İslam tıbbı

İslam tıbbı, İslâm peygamberi Muhammed dönemindeki geleneksel Arap tıbbından olduğu kadar, Eski Roma tıbbı Unani'den, Eski Hint tıbbı Ayurveda'dan ve Eski İran tıbbından etkilenmiştir.

Orta Çağ'da İslam uygarlığının dili (evrensel dil) Arapça ile ifade edilen tıp teori ve uygulamalarının bütününe verilen ad. Tıp tarihinde Arap tıbbı terimi de kullanılmakla birlikte dönemin önemli bazı figürleri Arap olmadığı gibi Rey, Hemedan gibi Türk şehirlerinde yaşamaktaydılar.

Kaynakları

İslam tıbbı Muhammed'in sünnetiyle başlatılmaktadır. Sahih-i Buhari, Sünen-i Ebu Davud ve Muvatta gibi hadis kaynaklarında Muhammed'in sağlık ile ilgili aşağıdaki ve benzer sözler (hadis) aktarılmıştır:

"Allah devası olmayan hiçbir hastalık yaratmamıştır" (Sahih-i Buhari) "Tıbbi tedavileri kullanın zira Allah yaşlılık haricinde tedavisi olmayan bir rahatsızlık yaratmamıştır" (Sünen-i Ebu Davud) "Rahatsızlığı gönderen onun devasını da göndermiştir." (Muvatta)

İslam Peygamberinin yukarıdaki hadislerinin de yönlendirmesiyle Müslümanlar ölüm dışında her hastalığın bir tedavisi olduğuna inanmışlardır. İslam tıbbının ilk dönem yazarları genellikle doktorlardan çok din adamları olmuştur.

Huneyn İbn İshak'a göre göz anatomisi. Mısır 13. yüzyıl

İlk Müslüman hekimin Muhammed'in ashabından ve aynı zamanda teyzesinin kocası olan Hâris b. Kelede (Kaladân) olduğu aktarılmaktadır. Rivayete göre Kelede, Muhammed'in teşvikiyle tıp sanatını öğrenmek ve araştırmak için Cündişapur'a (İran) gitmiştir.

Muhammed'in bu teşvikine karşılık ilk dönemlerde Müslümanlar arasında tıbba ilgi yeterince fazla olmamıştır. Bunun neticesi olsa gerek İslâm coğrafyasındaki ilk hekimlerin çoğunluğu Hristiyan, Yahudi veya İranlı bir kökenli olduğu görülmektedir. Ancak Arapçanın bilim dili oluşu ve özellikle de bir tıp dili haline gelmesiyle, tıbbî irfanın Arap Müslüman kültür havzasında işlerlik kazanması gerçekleşti.

Tarihçe

İslam tıbbının doğuşu ve gelişimi kabaca üç evreden geçmiştir:

1- Yabancı kaynakların Arapçaya tercüme edildiği ilk evre. Bu evre yaklaşık olarak MS 7. ve 8. yüzyıllar arasına tekabül etmektedir.

2- Müslüman tıp adamlarının tıp bilime özgün katkılarının ve başarılarının olduğu ikinci evre. Bu evre MS 9.-13. yüzyıllar arasındadır.

3- MS 13. yüzyıl sonrasındaki üçüncü evre. Bu evrede diğer bilim alanlarında olduğu gibi tıp alanında da bir durgunlaşma ve gerileme söz konusu olmuştur.

İlk evrede Suriyeli ve İranlı bilginler Yunanca ve Süryanice antik literatürden felsefe, astroloji ve tıp gibi alanları da içeren bilim dallarından tercümeler yapmışlardır. Abbasi Halifesi el-Me'mun gibi Müslüman idareciler tercümanları paraca destekleyerek bu faaliyetlerin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Tercümanların büyük çoğunluğu Hristiyan olmakla birlikte Müslüman idareciler tarafından saygı görmüş ve faaliyetleri desteklenmiştir. (2)

