu tespit edilmiştir.[13]
Besin Bilgileri
[değiştir | kaynağı değiştir]
100 g olgun pitayanın (bunun 55 gramı yenebilir) günlük besin değerleri aşağıdadır :
- Su 80-90 g
- Karbonhidrat 9-14 g
- Protein 0.15-0.5 g
- Yağ 0.1-0.6 g
- Lif 0.3-0.9 g
- Kül 0.4-0.7 g
- Kalori: 35-50
- Kalsiyum 6–10 mg
- Demir 0.3-0.7 mg
- Fosfor 16 – 36 mg
- Karoten (Vitamin A) traces
- Tiyamin (Vitamin B1) traces
- Riboflavin (Vitamin B2) traces
- Niasin (Vitamin B3) 0.2-0.45 mg
- Askorbik asit (Vitamin C) 4–25 mg
-Bu değerler kültür cinsleri, türleri ve yetiştirme şartlarına göre değişiklik gösterebilir.-
2 pitaya tohum yağının içerdikleri değerler aşağıdadır:[12]
| Hylocereus polyrhizus (Kosta Rika pitayası) |
Hylocereus undatus (Kırmızı pitaya) | |
|---|---|---|
| Miristik asit | 0.2% | 0.3% |
| Palmitik asit | 17.9% | 17.1% |
| Stearik asit | 5.49% | 4.37% |
| Palmitoleik asit | 0.91% | 0.61% |
| Oleik asit | 21.6% | 23.8% |
| Cis-vassenik asit | 3.14% | 2.81% |
| Linoleik asit | 49.6% | 50.1% |
| Linolenik asit | 1.21% | 0.98% |
- Genelde kırmızı kabuklu pitayalar C vitamini kaynağıdır.[14]
- Pitayalar lif ve mineral yönünden zengindir, örneğin fosfor ve kalsiyum. Genelde kırmızı pitayalar bu yönden zengin olarak bilinir, sarılar bunun arkasındadır.[14]
- Tohumlar çoklu doymamış yağ asidi yönünden zengindir ve genelde kırmızı ejder meyveleri çok az doymuş yağ asidi içerir.[12]
- Pitayalar ayrıca önemli miktarda fitoalbumin, antioksidan, kanseri önleyici serbest radikaller içerir.[15]
- Tayvan'da, diyabetikler bu meyveyi yüksek diyet lifi içermesi nedeniyle pirinç yerine kullanırlar.[10]
- Pitayanın vücuttan ağır metal toksin atılımını hızlandırdığı ve kolesterol ile tansiyonu düşürdüğü iddia edilmektedir. Düzenli yemenin kronik solumum yolu rahatsızlıklarına iyi geldiği iddia edilmektedir.[10]
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Kırmızı Ejder Meyvesi (Hylocereus undatus) -
Polonya'da satılan kırmızı ejder meyvesi. -
Kırmızı Ejder Meyvesi, Kesilmiş açık hali -
Kosta Rica Pitayası (Hylocereus costaricensis) -
Kosta Rica Pitayalarının etli kısmı -
Pembe Ejder Meyvesi
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Opuntia - Hint inciri, frenk inciri olarak da adlandırılan meyvelerini veren kaktüs türü
Dipnot
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ fruit is on its way in Bangladesh[ölü/kırık bağlantı]. Viddler.
- ^ 40 TL'ye Mersinli 'Ejder Meyvesi' 21 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Milliyet. Erişim Tarihi: 27 Eylül 2015
- ^ Lauri (2000)
- ^ Felger & Moser (1985)
- ^ Villalobos et al. (2007)
- ^ "Dragon Fruit". 9 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2011.
- ^ "Growing Dragon Fruit / Growing Pitaya Fruit". 16 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2011.
- ^ "Dragon". 11 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2011.
- ^ Jacobs (1999)
- ^ a b c GF [2008]
- ^ a b c d GG (2006)
- ^ a b c Ariffin et al. [2008]
- ^ MMR (2008)
- ^ a b AS [2008], GF [2008]
- ^ GG (2006), GF [2008]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Agricultura Sensitiva (AS) (2008). El cultivo de Pitaya y su posicionamiento en el mercado. 17 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2008.
- Ariffin, Abdul Azis; Bakar, Jamilah; Tan, Chin Ping; Rahman,Russly Abdul; Karim, Roselina & Loi, Chia Chun (2008). Essential fatty acids of pitaya (dragon fruit) seed oil. Food Chemistry (in press). DOI:10.1016/j.foodchem.2008.09.108
- Felger, Richard & Moser, Mary B. (1985). People of the desert and sea: ethnobotany of the Seri Indians. University of Arizona Press, Tucson.
- Anonim (2008). Nutrition facts about Pitaya. 10 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2007.
- Anonim (2006). Dragon Fruit Version of 2006-JUL-17. 8 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2007.
- Jacobs, Dimitri (1999). Pitaya (Hylocereus undatus), a Potential New Crop for Australia. Australian New Crops Newsletter 11: 16.3. 15 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2011.
- Lauri, Bob (2000). Stenocereus gummosus. 20 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2007.
- Malaysian Medical Resources (MMR) (2008). Pseudohaematuria due to Dragonfruit ingestion. 27 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2008.
- Villalobos, Soraya; Vargas, Orlando & Melo, Sandra (2007). Usage, Managment and Conservation of “yosú”, Stenocereus griseus (Cactaceae), in the Upper Guajira, Colombia (PDF). Acta Biologica Colombiana 12(1): 99-112. 27 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Mart 2011.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- "Thanh Long or the Dragon Fruit" 28 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Dragon fruit, biotech and tissue culture at Epcot 17 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Hylocereus info 26 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.