İsmaililik

İsmaililik (Arapça: الإسماعيلية), Şii İslam'ın bir koludur.^[1] İsmailîler (/ˌɪzmɑːˈɪliː/)^[2] adlarını, Cafer es-Sadık'ın tayin edilmiş manevi halefi (imâm) olarak İsmail bin Cafer'i kabul etmelerinden alır. Bu noktada, İsmail'in küçük kardeşi Musa el-Kâzım'ı hakiki imam olarak gören Onikiciler'den ayrılırlar.^[3]

Muhammed bin İsmail'in MS 8. yüzyıldaki vefatından sonra, İsmailîlik öğretileri giderek bugün bilinen inanç sistemine dönüşmüş ve İslam dininin derin, ezoterik anlamına (bâtın) odaklanmıştır. Usûlîlik ve Ahbârîlik'in daha zâhiri yönelimli hale gelmesiyle, Şii İslam iki ayrı yönde gelişmiştir: Alevî, Bektaşî, Aliânî ve Nusayrî gruplar gibi mistik yolu ve Tanrı'nın doğasını vurgulayan mecazi yaklaşımlar (zamanın İmamı'nı ezoterik hakikatin tezahürü olarak görürken), Usûlîler ve Ahbârîler gibi gruplar ise ilahi hukuka (şeriat) ve Muhammed ile On İki İmam'ın söz ve fiillerine (sünnet) odaklanmıştır.^[4]

İsmailîler, İsmail bin Cafer'i altıncı imam olarak kabul eder. İsmailî düşüncesi, Yeni Platonculuk'tan derinden etkilenmiştir.^[5]^[6]

İsmailîliğin en büyük kolu, V. Ağa Han'ı^[7] 50. mirasçı imam olarak tanıyan Nizârîler iken diğer gruplar Tayyibî kolu olarak bilinir. İsmailîlerin nüfusa oranla en yoğun olduğu bölge Dağlık Badahşan'dır,^[7] ancak Orta Asya, Afganistan, İran, Pakistan, Yemen, Lübnan, Malezya, Suriye, Hindistan, Suudi Arabistan, Ürdün, Irak, Kuveyt, Doğu Afrika, Angola, Bangladeş ve Güney Afrika'da da İsmailî topluluklar bulunur. Son yıllarda Avrupa, Rusya, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda, Amerika Birleşik Devletleri ve Trinidad ve Tobago'ya göç etmişlerdir.^[8]^[9]^[10]

Tarihçe

İlk İsmailî topluluk tarihte 765 yılında Ca'fer es-Sâdık'ın vefatından sonra ortaya çıkmıştır. Bu dönemde Abbâsîler, Emevî Hanedanı'nı yıkıp kendi halifelerini tahta geçirmiş ve İmâmiyye ilk dönem İsmailîlerini de içine alan farklı gruplara bölünmüştü.

İsmailîler kurdukları gizli topluluklarla kendi gözlerinde Ali ve soyuna ait halifelik hakkını gaspettiklerini düşündükleri Abbâsîler'e karşı mücadele vermeye yine bu dönemde başlamışlardır. İlk dönem İsmailîleri tarafından Da'vet (el-Dava) veya "al-dawa al-hadiya" yani hak olarak yönlendirilen dava adlandırılan bu hareket yaklaşık olarak Hicrî 3/Milâdî 9. yüzyılda başlamış ve Dava'nın propaganda veya misyonunu sürdüren Dâîler eylemlerini Irak, Pers, doğu Arabistan ve Yemen topraklarına yaymaya başlamışlardı. Dâîler Müslümanları onları kurulu düzenin adaletsizliklerinden kurtaracak ve Ehl-i Beyte yeniden hilafeti kazandıracağını söyledikleri İsmailî İmam Mehdi ile dayanışma yapmaya davet ediyorlardı.^[1]

Yediciler ve Yedicilik i'tikadı

İlk defa ortaya çıktığında mensupları içinde sadece Yedi imama inanan bir grup (Yediciler/Yedi İmamcılık) olarak adlandırılmıştı. Daha sonraları ise Yediden daha fazla imâmlara sahip olan İsmâilîyye mensuplarının da bazen Yediciler olarak adlandırıldığı olmaktadır. Ayrıca, İsmâilîyye İmâmet içerisinde bir de "Yedili-Döngü Nazâriyesi" bulunmasından dolayıdır ki, İsmâilîyye itikadı "Yedicilik" olarak adlandırılmaktadır. Bu mezhebin itikadî temelleri yedinci “Nâtık–Samed” olan Muhammed b. İsmâîl el-Mektûm ile “ʿAbd Allâh İbn-i Meymûn ve Oğulları” tarafından tesis edilmiştir.

