Yeni Zelanda
Yeni Zelanda | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||
| Başkent | Wellington | ||||||||||
| En büyük | Auckland | ||||||||||
| Resmî dil(ler) | |||||||||||
| Etnik gruplar | |||||||||||
| Demonim | Yeni Zelandalı (resmî) Kivi | ||||||||||
| Hükûmet | Anayasal Monarşi, Parlamenter Demokrasi | ||||||||||
| |||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||
| |||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||
• Toplam | 268.021 km2 (75.) | ||||||||||
• Su (%) | 1,6 | ||||||||||
| Nüfus | |||||||||||
• 2020 tahminî | 5.109.520 | ||||||||||
• 2018 sayımı | 4.699.755 | ||||||||||
• Yoğunluk | 19/km2 (167.) | ||||||||||
| GSYİH (SAGP) | 2020 tahminî | ||||||||||
• Toplam | 205,541 milyar $ (63.) | ||||||||||
• Kişi başına | 41.072 $[2] (29..) | ||||||||||
| GSYİH (nominal) | 2020 tahminî | ||||||||||
• Toplam | 193,545 milyar $ (52.) | ||||||||||
• Kişi başına | 38.675 $[2] (23.) | ||||||||||
| Gini (2019) | 33.9 orta | ||||||||||
| İGE (2019) | 0.931 çok yüksek · 14. | ||||||||||
| Para birimi | Yeni Zelanda Doları (NZD) | ||||||||||
| Zaman dilimi | UTC+12 (NZST) | ||||||||||
• Yaz (YSU) | UTC+13 (NZST) | ||||||||||
| Trafik akışı | sol | ||||||||||
| Telefon kodu | 64 | ||||||||||
| İnternet alan adı | .nz | ||||||||||
Yeni Zelanda (İngilizce: New Zealand, Maorice: Aotearoa), Güney Büyük Okyanus'ta bir ada ülkesidir. Güney Yarımkürede, Okyanusya'daki Güney Pasifik adaları arasında, Avustralya'nın yaklaşık 2.000 km güneydoğusunda yer almaktadır. Başlıca iki büyük (North Island ve South Island) ve 700'den fazla küçük adadan oluşur. Toplamda 268.021 kilometrekarelik bir yüz ölçümüne sahiptir. Bölgedeki tektonik hareketler ve volkanik olaylar nedeniyle Yeni Zelanda birçok yüksek dağa sahiptir. Yeni Zelanda'nın başkenti Wellington ve en büyük şehri Auckland'dır.
Uzak olmaları sebebiyle Yeni Zelanda adaları insanlar tarafından yerleşilen en son büyük kara parçalarından biridir. 1280 ile 1350 yılları arasında Polinezyalılar tarafından yerleşilmeye başlanan adalar özel bir Maori kültürü geliştirmeye başlamıştır. Adaları keşfeden ilk avrupalı 1642 yılında Abel Tasman isimli Hollandalı olmuştur.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
1642'te Yeni Zelanda'ya ilk ayak basan Avrupalı, Hollandalı kaşif Abel Tasman'dır, Jacob Le Maire'in Güney Amerika'nın güney ucunda gördüğü Isla de los Estados'un bir parçası olduklarına inanarak adalara Staten Land adını verdi.[3][4] Hendrik Brouwer 1643 yılında Güney Amerika topraklarının küçük bir ada olduğunu kanıtladı ve Hollandalı Haritacılar daha sonra Tasman'ın keşfine Hollanda'nın Zelanda (Zeeland) şehrine atfen Latince Nova Zeelandia adını verdiler.[3][5] Bu ad daha sonra Yeni Zelanda olarak İngilizceleştirilmiştir.[6][7]
Bu, Maoricede Nu Tireni olarak yazılmıştır (Te Tiriti o Waitangi'de Nu Tirani olarak yazılır). 1834 yılında Maoricede yazılan ve "He Wakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tireni" başlığını taşıyan bir belge İngilizceye çevrilerek Yeni Zelanda Bağımsızlık Bildirgesi haline gelmiştir. Yeni Zelanda Birleşik Kabileleri Te W(h)akaminenga o Nga Rangatiratanga o Nga Hapu o Nu Tireni tarafından hazırlanmış bildirge, Yeni Zelanda Birleşik Kabileleri'nin (United Tribes of New Zealand) bildirgesini zaten kabul etmiş olan ve Lord Glenelg'in bir mektubuyla bildirgeyi tanıyan Kral IV. William'a bir kopyası gönderilmiştir.[8] Aotearoa (Maorice de; [aɔˈtɛaɾɔa] olarak ve İngilizce de; /ˌaʊtɛəˈroʊ.ə/ telaffuz edilir. Genellikle 'Uzun Beyaz Bulut Ülkesi' olarak çevrilir.) Yeni Zelanda için kullanılan güncel Maorice adıdır. Avrupalılar gelmeden önce Maorilerin ülkenin tamamına verdikleri bir isim olup olmadığı bilinmemektedir; Aotearoa başlangıçta sadece Kuzey Adası'nı ifade etmekteydi.[9]
Maoricede Yeni Zelanda'ya Aotearoa denir. Açılımları Ao bulut, şafak, gündüz ya da dünya anlamına, tea beyaz, açık ya da parlak anlamına ve roa uzun anlamına gelmektedir.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]
Yeni Zelanda'ya ilk kez 1000 yıl önce Polinezyalı Maoriler yerleşmiştir. Maoriler iyi örgütlenmiş, kan bağı ile gelen şefler ve güçlü rahipler tarafından yönetilen bir kabiledir.
