Letonya

Letonya Latvijas Republika Letonya Cumhuriyeti
Bayrak Arma
Slogan "Tēvzemei un Brīvībai"
Millî marş Dievs, svētī Latviju! "Tanrı Letonya'yı Kutsasın!"
Başkent ve en büyük şehir	Riga
Resmî dil(ler)	Letonca
Hükûmet	Üniter temsilî demokrasi parlamenter cumhuriyet
• Cumhurbaşkanı Edgars Rinkēvičs • Başbakan Evika Siliņa
Tarihçe
• Tarih 18 Kasım 1918 • İlan 4 Mayıs 1990 • Tanınma 6 Eylül 1991
Yüzölçümü
• Toplam	64.589 km2 (124.)
• Su (%)	1,5
Nüfus
• 2022 tahminî	1,842,226 (146.)
• Yoğunluk	29.6/km2 (147th.)
GSYİH (SAGP)	2024 tahminî
• Toplam	$78.421 milyar (104.)
• Kişi başına	$41,730 (51.)
GSYİH (nominal)	2024 tahminî
• Toplam	$45.466 milyar (96.)
• Kişi başına	$24,193 (42.)
Gini (2021)	▲ 35.7 orta
İGE (2022)	0.879 çok yüksek · 37.
Para birimi	Euro (€, EUR)
Zaman dilimi	UTC+2 (DAS)
• Yaz (YSU)	UTC+3 (DAYS)
Telefon kodu	371
İnternet alan adı	.lv1

Letonya (/ˈlætviə/ LAT-vee-ə, Letonca telaffuz: [ˈlatvija]; ), resmî adıyla Letonya Cumhuriyeti, Kuzey Avrupa'nın Baltık bölgesinde yer alan bir ülkedir. Kuzeyde Estonya ve güneyde Litvanya ile birlikte üç Baltık devletinden biridir. Doğuda Rusya ve güneydoğuda Belarus ile sınır komşusudur ve batıda İsveç ile deniz sınırını paylaşmaktadır. Letonya, 64.589 km² (24.938 sq mi)'lik bir alanı kaplar ve nüfusu 1,9 milyondur. Ülke ılıman bir mevsimsel iklime sahiptir. Başkenti ve en büyük şehri Riga'dır. Başlıca ulus olan ve ülke nüfusunun %63,0'ünü oluşturan Letonlar, Balts etnolinguistik grubuna aittir ve Letonca konuşurlar. Ruslar, nüfusun neredeyse dörtte biri ile ülkedeki en önemli azınlıktır; nüfusun %37,7'si ana dili olarak Rusça konuşmaktadır.

Yüzyıllar süren Töton, İsveç, Polonya-Litvanya ve Rus egemenliğinden sonra, Birinci Dünya Savaşı'nın ardından Alman İmparatorluğu'ndan ayrılarak 18 Kasım 1918'de bağımsız Letonya Cumhuriyeti kuruldu. 1934'teki darbeyle birlikte Kārlis Ulmanis'in diktatörlüğü kuruldu ve ülke giderek otokratikleşti. Letonya'nın fiili bağımsızlığı İkinci Dünya Savaşı'nın başlangıcında, Letonya'nın Sovyetler Birliği'ne zorla dâhil edilmesiyle kesintiye uğradı, ardından 1941'de Nazi Almanyası tarafından istila ve işgal edildi ve 1944'te Sovyetler tarafından yeniden işgal edildi ve sonraki 45 yıl boyunca Letonya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni oluşturdu. Sovyet işgali sırasında yaşanan yoğun göçün bir sonucu olarak etnik Ruslar ülkedeki en önemli azınlık haline geldi. Barışçıl Şarkı Devrimi, 1987 yılında Baltık Sovyet cumhuriyetleri arasında başladı ve 21 Ağustos 1991 tarihinde hem fiili hem de resmi bağımsızlığın yeniden kazanılmasıyla sona erdi. Letonya o zamandan beri demokratik üniter parlamenter bir cumhuriyettir.