İ'tikatları

“Dünya” hiçbir zaman imâmsız kalamaz ve kalmayacaktır. Allah her peygamber arasında tamamlayıcı olarak yedi imâm gönderilmiştir. Peygamber Muhammed'dan sonra birincisi Ali olmak üzere yedi imâm daha gönderilmiştir. İsmâil b. Ca'fer es-Sâdık’in yedinci imâm olduğu söylenir. Yedi imâmın birer de yardımcısı olduğu ve bunların dini yaymakla ve yüceltmekle görevlendirildikleri anlatılır.

“Nâtık” ve “Sâmet İmâm” silsileleri

Peygamberlere “Nâtık” ve yardımcılarına da "Samed İmâm” unvanı verildiği söylenir. Her yedi “Samed” silsilesinin sonunda bir “Nâtık” gönderildiği ve böylece dinin sürekli olarak geliştirildiği söylenir. Âdem’den ve oğlu Şît’ten itibaren altı “Nâtık–Samed” silsilesinden sonra (Nûh–Sâm), (İbrâhim–İsmâil), (Mûsâ–Hârûn), (Îsâ–Şem’ûn), (Muhammed–Ali), (Muhammed b. İsmâîl el-Mektûm (Meymûn el-Kaddâh^[11]^[12])–ʿAbd Allâh İbn-i Meymûn ve Oğulları) ile hitam bulan “Nâtıklar ve Samedler silsilesi” ile sürmektedir. Gözle görülen eşyanın tasavvufî mânalarını kaldıran İbn-i Meymûn'dur ve herkes ona itaatle yükümlüdür.^[13]

Kollar

İsmail'i Dâîlerin bu daveti başarıya ulaşmış ve Hicri 2. yüzyılda ilk Şîa devleti olan Fâtımî Devletini kurmuşlar ve Nizâriyye ve Müsta'liyye kollarına ayrıldıktan ve Fâtımîler yıkıldıktan sonra Nizâriyye önderleri İran'ın doğusundan Suriye'ye kadar olan çeşitli bölgelere dağılmış, birbirlerine sıkı bağlarla bağlı toplulukları yönetmeye devam etmişlerdir.

1830'ların sonunda İran'daki politik gelişmelerden ötürü Nizarîler'in 46. İmâmı ve ilk Ağa Han unvanını taşıyan Ağa Hasan Ali Şah, İran'dan Hindistan'a göç etmiş ve 1848'de Bombay'a yerleşerek mezhebin yönetim yerini buraya taşımıştır.

19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyılın başlarında İsmailîler önemlice bir kısmı Hint alt kıtasından Doğu Afrika'ya göç etmiştir.^[2]

Öğretileri

İsmâîli i'tikadına göre Kur'an iki ayrı manaya haizdir. Bunlar, *görünen* (zâhir) ve *gizli* (bâtın) manalarıdır.

Fâtımîler döneminde genişleyecek olan İsmâîliğin temelleri devletin kuruluşundan çok daha önce ilk dönem İsmâîliler tarafından atılmıştı. İsmâîliler kutsal metin ve dini emirlerde zâhir (dışrak/exoteric) ve bâtın (içrek/ezoterik) şeklinde iki temel yapı olduğunu ve harfî (sözcüğü sözcüğüne) anlamın batıni yani gizli ve içsel gerçekliğe işaret ettiğini kabul etmişler ve Kur'an'da bulunan bu söz konusu değişmez ve içrek hakikatleri ortaya çıkarmak için agnostik bir düşünce sistemi geliştirmişlerdi. Bu ilk dönem İsmailîler aynı zamanda peygamberler veya söz sahipleri (Nutaqa) tarafından izah edilen dini yasaların dönem dönem değişiklik geçirmesine karşın hakikatin sonsuza kadar baki kaldığını ifade etmekteydiler. Peygamberlerin halifeleri olan Velî veya İmamlar ise her devirde te'vil veya ezoterik yorum yoluyla vahiylerdeki gizli anlamları açıklamaktaydılar.^[3]

İsmailîliğin İmam Silsilesi

İsmâîliler İsnâaşeriyye olan Caferiye mezhebinin İmam silsilesinden farklı olarak Ca'fer es-Sâdık'ın oğlu Musa (745–799), (Mûsâ el-Kâzım olarak da bilinir) yerine İsmail'e tabi olmuşlardır. Ca'fer es-Sâdık'a kadar olan İmamları ise Şiiliğin her iki mezhebi de kabul etmektedir. İsmâîlik içinde de Mustaali ve Nizari kollarının İmam listesinde bazı farklılıklar bulunmaktadır.