MS 9. yüzyılda Hüneyn İbn İshak, Yunan tıbbının babası Galen'in çok sayıda eserlerini Arapçaya çevirmişti. Ayrıca Gundişapur'daki Orta Çağ Pers döneminin eserleri ve Hint dünyasından Suşruta Samhita, Çaraka Samhita gibi eserler de Arap diline aktarılmıştı. Kısa bir zaman sonra Müslüman doktorlar anatomi, bakteriyoloji, mikrobiyoloji, oftalmoloji, patoloji, farmakoloji, fizyoloji, psikoloji, cerrahi ve farmakolojik bilimler gibi tıbbın çeşitli alanlarında katkıda bulunmaya başladılar. İslam doktor ve bilginleri bu medeniyetin önemli bir parçası olan tıp alanında teori ve pratiği bir araya getirdikleri geniş ve kompleks bir tıp literatürü oluşturmuşlardır. Câlînûs ve Hipokrat'ın eserlerini de içeren Helen tıp bilgisi bu literatür vasıtasıyla daha sonra Batı'ya yeniden aktarılmıştır.

İslam tıp bilginleri

İslam tıp bilginlerinden özellikle İbn Sînâ'nın Batı tıp tarihinde önemli etkisi olmuştur. Onun el-Kānûn fi't-Tıb adlı eseri Latinceye çevrilmiş, yalnız 15. ve 16. yüzyıllarda otuz beşten fazla baskı yapmıştır.

İslam dünyasında İbn-i Sina kadar ünlü bir diğer isim Horasan'ın Rey kentinde doğan ve Galen üzerine çalışmalarıyla kendisine İslamın "Calinus"u ismi takılan, Ebû Bekir Râzî’dir (854-932). Elliden fazla tıbbi eserin sahibi olan ve Al-Mansuri adlı eseri 15. yüzyılda Latince'ye çevrilen Razi, Hipokrat’ın pratiği ile Galen’in teorilerini birleştirmiştir. Eserlerinden altısı tıbbi deontolojiye aittir. Sülfürik asiti keşfetmiş ve farmakolojiye birçok yeni ilaçlar katmıştır.

İspanya’da, Kordoba’da doğan Zehrâvî (936-1013) İslam dünyasının en büyük cerrah ve anatomistidir. Dönemi için modern sayılacak cerrahi esasları tıbba kazandırmış, ilk kez cerrahi aletlerin çizimlerini yapmış, dağlama ve amputasyon yöntemlerini uygulamıştır. En ünlü cerrahi eseri “Al-Tasrif fit Tıp” adını taşımaktadır.

Ali b. Abbas el-Mecûsî ya da Latince "Haly Abbas" olarak bilinir. İranlı Müslüman fizikçi ve tıp alimidir. "Kitab El-Maliki" adlı tıp ve psikoloji üzerine yazdığı eseriyle ve günümüzden yaklaşık 1000 sene önce ilk kanser ameliyatını yapmasıyla biliniyor.

İslam dünyasının önemli hekimlerden biri de 13. yüzyılda Şam'da ve Kahire'de çalışmış olan İbnü'n-Nefîs’tir. “İbn-i Sina Kanunu’nun Anatomi Kısmına şerh” adlı eserinde Galen'in dolaşım sistemine itiraz etmiştir. Galen'in ileri sürdüğü kalbin sağ ve sol karıncığı arasındaki duvarda deliklerin bulunduğu görüşünü reddetmiştir. Nefis'e göre söz konusu yerde herhangi bir delik bulunmamaktadır. Bu da kalbin sağ tarafına gelen kanın akciğerlere gidip oradan sol karıncığa geçmesi demektir. Yani, günümüzde bildiğimiz küçük kan dolaşımı dediğimiz olaydır. Bu açıklama zamanında İslam ve Osmanlı dünyasında biliniyor olmasına rağmen Avrupa tarafından fark edilmemiştir.