Adaya ilk ayak basan Avrupalı, 1642 yılında Hollandalı Abel Tasman olmuştur. Ancak Kaptan James Cook'un 1769 ve 1779'daki gezilerine kadar adalar herhangi bir yönetime bağlı kalmamış ve keşfedilmemiştir. İngiliz göçmenler, 1840 yılında İngiliz hakimiyeti kurulunca adaya yerleşmeye başlamışlardır. Wellington bu tarihten sonra kurulmuştur. Yeni Zelanda'ya 1852 yılında kendi hükûmeti tahsis edilmiştir ve sonraki yüzyılda ülke yatırım, iletişim ve tarımsal üretimde hızlı bir gelişme kaydetmiştir.
Yeni Zelanda adı Hollandalı kartograflar tarafından, Hollanda'da bulunan Zealand adasına ithafen konulmuştur ve ülkenin yerlileri olan Maorilerin kendi dillerinde Aotearoa yani Uzun Beyaz Bulut Ülkesi olarak isimlendirilir. 1769-1779 yılları arasında ülkeyi 4 kez ziyaret eden İngiliz kâşif James Cook tarafından şimdiki ismi New Zealand olarak adlandırılmıştır. İngiliz Kraliyeti, 1840'ta Maori şefleri ile Waitangi anlaşmasını yaparak Yeni Zelanda'yı İmparatorluğu'nun kolonisi olarak ilan etmiştir.
Yönetim ve politika
[değiştir | kaynağı değiştir]
Yeni Zelanda meşruti monarşi ve parlamenter demokrasi ile yönetilmektedir.[10] III. Charles, Yeni Zelanda Kralı[11] ve dolayısıyla devlet başkanıdır.[12] Başbakan Christopher Luxon, Genel Vali ise Cindy Kiro'dur. Kiro, göreve gelmiş ilk Maori kökenli kadın validir.
İklim
[değiştir | kaynağı değiştir]Yeni Zelanda'nın Güney Yarımküre'de veya ekvatorun güneyinde olması, mevsimlerin kuzey yarım küredekilerin tam tersi olması anlamına gelir. Yazın en sıcak ayları ocak ve şubat olup en soğuk aylar haziran ve temmuzdur.
Genellikle ılıman bir iklime sahip olup, ülkenin kuzey kesimleri subtropikal iklimin etkisi altındadır. Kışın, Güney Ada'nın (South Island) iç kesimleri -10 dereceye kadar inerken, Okyanus kıyıları daha yumuşak ve yağışlı bir iklime sahiptir. Yazları 20-33 dereceler arasında olup oldukça da güneşlidir.
Demografi
[değiştir | kaynağı değiştir]
2019 yılının Aralık ayındaki sayıma göre Yeni Zelanda'da 4.951.500 kişi yaşamaktadır. Kuzey Adası, Güney Adası'ndan daha küçük olmasına rağmen bu adada daha çok kişi yaşar. Ülke nüfusunun çoğunluğunu Avrupa kökenliler oluşturur Yeni Zelanda'nın yerli halkı Maoriler ise nüfusun %14,9'unu oluşturmaktadır.
Yeni Zelanda halkı kendilerini Yeni Zelanda'da yaşayan uçamayan bir ulusal kuş olan Kivi olarak adlandırmaktadır.
