Kumukça

Kumukça
Kumukça
Къумукъ тили (Qumuq tili)
Ana dili olanlar	Rusya
Konuşan sayısı	450.000 (2010 nüfus sayımı) (2010)
Dil ailesi	Türk dilleri Şaz grubu Kıpçak grubu Kıpçak-Kuman kolu Kumukça; ; ; ;
Dil kodları
ISO 639-1	(kum)
ISO 639-2	(kum)
ISO 639-3	–

Kumukça veya Kumuk Türkçesi^[2]^[3] (къумукъ тили, qumuq tili veya qumuqça) Türk dillerinin Kıpçak öbeğine ait bir Kumukların dildir.^[4]^[5] Ancak Batı Türk dillerinden de özellikler taşımaktadır ve çok kez Güney Türk dillerine de kategorize edilir.^[6]

Ağızları

Günümüze kadar Kumukça'nın birçok lehçelerine rastlamak mümkündür: Kuzeyde Kasav Yurt, ortada Buynak ve güneyde Kaytak lehçesine rastlanılır.

Ancak Kumukça'nın lehçeleri hakkında tüm dil bilimcileri aynı görüşte değildir; Kasav Yurt lehçesi Kumukça ile Nogayca arasındaki bağlantıyı oluşturur ve bu yüzden aslında Nogaycanın lehçesi de olabilir.^[7] Tarihsel açıdan, Kumukça Batı Türk dillerinden Güney Türk dillerine geçişinin bağlantısını oluşturur.^[4] Kumukça'ya en yakın diller Nogayca, Balkarca ve Karapapak-Terekeme Türkçeleridir. Kumukça'nın, Kuzeyde Kıpçak, Güneyde Oğuz grubundan Türk dilleriyle olan bu teması onu, önemli bir konuma taşımış, kelime hazinesi ve gramer bakımından ortak Türkçe için bir zemin oluşturmuştur.^[4]

Rus işgaline kadarki dönemde, özellikle Dağıstan'da, Kumukça askeri ve yönetim dilini oluşturmuştur.

Kumukça ayrıca Azericeden de etkilenmiştir: Kumuk. gelecekmen = Azeri geleceyem (Türkçe geleceğim); Kumuk. gelecekbiz = Azeri geleceyik (Türkçe geleceğiz); Kumuk. geleceksiz = Azeri geleceksiniz (Türkçe geleceksiniz).

Örnek:

Kumukça:

Tuwdu Çolpan, tang bilindi, boldu uyanma zaman. Şawla aldı dünya yüzün, yuhlağanımız taman.

Gözüng aç, dört yakğa qara! Getdi kerwan erterek. Biz geçigip kalğanbız, enni hozğalma gerek.

Türkiye Türkçesi:

Doğdu Çolpan, tan bilindi, oldu uyanma zamanı. Işık aldı dünya yüzünü, uyuduğumuz tamam.

Gözünü aç, dört yana bak! Gitti kervan erkenden. Biz gecikip kalanız, artık hız almak gerek.

Alfabe

Kumukların 13'üncü yüzyılda Farsçayı yazı dili olarak kullanmış oldukları bilinmektedir (kendileri bu dili tacik dili olarak adlandırmışlardır). 15'inci yüzyılda Çagataycayı genel yazı dili olarak kullanmaya başlayıp Farsçayı edebiyat ve bilim dili olarak kullanmaya devam etmişlerdir.

19'uncu yüzyılın sonlarında Rusya'nın millileştirme harekâtı kapsamında Kumukça ilk kez yazı dili olmuş ve Farsçada kullanılan Arap abecesi ile yazılmaya başlanmıştır.

1929 yılında Rusya'nın tüm Rus olmayan halklarının yaptığı gibi Kumuklar da Latin abecesine geçmiş ve ortak Türk abecesini kullanmışlardır. Kumukların en büyük halk şairi Yırçı Kazaktır.

Ancak 1938 yılında Rusça ders verilmesi ve Kumukça'nın Kiril abecesinin değişik bir sürümü ile yazılması zorunlu tutulmuştur.

2002 yılında yeni Türk abecesi denilen bir Latin abecesi kullanılmaya başlanmıştır. 2010 yılından itibaren hem Latin hem Kiril abecesi Kumukçanın yazılışı için resmen geçerli olacaktır. Latin abecesine geçiş Rusların rızası alınmadan gerçekleşmiş olsa da Rus yönetiminde bulunan çoğunluk buna göz yummaktadır.

