Argu grubu
| Argu | |
|---|---|
| Sınıflandırma | Türk dilleri
|
| Alt bölümler | |
Argu grubu Türk dillerinin Genel Türkçe öbeğine giren bir koludur. Öbeğin diğer gruplarına kıyasla bu grup çok dilli değildir. Argu dili ve Halaçça bu grubun tek temsilcileridir.[1][2] Günümüzde sadece İran(merkez il, Kom ve Arak arasında) ve Afganistan'da 42.000 kişi tarafından konuşulan Halaçça yaşamaktadır.
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]- Türk dilleri
- Genel Türkçe
- Argu Grubu
- Arguca
- Halaçça (Modern)
- Arguca
- Argu Grubu
- Genel Türkçe
Argular ve Arguca
[değiştir | kaynağı değiştir]Argu (Karahanlı Türkçesi: اَرْغوُ), Kâşgarlı Mahmud tarafından iki dilli bir Türk topluluğu olarak kaydedilmiş boy grubudur.[3] Bu dil ve topluluk ilk ve tek kez Kaşgarlı tarafından Divan'da kaydedilip incelenmiştir. Kaşgarlı Mahmud'a göre dağların aralarında yaşadıkları için onlara “arada” anlamında Argu denmektedir.[4] Modern Halaççanın keşfedilmesiyle Dîvânu Lugâti't Türk'te geçen Argucanın Halaççanın bir ata dili olduğu ortaya çıkmıştır.[1]
Argu boylarının konuştuğu dilin Halaççanın atası olduğunu kanıtlayan bazı dilbilimsel özellikler vardır:[2]
- Eski Türkçe söz sonunda -ny(-) sesi hem Halaççada hem de Argucada daima -n(-) sesine dönüşmüştür.
- İki dilde de dudaksıllaşma vardır. (Örn. bardım, käldim yerine bardum, käldüm)
- Kaşgarlıya göre, Argu boyları “değil” demek için ‘dag’ sözünü kullanır. Günümüzde yaşayan Türk dilleri içerisinde dag sözünü işleten tek dil Halaççadır. Diğer Türk dilleri *degül ya da *ermeŕ sözünden gelmiş sözleri kullanır.
- Argucada z yerine δ (peltek d, /ð/) vardır. Bu Halaççada da görülür.
Modern Halaçça
[değiştir | kaynağı değiştir]Yaşayan tek Argu dilidir. Günümüzde İran'da konuşulmaktadır. Halaççanın ata dili, Arguca kabul edilir.[1]
Halaçlar ve dilleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Halaçlar (Karahanlı Türkçesi: خَلَجْ), Kaşgarlı Mahmut tarafından Divan'da Türkmen olarak kaydedilen boylardır. Oğuzlar 24 boydur, iki boyunu Halaçlar oluşturur. “...Türkmenler aslında 24 kabiledir. Lâkin iki kabileden ibaret olan Xalaçlılar bazı kere bunlardan ayrıldıkları için kendileri Oğuz sayılmaz, asıl olan budur.”[5] Kaşgarlı Mahmut, Oğuz maddesinde 22 boy sıralamıştır ancak Kızık ve Karkın boylarına yer vermemiştir.[6]
Halaçlar söz başındaki ق (q) sesini خ (x) yaparlar.[5]
| DLT'ye göre Türkçe | DLT'ye göre Arguca | DLT'ye göre Halaçça | Modern Halaçça |
|---|---|---|---|
| قَيُو (qayû) | قَنُو (qanû) | خَيُو (xayû) | qâa, qâanu |
Yayılımı
[değiştir | kaynağı değiştir]Argu boyları Talas, Balasagun ve Sayram bölgelerinde yaşamışlardı. Oğuz boylarına komşulardı. Kaşgarlı'ya göre bu sebepten Oğuz ve Arguların dilleri birbirinden etkilenmiştir.[4]
Halaç adı, Arap coğrafyacılar tarafından 9-10. yüzyıllarda Afganistan'daki Sır Derya ırmağı civarında kaydedilmiştir. Kışlaları Talas bölgesindedir. Divan'da Oğuz olmayan Arguların yaşadığı bölge de burasıdır. Harezmi, Halaç Türklerini Eftalitlerden kalan boylar olarak gösterir. Halaçlar bugünkü İran'a daha sonra göç etmiş olmalıdır. İlk kaydedildikleri anavatanları Güney Orta Asya'dır.[1]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d Ölmez, Mehmet (1995). Halaçlar ve Halaçça. Çağdaş Türk Dili, 84, 15-22.
- ^ a b Doerfer, Gerhard (1997). Khalaj Materials (İngilizce). Curzon. ss. 171-181. ISBN 978-0-7007-0380-7. 12 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2023.
- ^ Atalay, Besim (1939–1943). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi [Translation of the Dīwān Lughāt al-Turk]. I (1985 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurmu Basımevi.
- ^ a b Zahidoglu, Vahid; Daşdemir, Hicret (1 Ocak 2020). "Kaşgarlının Gözüyle Oğuz-Argu İlişkileri". Türk Dili ULUSLARARASI DEDE KORKUT BİLGİ ŞÖLENİ VE DELİ DÖNMEZ'E AD VÉRME ÇALIŞTAYI'NIÑ BİLDİRİLER BÉTİĞİ. 12 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi12 Şubat 2023.
- ^ a b c Atalay, Besim (1939–1943). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. III (1985 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurmu Basımevi. ss. 218-219, 415.
- ^ "Oğuz Boyları ve Kökenleri". www.makaleler.com. 15 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2023.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Khalaj, Turkic16 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISO 639-3: klj15 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)