Fuyü Gırgıs dili
| Fuyü Gırgıs dili | |
|---|---|
| Ana dili olanlar | Çin (Heilongjiang Eyaleti-Qiqihar Şehri-Fuyu İlçesi) |
| Konuşan sayısı | 15 civarı (2017)[1] |
| Dil ailesi | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | tut |
| ISO 639-3 | kjh |
| ELP | Manchurian Kirghiz |
| Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA. | |
Fuyü Gırgıs dili ya da Fuyü Kırgızcası (Çincede 富裕柯尔克孜语 Fùyù Kē'ěrkèzī yǔ veya 富裕吉尔吉斯语 Fùyù Jí'ěrjísī yǔ), bazı Çin kaynaklarında "Heilongjiang Kırgızcası" (黑龙江柯尔克孜语 Hēilóngjiāng Kē'ěrkèzī yǔ) veya "Dongbei Kırgızcası" (东北柯尔克孜语 Dōngběi Kē'ěrkèzī yǔ) olarak da bilinir, Çin'in en doğusunda konuşulan Türk dilidir. Fuyü Kırgızlarının ana dilidir. "Kırgızca" olarak bilinmesine rağmen, Fuyü Gırgıs dili Orta Asya'da konuşulan Kırgızcadan çok farklıdır[5] ve Hakasça ya da diğer Sibirya Türk dillerine daha çok benzer.[2][3]
Fuyü Gırgıs dilinin sabit bir yazı sistemi yok ve esasen sadece konuşma dili olarak işlev gösterir. 2017 yılı itibarıyla dilin sadece 15 konuşanı vardı; bunların çoğu da Heilongjiang Eyaleti-Qiqihar Şehri-Fuyu İlçesi'ne bağlı Wujiazi (五家子) ile Qijiazi (七家子) köylerinde yaşayan yaşlı insanlardır. Bu nedenle Fuyü Gırgıs dili tehlike altında olan bir dil olarak görülür.[1][6]
Geçmişi ve günümüzdeki durumu
[değiştir | kaynağı değiştir]Fuyü Kırgızlarının ataları, Hakasçanın bir lehçesini konuşan Yenisey Kırgızlarıdır. 18. yüzıl Çungar-Çing Savaşları'nda Çing Hanedanı Çungar Hanlığı'nı yendi ve Çing Hükûmeti, Hakas halkının bir kısmını Wuyur Nehri kıyısına taşıdı; bu insanlar, Çincede "Wuyur Nehri Kıyısındaki Beş Soy İsimli Kırgızlar" (乌裕尔河畔五姓柯尔克孜, Wūyù'ěr Hépàn Wǔ Xìng Kē'ěrkèzī) olarak da bilinir. Bu insanların konuştukları Hakasça lehçesi, günümüzde "Fuyü Gırgıs" olarak bildiğimiz dildir. Fuyü Gırgıs dilinin kullanımı uzun zamandan beri azalma sürecindedir; bunun bazı nedenleri ise Fuyü Kırgızlarının Moğol ve Çin kültürlerine asimile olmaları, Fuyü Kırgızlarının sayısı az olması ve etnik gruplar arası evliliklerin çok olmasıdır.[5][7]
1980'li yıllarda bu dili konuşabilen insanların sayısı 100 civarındaydı; yetişkinler daha çok Moğolca, çocuklar da daha çok Çince konuşurdu.[8] 2006 yılında yapılmış bir araştırmaya göre, Fuyü Gırgıs dilini konuşabilen sadece 22 kişi vardı, bunların 18'i de Fuyu İlçesi'nde yaşardı.[6]:137 2017 itibarıyla, hâlen Fuyu İlçesi'nde Fuyü Gırgıs dilini konuşabilen 15 kişi kalmıştır. Bu 15 kişinin arasında, Fuyü Gırgıs diliyle tam cümle kurabilen sadece 5 kişi var, bunların çoğu da 70 yaşı üzerindedir; basit cümleler kurabilen ve bazı sözcükler bilen kişilerin çoğu ise 60 yaşı üzerindedir. Günümüzde Fuyü Kırgızları hem diğer gruplarla hem de kendi aralarında konuştukları zaman en çok Çinceyi kullanırlar, fakat Moğolcayı kullanan Fuyü Kırgızları da vardır; Fuyü Gırgıs dilinin kendisi ise tehlike altında olan bir dildir.[1]:18[6]
Ses bilgisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Dilbilimci Hu Zhenhua'nın çalışmalarına göre, Fuyü Gırgıs dilinin sekiz tane temel ünlü sesi vardır. Ünlülerin hem uzun hem de kısa formları var, fakat uzun ile kısa ünlü seslerinin arasındaki fark ancak ünsüz seslerin basitleştirildiği durumlarda ortaya çıkar; örneğin, Fuyü Gırgıs dilindeki /pʉːn/ kelimesinin Kırgızcadaki karşılığı /byɡyn/ şeklindedir. Fuyu Gırgıs dilinin 21 ünsüzü vardır. Çoğu diğer Türk dilinde olduğu gibi, Fuyü Gırgıs dilinde de bir sözcüğün vurgusu genel olarak en son hecesinde yer alır.[9]
Kelime ve dil bilgisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Sincan Kırgızlarından farklı olarak, Fuyü Kırgızları tarihin hiçbir zamanında İslam dinine inanmamıştır. Bu nedenle Fuyü Gırgıs dilinde hiç Arapça alıntı kelimesi yoktur. Bazı Farsça alıntı kelimeleri olsa da, bunların sayısı az ve bunlar Fuyü Kırgızlarının doğuya göç etmelerinden önce dile girmiş sözcüklerdir. Sincan Kırgızcası'yla karşılaştırıldığında, Fuyü Gırgıs dilindeki Türk dillerine özgü kelimelerin oranı daha yüksektir, ayrıca Moğolca ve Çinceden Fuyü Gırgıs diline girmiş büyük oranda alıntı kelimesi de mevcuttur.[9][10] Dil bilgisi açısındansa Fuyü Gırgıs dili eklemeli bir dildir ve oldukça karmaşık bir çekim eki sistemine sahiptir.[1][9]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Atıflar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d 刘建权 (Liú Jiànquán) (2017). "黑龙江省富裕县柯尔克孜族语言使用情况调查分析" [Heilongjiang Eyaleti Fuyu İlçesi'ndeki Kırgızların Dil Kullanım Durumu Hakkında İnceleme]. 牡丹 (Çince). 18.