Aşağıda İsmâîliğin kabul ettiği İmam silsilesi Mustâ'li ve Nizârî kolları da dahil olmak üzere yer almaktadır.^[4]

0/1. Ali (Müsta'liyye İmâm olarak sıralandırır fakat numaralandırmaz; Nizârilik'te Birinci'dir.)
1/-. Hasan (Müsta'liyye Birinci İmâm olarak sıralandırır, Nizârilik'te ise İmâm değildir, çünkü İmâmet (Nizâri itikadı)'na göre İmâmet babadan oğula geçer, bu nedenle de onun imâmlığı kabul değildir.)
2. Hüseyin
3. Zeynelâbidîn
4. Muhammed el-Bâkır
5. Ca'fer es-Sâdık
6. İsmâil b. Ca‘fer es-Sâdık
7. Muhammed b. İsmâil el-Mektûm
8. Vâfî Ahmed (Daftari'ye göre)/Wafī Ahmad (Nizari kolunun resmi listesine göre)
9. Muhammed el-Cevâd (Daftari'ye göre)/Takī Muhammad (Nizari kolunun resmi listesine göre)
10. Razî ʿAbd Allâh (Hüseyin bin ʿAhmed) (Daftari'ye göre)/Radiyu-d-Dīn Abdullāh (Nizari kolunun resmi listesine göre)
11. Birinci Fâtımî Halife/İmamı Ubeydullah el-Medhî
12. İkinci Fâtımî Halife/İmamı Kāim-Biemrillâh el-Fâtımî
13. Üçüncü Fâtımî Halife/İmamı Mansûr el-Fâtımî
14. Dördüncü Fâtımî Halife/İmamı Muiz-Lidînillâh
15. Beşinci Fâtımî Halife/İmamı Azîz-Billâh
16. Altıncı Fâtımî Halife/İmamı Hâkim-Biemrillâh (Dürzîler'in ortaya çıkışı)
17. Yedinci Fâtımî Halife/İmamı Zâhir el-Fâtımî
18. Sekizinci Fâtımî Halife/İmamı Müstansır-Billâh el-Fâtımî

İsmâilîliğin Müsta'liyye Kolunun İmâmları:
19. Dokuzuncu Fâtımî Halife/İmamı Müstâ‘lî-Billâh el-Fâtımî
20. Onuncu Fâtımî Halife/İmamı Âmir-Biahkâmillâh (Hâfızîlik kolu oluştu)
21. Et-Tâyyîb Ebû’l-Kâsım (Müsta'liyye Gayb halinde Gizlenen-İmamı)

Kahire'deki Altıncı Fatımî Halifesi El-Hâkim bi-Emrillah Camii.