Din
[değiştir | kaynağı değiştir]Ülkede baskın inanç bulunmamaktadır. 2018 nüfus sayımına göre halkın %48,59'u kendini herhangi bir dine mensup görmemektedir. 2001 nüfus sayımından bu yana kendini Hristiyan olarak gören Yeni Zelandalıların oranı azalmaktadır. Nüfus sayımının verilerine göre diğer azınlık dinleri Hinduizm, Budizm, İslam ve Sihizm'dir.[13]
| Yeni Zelanda büyük şehir ve merkezleri 2018 sayımı[14] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sıra | Şehir adı | Bölge | Nüfus | Sıra | Şehir ismi | Bölge | Nüfus | ||
.jpeg) Auckland |
1 | Auckland | Auckland | 1.463.000 | 11 | Hibiscus Coast | Auckland | 60.400 | .jpg) Wellington |
| 2 | Christchurch | Canterbury | 368.600 | 12 | New Plymouth | Taranaki | 58.400 | ||
| 3 | Wellington | Wellington | 215.900 | 13 | Rotorua | Bay of Plenty | 58.400 | ||
| 4 | Hamilton | Waikato | 178.500 | 14 | Whangarei | Northland | 54.300 | ||
| 5 | Tauranga | Bay of Plenty | 155.200 | 15 | Nelson | Nelson | 51.100 | ||
| 6 | Lower Hutt | Wellington | 111.800 | 16 | Hastings | Hawke's Bay | 50.100 | ||
| 7 | Dunedin | Otago | 105.000 | 17 | Invercargill | Southland | 49.900 | ||
| 8 | Palmerston North | Manawatū-Whanganui | 81.500 | 18 | Upper Hutt | Wellington | 44.600 | ||
| 9 | Napier | Hawke's Bay | 66.700 | 19 | Whanganui | Manawatū-Whanganui | 42.300 | ||
| 10 | Porirua | Wellington | 60.500 | 20 | Gisborne | Gisborne | 37.300 | ||
.jpg)
Kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]Başkenti Wellington olan Yeni Zelanda kar kaplı dağ manzaraları ile bilinen bir ülkedir. En büyük ve en kozmopolit şehri Auckland'dır. Sinemada Yüzüklerin Efendisi film üçlemesi ile 200.000.000 $ ek gelir kazanmıştır. Peter Jackson'ın yönettiği filmler Almanya, ABD ve Yeni Zelanda'da çekilmiştir.
Ekonomi
[değiştir | kaynağı değiştir]Yeni Zelanda oldukça gelişmiş bir serbest piyasa ekonomisine sahiptir. Gayri safi yurt içi hasılaya göre 52. en büyük ekonomiye sahip olan ülke, satın alma gücü paritesi bakımından ise 63. en büyük ekonomidir. 5 milyon nüfusa göre oldukça büyük bir ekonomisi olan ülkede kişi başına 42,084 Amerikan doları düşer. Ülke ekonomisi dünyadaki en küreselleşmiş ekonomilerden biridir ve genel olarak Avustralya, Kanada, Çin, Avrupa Birliği, Japonya, Singapur, Güney Kore ve ABD ile yaptığı ticarete dayanır.
Yeni Zelanda ekonomisi 2013 itibarıyla toplam GYSİH'sinin %63'üne denk gelen oldukça büyük bir hizmet sektörüne sahiptir. Alüminyum, gıda, metal, ahşap ve kağıt endüstrileri ülkenin başlıca sanayi kalemlerini oluştururlar. Birincil sektör ülkenin GSYİH'sinin %6,5'ini oluşturmasına rağmen ihracatı domine eder. Bilgi teknolojileri sektörü de hızla büyüyen sektörler arasındadır.
Yeni Zelanda para birimi olan Yeni Zelanda doları (halk arasındaki adı Kiwi doları) dört Pasifik ada bölgesinde de kullanılır. Yeni Zelanda doları dünyanın en çok takas edilen 10. para birimidir.
Yeni Zelanda, Transparency International 2013 Yolsuzluk Algısı Endeksi'nde, Danimarka ile birlikte 100 üzerinden 91 puanla birinci sırada yer almıştır (0 puan = yüksek yolsuzluk, 100 puan = temiz).[15] The Legatum Institute 2016 Dünya refah düzeyi araştırması sonucuna göre Yeni Zelanda Dünyada refah düzeyi en yüksek ülke olarak 1. sırada yer almıştır. İnsani Gelişmişlik Endeksi'nde 14. sırada yer almaktadır.
Ticaret
[değiştir | kaynağı değiştir]Yeni Zelanda ekonomisi büyük oranda uluslararası ticarete dayanır. İhracatın toplam üretimin %24'üne karşılık gelmesi, ülkeyi küresel yavaşlamalara karşı savunmasız hale getirir. Gıda ürünleri %55'le ülke ihracatında ilk sırayı alır. Ahşap ürünleri ise %7 ile ikinci sıradadır. Turizm GYSİH'ye 12,9 milyar dolar katkıda bulunur ve iş gücünün %7,5'ini oluşturarak önemli bir rol oynar.