- ^ a b Keith Brown, Sarah Ogilvie, (Ed.) (2010). Concise Encyclopedia of Languages of the World [Dünya Dilleri Ansiklopedisi] (İngilizce) (revize edilmiş bas.). Elsevier. s. 1109. ISBN 0080877753. Erişim tarihi: 24 Nisan 2014.
- ^ a b Johanson 1998 16 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Archived Nisan 16, 2016 at the Wayback Machine, s. 83.
- ^ 胡振华 (Hú Zhènhuà) (2003). "中国柯尔克孜族的语言文字及其研究概况" [Çin Kırgızlarının Dilleri ve Araştırma Durumu]. 黑龙江民族丛刊 (Çince) (1): 107-109.
- ^ a b 孙丽莉 (Sūn Lìlì) (2009). "多元文化背景下新疆少数民族语言使用情况调查研究" [Sincan Azınlık Dil Kullanımının Çok Kültürlü Arka Plan Altında İncelenmesi]. 华中农业大学学报(社会科学版) (Çince) (04): 114-11. doi:10.3969/j.issn.1008-3456.2009.04.026.
- ^ a b c 吴占柱 (Wú Zhànzhù) (2007). "黑龙江省柯尔克孜语处于濒危状态" [Heilongjiang Kırgızcası Ölmek Üzere]. 黑龙江民族丛刊 (Çince) (3). doi:10.3969/j.issn.1004-4922.2007.03.037.
- ^ 张春海 (Zhāng Chūnhǎi) (10 Ekim 2014). "从黑龙江柯尔克孜语看濒危语言 ——访黑龙江省柯尔克孜族研究会会长吴占柱" [Heilongjiang Kırgızcasıyla ölmek üzere olan dillere bakış. Heilongjiang Kırgızları Araştırma Grubu Başkanı Wu Zhanzhu ile görüşme]. 中国社会科学报 (Çince) (654). 23 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi9 Haziran 2020.
- ^ Hu & Imart 1987, ss. 2–3
- ^ a b c 胡振华 (Hú Zhènhuà) (1983). "黑龙江富裕县的柯尔克孜族及其语言特点" [Heilongjiang Fuyu İlçesi'ndeki Kırgızlar ve Dillerinin Özellikleri]. 中央民族学院学报 (Çince) (2): 65-69.
- ^ 武·呼格吉勒图 (Wǔ Hūgéjílètú) (1998). "黑龙江柯尔克孜语与蒙古语元音比较研究" [Heilongjiang Kırgızcası ile Moğolcanın Ünlü Sesleri Hakkında Karşılaştırmalı Araştırma]. 民族语文 (Çince) (1): 49-56.
Literatür
[değiştir | kaynağı değiştir]- Hu, Zhen-hua; Imart, Guy (1987), Fu-Yü Gïrgïs: A tentative description of the easternmost Turkic language, Bloomington, Indiana: Indiana University Research Institute for Inner Asian Studies
- Li, Yongsŏng; Ölmez, Mehmet; Kim, Juwon (2007), "Some Newly Identified Words in Fuyu Kirghiz (Part 1)", Ural-Altaische Jahrbücher, Neue Folge, cilt 21, ss. 141-169
- (İngilizce) Hu Zhen-hua & Guy Imart, Fu-Yü Gïrgïs: A tentative description of the easternmost Turkic language, Papers on Inner Asia, 8, Bloomington, Research Institute for Inner Asian Studies, Indiana University, 1987.
- (İngilizce) Johanson, Lars, The History of Turkic, "The Turkic Languages", Lars Johanson, Éva A. Csató (editörler), Routledge Language Familiy Descriptions, Londres, Routledge, 1998 (yeni bas.: 2006) 9780415412612.
- (İngilizce) Salk, Gundula & Mambet Turdu, The « Fu-Yu Gïrgïs » according the present-day and the legendary past, Studia Turcologica Cracoviensia 4, Krakov, Księgarnia Akademicka, 1998 83-7188-201-7.
- (Rusça) Тенишев, Э.P., Фуюйcкиx Кыpгызoв язык, "Языки мира, Тюркские языки", ss. 455-459, Moskova, Izdatel'stvo Indrik, 1997 5-85759-061-2.
| Resmi (ulusal) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Resmi (bölgesel) |
| ||||
| Çin Dilleri | |||||
| Bölge veya il seviyesinde resmiyeti olmayan diğer azınlık dilleri |
| ||||
| Kreol/karma diller | |||||
| İşaret dilleri | |||||
| Nesli tükenmiş diller | |||||
| |||||