Dört Unsur

Fitagoras'a göre doğaya dört ana yön (kuzey, güney, doğu, batı), dört temel eleman (ateş, hava, su, toprak) ve bunların dört fiziksel özelliği (sıcaklık, soğukluk, kuruluk, yaşlılık) gibi dörtlü ritim hakimdir. MÖ 5. yüzyılda Sicilyalı Empedokles (492-432) bu görüşlerden etkilenerek evrenin esas ve tali derecede birbirine zıt dört temel elemandan meydana geldiğini öne sürmüştü. Bunlar, Ateş (kuru-sıcak), Hava (yaş-sıcak), Su (soğuk-yaş), Toprak (soğuk-kuru) idi.

Empedokles'in bu kuramı Hipokrat tarafından benimsenip insan bedenine uygulanmıştı. İnsan Sayrılıkbilim Kuramı denilen bu anlayışa göre beden 4 unsurdan müteşekkil bir yapıydı. Bu teori Doğu ve Batı tıbbında yaklaşık 2500 sene yürürlükte kalmıştır. Günümüzde ise bazı yönleriyle halk tıbbında yaşamaya devam etmektedir.

Dört Unsur	Hava	Ateş	Toprak	Su
Dört Sıvı)	Kan	Sarı safra	Kara safra	Balgam
Organı	Kalp-Akciğer	Karaciğer-Öd	Dalak-Mide	Beyin
Mevsimi	İlkbahar	Yaz	Güz	Kış
Yaş dönemi	Çocukluk	Gençlik	Erişkinlik	Yaşlılık
Fiziksel özelliği	Nemli-Sıcak	Kuru-Sıcak	Kuru-Soğuk	Nemli-Soğuk
Rengi	Kırmızı	Sarı	Kara	Ak
Tadı	Tatlı	Acı	Ekşi	Tuzlu
Zamanı	Sabah	Öğle	İkindi	Akşam
Irası/Huyu	Sıcakkanlı	Öfkeli	İçine kapanık	Soğukkanlı
Burcu	İkizler-Terazi-Kova	Koç-Aslan-Yay	Boğa-Başak-Oğlak	Yengeç-Akrep-Balık
Musiki makâmı	Şehnâz-İsfahân-Nevâ	Rast- Hicaz -Büzürk	Irak- Bûselik- Zengûle	Hüseynî- Uşşâk- Nevrûz
Tedavisi	Kuru, Sıcak İlaçlar	Nemli, Soğuk ilaçlar	Nemli, Sıcak İlaçlar	Kuru, Sıcak İlaçlar

Eski Yunan tıbbındaki Dört Unsur veya İslam-Arap tıp dünyasında Ahlat-ı Erbaa denilen kuram İbn-i Sina'nın (980-1037) Kanun Fit Tıbb adlı eserinde, duygusal, zihinsel durumlar ve tavır ve rüyalar dahil edilerek genişletilmiştir.

İbn-i Sina'nın dört unsur ve ıra kuramı
Olgular	Sıcak	Soğuk	Nemli	Kuru
Hastalık halleri	İltahap/Yangı Ateş'e yol açar	Ateş ciddi bir unsur sorunudur.	Yorgunluk	Erke kaybı
İşlevsel güç	Erke eksikliği	Sindirim gücü eksikliği	Sindirim zorluğu
Öznel duyumlar	Acı tat, aşırı susuzluk, midede yanma	İştah kaybı	Uykululuk	Uykusuzluk
Fiziksel işaretler	Yüksek nabız artışı, Yorgunluk	Zayıf eklemler	İshal, Gözde kızarıklık, şişlik, pürüzlü cilt, bağımlılık	Pürüzlü cilt, bağımlılık
Yiyecekler & İlaçlar	zararlı,	faydalı	zararlı,	faydalı
Havayla ilişkili durumlar	yazın daha kötü	kışın daha kötü		sonbaharda kötü

Ayrıca bakınız

• Humoral Patoloji Teorisi
• Geleneksel Anadolu Halk Hekimliği
• Tıbb-ı Nebevî

Kaynakça

• Prof. Dr. Ali Haydar Bayat, Tıp Tarihi, İzmir, 2003
• Lawrence I. Conrad, ‘Arab-Islamic Medicine’, in WF Bynum and Roy Porter (eds), Companion Encyclopedia to the History of Medicine. London: Routledge, 1993.
• Islamic Medicine/Wikipedia29 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Bilim ve Hikmet
• Prof.Dr.Erdem Aydın-İslam Dünyasında Tıp
• Four Humours/Wikipedia10 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• The Influence of Islamic Philosophy (pdf)11 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dipnot