Altyapı
[değiştir | kaynağı değiştir]2015 yılında Yeni Zelanda'nın enerji ihtiyacının %40,1'i yenilenebilir enerjiden karşılandı. Ülkenin elektrik üretiminin büyük bir kısmı Waikato, Waitaki ve Clutha nehirleri üzerindeki hidroelektrik santrallerinde yapıldı. Yeni Zelanda'nın ulaşım ağı 94,000 kilometre otoyol ve 4,128 kilometre demiryolu hatlarından oluşur. Çoğu büyük yerleşim yeri birbirine otobüs seferleriyle bağlı olmasına rağmen başlıca ulaşım tercihi özel araçtır. 1993'te özelleştirilen fakat 2004 ile 2008 arasında yeniden millileştirilen demiryolları ise tüm ülkeyi kaplar ve yolcudan ziyade yük taşımacılığında kullanılır. İki adadaki otoyollar ve demiryolları birbirlerine Wellington ve Picton arasındaki feribot seferleriyle bağlanır. Yeni Zelanda'nın altı uluslararası havaalanı vardır fakat yalnızca Auckland ve Christchurch havaalanları Avustralya ve Fiji dışındaki ülkelerle bağlantılıdır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Statics of New Zealand". Stats NZ. Government of New Zealand. 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2021.
- ^ a b "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2021.
- ^ a b Wilson, John (March 2009). "European discovery of New Zealand – Tasman's achievement". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. Erişim tarihi: 24 Ocak 2011.
- ^ Bathgate, John. "The Pamphlet Collection of Sir Robert Stout: Volume 44. Chapter 1, Discovery and Settlement". NZETC. 24 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2018.
He named the country Staaten Land, in honour of the States-General of Holland, in the belief that it was part of the great southern continent.
- ^ Mackay, Duncan (1986). "The Search for the Southern Land". Fraser, B. (Ed.). The New Zealand Book of Events. Auckland: Reed Methuen. ss. 52-54.
- ^ Wood, James (1900). The Nuttall Encyclopaedia: Being a Concise and Comprehensive Dictionary of General Knowledge. London and New York: Frederick Warne & Co. s. iii. Erişim tarihi: 10 Ekim 2016.
- ^ McKinnon, Malcolm (November 2009). "Place names – Naming the country and the main islands". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. Erişim tarihi: 24 Ocak 2011.
- ^ Matthew Palmer (2008). The Treaty of Waitangi in New Zealand's Law and Constitution (İngilizce). Victoria University of Wellington. 3 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2024.
- ^ Jennifer Hay, Margaret A. Maclagan, Elizabeth Gordon (2008). Dialects of English: New Zealand English (İngilizce). Edinburgh University Press. s. 72. 6 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2024.
- ^ "New Zealand's Constitution". The Governor-General of New Zealand. 6 Nisan 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2010.
- ^ "Royal Titles Act 1974". Section 1: New Zealand Parliamentary Counsel Office. February 1974. 20 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2011.
- ^ Şablon:Cite work
- ^ "2018 Census place summaries". stats.govt.nz (İngilizce). Statistics New Zealand. 23 Eylül 2019. 16 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Population estimate tables - NZ.Stat". Statistics New Zealand. Erişim tarihi: 2 Ocak 2021.
- ^ (İngilizce) Yolsuzluk Algılama Endeksi 2013 5 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Transparency International. 3 Aralık 2013 tarihinde erişildi.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- (İngilizce) New Zealand History Online
- (İngilizce) Story: European discovery of New Zealand 6 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- (İngilizce) New Zealand Population 9 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Bağımlı topraklar eğik yazılmıştır. | ||
| Avustralasya |  | |
| Melanezya | ||
| Mikronezya | ||
| Polinezya | Amerikan Samoası • Cook Adaları • Fransız Polinezyası • Niue • Pitcairn Adaları • Samoa • Tokelau • Tonga • Tuvalu • Wallis ve Futuna | |
Trafik Akışının Sol Olduğu Ülkeler | ||
|---|---|---|
| Avrupa |  | |
| Amerika | ||
| Asya | ||
| Afrika | ||
| Okyanusya | ||
Bağımlı ülkeler italik yazılmıştır. 1Tamamı Asya'da olmasına rağmen kültürel özellikleri Avrupa'ya benzediğinden Avrupa Birliği'ne üyedir. 2Avrupa Birliği'ne üye. 3Sınırlı tanınmış olan devlet. | ||