İsmâilîliğin Nizâriyye Kolunun İmâmları:
19. Nizâr b. Müstansır
20. Alamutlar "Birinci Gizlenen-İmamı" El-Hâdî bin el-Nizâr (Nizâr b. Müstansır'ın öz oğlu olarak tanıtılan)
21. Alamutlar "İkinci Gizlenen-İmamı" El-Môhtadî bin el-Hâdî (Nizâr b. Müstansır'ın öz torunu olduğu iddia edilen - I. Muhammed)
22. Alamutlar "Üçüncü Gizlenen-İmamı" El-Kahir bin el-Môhtadî bi-Kuvvet’ûl-Lâh / bi-Ahkâmî’l-Lâh bin el-Hâdî bin el-Nizâr ( I. Hasan - Hasan bin el-Muhammed bin Ali )
23. Alamutlar "Birinci Gözüken-İmâmı" Hasan-ı Sâni Alâ Zikrihi’s-Selâm (II. Hasan - Nasıl ki İslâm inancına göre Muhammed'in adı her zikredildiğinde veya işitildiğinde sallallahu aleyhi ve sellem ibâresinin söylenmesi dînî bir mükellefiyyet hâlini almışsa, Nizâriyye Mezhebi'nin akaidine göre de Alâ Zikrihi’s-Selâm Hasan Sâni'nin adının duyulması veya söylenmesi hâlinde sâmimî bir Nizâri'nin "Alâ Zikrihi’s-Selâm" ibâresini onun peygamberliğini kalben ikrâr etmek maksadıyla tekrarlaması şarttır.)
24. Alamutlar "İkinci Gözüken-İmâmı" Nûr’ûd-Dîn Muhammed Sâni
25. Alamutlar "Üçüncü Gözüken-İmâmı" Celâl’ed-Dîn Hasan-ı Sâlis
26. Alamutlar "Dördüncü Gözüken-İmâmı" Alâ’ed-Dîn Muhammed bin Hasan-ı Sâlis
27. Alamutlar "Beşinci ve Son Gözüken-İmâmı" Rûkn’ed-Dîn Hûr-Şâh
(Bağımsız Alamut Nizâri Devleti 1256 yılında Hülâgû tarafından sona erdirildi. 1256 yılından sonra Nizâriyye inançlarını Sûfi şemsiyesi altında devam ettirdiler.)
28. Şems’ed-Dîn Muhammed
29. Kâsım Şâh
30. İslâm Şâh
31. Muhammad ibn İslâm Şâh
32. II. Mûstensir bil-Lâh
33. Abd’ûs-Selâm Şâh
34. Gârib Mîrzâ / III. Mûstensir bil-Lâh
35. Ebû Zer ʿAli Nûr’ûd-Dîn
36. Murâd Mîrzâ
37. Z’ûl-Fikâr ʿAli I. Halîl’ûl-Lâh
38. Nûr’ûd-Dahr (Nûr’ûd-Dîn) ʿAli
39. ʿAli II. Halîl’ûl-Lâh
40. Şâh II. Nizâr
41. Seyyid ʿAli
42. Hasan ʿAli
43. Kâsım ʿAli (Seyyid Câʿfer)
44. Ebû’l-Hasan ʿAli (Bekir Şâh)
45. Şâh II. Halîl’ûl-Lâh
46. Hasan ʿAli Şâh Mahallâtî (I. Ağa Han)
47. ʿAli Şâh Ni'metullâhî (II. Ağa Han) (Şâh ʿAli Şâh resmi Nizâriyye listesine göre)
48. Sultân Muhammad Şâh (III. Ağa Han)
49. Şâh Kerîm’ûl-Hûseynî (IV. Ağa Han)
50. Rahîm’ûl-Hûseynî (V. Ağa Han)

Alt Şubeleri

İsmailîliğin alt şubleri:

Müsta'liyye
- Hâfızî (Fâtımîler) (Günümüzde takipçisi kalmamış olan bir koldur.)
- Tâyyibî
Nizâriyye, İsmâiliyye mezhebinin günümüze kadar gelen en önemli kolu.
Dürzîlik: Fâtımî halifelerinden Hâkim-Biemrillâh döneminde (996-1021) Vezir Hamza b. Ali tarafından kurulan aşırı bir fırka.
Karmatîler, Aşırı Şiî İsmâiliyye mezhebine mensup bir zümre.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Spencer C. Tucker & Priscilla Roberts 2008, s. 917.
^ "Definition of Ismaili". www.dictionary.com (İngilizce). 13 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2023.
^ "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. Encyclopaedia Iranica Foundation. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Shaykh Ahmad al-Ahsa'i". 29 Nisan 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2007.
^ "İsmaili Philosophy". Internet Encyclopedia of Philosophy. 28 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016.
^ "Early Philosophical Shiism". Cambridge University Press. 18 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016.
^ ^a ^b "Arşivlenmiş kopya". 14 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2025.
^ Sarfaroz Niyozov (Mart 2010). "Shi'a Ismaili Tradition in Central Asia – Evolution, Continuities and Changes". Simerg. 19 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2012.
^ Daftary, Farhad (1998). A Short History of the Ismailis. Edinburgh: Edinburgh University Press. ss. 1-4. ISBN 0-7486-0687-4.
^ Kalandarov, T. C. (2005). Памирские мигранты-исмаилиты в России (PDF). Исследования по прикладной и неотложной этнологии Института этнологии и антропологии РАН (Rusça). Moskova: Nauka. ISBN 5-201-13758-X. 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Nisan 2025.
^ Öz, Mustafa, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar Yayıncılık, İstanbul, 2011. (Muhammed bin İsmâ‘il bin Câ’fer’in eğitmeni olan kişinin adıdır. Daha sonra oluşan Bâtınîlik Mezhebi’nin i'tikadî ilkelerini tespit etmiştir.)
^ Öztürk, Yaşar Nuri, En-el Hak İsyanı – Hallâc-ı Mansûr (Darağacında Miraç), Cilt 1, Sayfa 61, Yeni Boyut, 2011. [Bâtınîliğin kurucusu olan Muhammed bin İsmâ‘il’in gizli kod adı olan bu isim aynı zamanda pek çok kişi için de kullanılmıştır.]
^ Balcıoğlu, Tahir Harimî, Türk tarihinde mezhep cereyanları – Şîʿa-i Bâtın’îyye’nin menşe’ ve akideleri, Sayfa: 233, Ahmet Sait tab’ı.