(1) Lawrence I. Conrad, ‘Arab-Islamic Medicine’, in WF Bynum and Roy Porter (eds), Companion Encyclopedia to the History of Medicine. London: Routledge, 1993, s.676

(2) The Influence of Islamic Philosophy (pdf)11 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

(3)Prof. Dr. Ali Haydar Bayat, Tıp Tarihi, İzmir, 2003

Konuyla ilgili yayınlar

Türkçe

• İbn Kayyım El Cevziyye, Tıbbu'n Nebevi, Çev. Yusuf Ertuğrul, Uygun Matbaacılık
• Prof. Dr. Ali Haydar Bayat, Kemaliyye: Erken Anadolu Türkçesi İle Yazılmış Bir Tıp Risalesi, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul, 2007
• ___________________, "Türk Kültüründe Lokman Hekim", Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2001
• Celâlüddin Hızr (Hacı Paşa), Müntehab-ı Şifa, Ank. 1990
• Yadigar: 15. yüzyıl Türkçe tıp kitabı Yadigar-ı İbn-i Şerif, Hazırlayan: M. Yahya Okutan, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul, 2004
• Abdülvehhab Bin Yusuf İnb-i Ahmed el-Mardini, Kitabul'l-Müntehab Fi't-Tıb 823-1420. Haz. Prof. Dr.Ali Haydar Bayat Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul, 2005
• Türk Halk Hekimliği Sempozyumu. 17., 18. ve 19. yüzyıllara Ait Bazı Reçete Örnekleri ve Halk Hekimliğimizdeki Yeri. 23-25 Kasım 1988, Ankara.

İngilizce

• Nil Sarı & M. B. Zülfikar “Paracelsusian Influence on Ottoman Medicine in the Seventeenth and Eighteenth Centuries” in Transfer of Modern Science & Technology to the Muslim World. pp. 157–180.
• Edward G. Browne, (2002). Islamic Medicine. Goodword Books. ISBN 81-87570-19-9.
• Michael W. Dols, (1984). Medieval Islamic Medicine: Ibn Ridwan's Treatise "On the Prevention of Bodily Ills in Egypt", Comparative Studies of Health Systems and Medical Care. University of California Press. ISBN 0-520-04836-9.
• Peter E. Pormann,; Emilie Savage-Smith (2007). Medieval Islamic Medicine. Edinburgh University Press. ISBN 0-7486-2066-4.
• Roy Porter, (2001). The Cambridge Illustrated History of Medicine. Cambridge University Press. ISBN 0-521-00252-4.
• Manfred Ullmann, (1978). Islamic Medicine, Islamic Surveys. ISBN 0-85224-325-1.
• Max Meyerhof, Studies in Medieval Arabic Medicine, London, 1984
• Sami Khalaf Hamarneh, Background of Yunani (Unani), Arabic and Islamic Medicine and Pharmacy, ed. Hakim Mohammad Said, Karachi: MAS Printers, 1997
• M.I. H. Farooqi, Medicinal plants in the traditions of Prophet Muhammad, Lucknow: Sidrah Publishers, 1998
• Ibn Qayyim al-Jawziyya, Medicine of the Prophet, trans. by Penelope Johnstone, Cambridge: The Islamic Texts Society, 1998

Dış bağlantılar

• Prof.Dr.Erdem Aydın-İslam Dünyasında Tıp
• Journal of the International Society for The History of Islamic Medicine (JISHIM)6 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ortaçağda İslam tıbbı29 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Islam and Medicine18 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Arabic (or Islamic) Influence On the Historical Development of Medicine22 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• The Development of Galenico-Islamic Medicine (pdf)4 Ekim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• The Greco-Islamic Pulse (pdf)
• The Influence of Islamic Philosophy (pdf)11 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tıp ve Nübüvvet4 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• List of Inventions and Discoveries in Medicine During the Islamic Golden Age23 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.