Dil kodu Kum.

Latin alfabesi bazlı Kumuk alfabesinin Türk alfabesiyle karşılaştırması:

Kumuk.: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Jj Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Üü Ww Xx Yy Zz
Türk.: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Jj Kk Ll Mm Nn Oo Öö Pp Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Yy Zz

Kaynakça

^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2016.
^ Pekacar, Çetin (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları. ISBN 978-975-16-2385-0. 3 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023.
^ Pilanci, Hülya (2004). Türk Dili. Anadolu Universitesi. s. 26. ISBN 978-975-06-0205-4. 3 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023.
^ ^a ^b ^c Johanson, Lars (2021). Turkic: Cambridge Language Surveys. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0521865357.
^ Johanson, Lars (1998). The Turkic languages. Londra: Routledge. ISBN 978-0415412612.
^ Robbeets, Martine (2020). The Oxford guide to the Transeurasian languages (1. bas.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0198804628.
^ Öztopçu, Kurtuluş (1996). Dictionary of the Turkic languages : English, Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek. Londra: Routledge. ISBN 978-0415160476.

Kumuk Halk Şairi Yırçı Kazak Yrd. Doç. Dr. Erol Öztürk, Akçağ Yayınları
Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü Gyula Nemeth Kültür Bakanlığı Yayınları
Kumuk Türklerinin Atasözleri Çetin Pekacar
Kumuk Türkleri Edebiyatı Çetin Pekacar Türk Dünyası El Kitabı
Kumuk Şair Alişevadan Seçme Şiirler Osman Uyanık, Erol Öztürk

İnkubatordaki Türk Dilleri Vikipedileri

Gagavuzca Vikipedi 11 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Horasan Türkçesi Vikipedi 9 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Güney Azerice Vikipedi 20 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kırımçakça Vikipedi3 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kumukça Vikipedi3 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Güney Altayca Vikipedi26 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Osmanlı Türkçesi Vikipedi20 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Salarca Vikipedi 3 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Hakasça Vikipedi 27 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Nogayca Vikipedi 23 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaşgayca Vikipedi 2 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Çulımca Vikipedi 31 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Tuvaca Vikipedi 3 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Karayca Vikipedi 26 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Eski Türkçe Vikipedi 23 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

[1] "Arşivlenmiş kopya". 6 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2016.

[2] Pekacar, Çetin (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları. ISBN 978-975-16-2385-0. 3 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023.

[3] Pilanci, Hülya (2004). Türk Dili. Anadolu Universitesi. s. 26. ISBN 978-975-06-0205-4. 3 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023.

[CambridgeTürkDilleri-4] Johanson, Lars (2021). Turkic: Cambridge Language Surveys. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0521865357.

[RoutledgeTürkDilleri-5] Johanson, Lars (1998). The Turkic languages. Londra: Routledge. ISBN 978-0415412612.

[TransavrasyaDilleri-6] Robbeets, Martine (2020). The Oxford guide to the Transeurasian languages (1. bas.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0198804628.

[TürkDilleriSözlüğü-7] Öztopçu, Kurtuluş (1996). Dictionary of the Turkic languages : English, Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek. Londra: Routledge. ISBN 978-0415160476.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

g t d Rusya federal birimleri'ndeki resmî diller
Rusya Federasyonu resmî dili	Rusça
Rusya federal birimlerindeki resmî diller	Abazaca Adigece Ağulca Altayca Güney Altayca Avarca Azerice Başkurtça Buryatça Çeçence Çirmişce Dağlık Marice Ova Marice Çuvaşça Dargince Kabardeyce Hakasça İnguşça Kalmukça Karaçay-Balkarca Kırım Tatarcası Komice Kumukça Lakça Lezgice Mordvin dilleri Erzyanca Mokşanca Nogayca Osetçe Rutulca Sahurca Sibirya Yupikçesi Tabasaranca Tatarca Tatça Tuvaca Udmurtça Ukraynaca Yakutça
Resmî fonksyonu olan diller	Çukçice Dolganca Evence Evenkice Fince Hantıca Karelce Kazakça Komi-Permyakça Mansice Nenetsçe Selkupça Vepsçe Yukagirca Güney Yukagirce Kuzey Yukagirce
Alfabeler	Kiril¹ Kiril Braille Latin alfabesi² Moğol alfabesi²
¹ Rusya'da Kiril alfabesi resmi olarak desteklenmektedir. ² Kiril olmayan diğer alfabeler için ayrı federal yasalar gereklidir.