Notlar

1 ^ Farhad Daftary, Introduction: Isma'ilis and Isma'ili studies 19 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
2 ^The Institute of Ismaili Studies16 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
3 ^Farhad Daftary, Introduction: Isma'ilis and Isma'ili studies 19 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
4 ^ Farhad Daftary. The Ismāīlīs: Their history and doctrines. Cambridge, England: Cambridge University Press, 1990, pp. 551–553.

Dış bağlantılar

Graphical illustration of the sects of Shi'a Islam
History of Imams from the Nizarī point of view. 13 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Institute of Ismaili Studies16 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Dawoodi Bohras18 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Aga Khan Development Network15 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
First Ismaili Electronic Library and Database 10 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Alavi Bohra: The Smallest Sect of Ismā'īlī Mustaˤlī Faith
Ismā'īlī Connect: Ismā'īlī Information / Discussion / Community Site 25 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
21st Century Peoples Guide.
Isma'ilism4 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., in the Encyclopedia of the Orient

[FOOTNOTESpencer_C._TuckerPriscilla_Roberts2008917-1] Spencer C. Tucker & Priscilla Roberts 2008, s. 917.

[2] "Definition of Ismaili". www.dictionary.com (İngilizce). 13 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2023.

[3] "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. Encyclopaedia Iranica Foundation. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[4] "Shaykh Ahmad al-Ahsa'i". 29 Nisan 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2007.

[5] "İsmaili Philosophy". Internet Encyclopedia of Philosophy. 28 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016.

[6] "Early Philosophical Shiism". Cambridge University Press. 18 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016.

[kaynak-7] "Arşivlenmiş kopya". 14 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2025.

[8] Sarfaroz Niyozov (Mart 2010). "Shi'a Ismaili Tradition in Central Asia – Evolution, Continuities and Changes". Simerg. 19 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2012.

[DaftaryShort1998p1-9] Daftary, Farhad (1998). A Short History of the Ismailis. Edinburgh: Edinburgh University Press. ss. 1-4. ISBN 0-7486-0687-4.

[10] Kalandarov, T. C. (2005). Памирские мигранты-исмаилиты в России (PDF). Исследования по прикладной и неотложной этнологии Института этнологии и антропологии РАН (Rusça). Moskova: Nauka. ISBN 5-201-13758-X. 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Nisan 2025.

[Öz-11] Öz, Mustafa, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar Yayıncılık, İstanbul, 2011. (Muhammed bin İsmâ‘il bin Câ’fer’in eğitmeni olan kişinin adıdır. Daha sonra oluşan Bâtınîlik Mezhebi’nin i'tikadî ilkelerini tespit etmiştir.)

[12] Öztürk, Yaşar Nuri, En-el Hak İsyanı – Hallâc-ı Mansûr (Darağacında Miraç), Cilt 1, Sayfa 61, Yeni Boyut, 2011. [Bâtınîliğin kurucusu olan Muhammed bin İsmâ‘il’in gizli kod adı olan bu isim aynı zamanda pek çok kişi için de kullanılmıştır.]

[13] Balcıoğlu, Tahir Harimî, Türk tarihinde mezhep cereyanları – Şîʿa-i Bâtın’îyye’nin menşe’ ve akideleri, Sayfa: 233, Ahmet Sait tab’ı.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[1]

[11]

[12]

[13]

[2]

[3]

[4]