Etimoloji

Letonya'nın Letonca ismi olan Latvija kelimesi bir Balt kabilesi olan Latgalyalılardan gelmektedir. Tarihçi Henricus bölgenin ismini latinceleştirerek Lettigallia ve Lethia terimlerini kazandırmıştır. Bu kullanım Latin dillerinde Letonya ve türevi kelimelere evrilmiştir.

Tarih

Ana madde: Letonya tarihi

Günümüzdeki Letonlar ve Litvanlar MÖ 2500 civarında Baltık Denizi civarında yerleşen Hint-Avrupa halklarının torunlarıdır. Dil yapısı bakımından komşuları olan Cermenler ve Fin-Ugor halklarından farklı olup Baltık halkları olarak adlandırılmaktadırlar. 12. yüzyılda bölgeye önce ticaret amacıyla gelen Cermenler Letonları zor kullanarak Hristiyanlaştırmışlar, 1201 yılında Letonya'nın başkenti olan Riga'yı kurmuşlardır.

13. yüzyılda Töton şövalyeleri Estonya ve Letonya topraklarında Livonya Konfederasyonu adı verilen bir konfederasyon kurdular. 1282 yılında Riga dahil birçok Leton şehri Kuzey Alman Ticaret Ortaklığı olan Hansa Birliği'ne katıldılar. Böylece Riga, Doğu Baltık ticaret yollarında önemli bir yer kazandı.

1558-1582 yılları arasında Rusya'yla Lehistan, Litvanya ve Danimarka arasında yapılan Livonya Savaşı Rusya'nın yenilgisiyle sonuçlanınca bölge önce Litvanya Grandüklüğü, sonra da Lehistan-Litvanya Birliği'nin eline geçti. Lehistan'ın 1793 yılında parçalanmasından sonra da Letonya Çarlık Rusyası'nın eline geçti.

I. Dünya Savaşı'na kadar Rus İmparatorluğu'nun egemenliğinde yaşayan Letonya 18 Kasım 1918 tarihinde bağımsızlığını ilan etti. Letonya II. Dünya Savaşı'nda bir süre Nazi Almanyası tarafından işgal edildi. 1944 yılında kurulan Letonya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 1990'lı yıllarda Sovyetler Birliği'nin parçalanmasına kadar bir Sovyet Cumhuriyeti olarak kaldı. 21 Ağustos 1991 tarihinde Letonya SSCB'den bağımsızlığını ilan etti. 2004 yılında da Avrupa Birliği'ne ve NATO'ya üye kabul edildi.

Coğrafya

Ana madde: Letonya coğrafyası

Letonya, Doğu Avrupa'da, Baltık Denizi kıyısında, Estonya ile Litvanya arasında yer alır. Coğrafi konumu açısından 57 00 Kuzey enlemi, 25 00 Doğu boylamındadır. Yüzölçümü 64.589 km² olup, komşuları Belarus'la 167 km, Estonya'yla 343 km, Litvanya'yla 576 km, Rusya'yla ise 282 km kara sınırına sahiptir. Köppen iklim sınıflandırmasına göre ülke nemli karasal iklime sahiptir. Arazi yapısı açısından ülke genellikle alçak ovalardan meydana gelmiştir. Deniz seviyesinden yüksekliğine göre ülkenin en alçak noktası Baltık Denizi ile 0 m, en yüksek noktası ise Gaizinkalns adlı tepeyle 312 m olmaktadır.

Doğal kaynakları arasında kehribar, bataklık kömürü, kireçtaşı, hidro enerji ve işlenebilir arazi yer almaktadır. 2005 verilerine göre arazi kullanımı açısından tarıma uygun topraklar tüm alanın %28,19'una, daimi ekinler %0,45'ine, diğer kullanım ise %71,36'sına tekabül etmektedir. Ülkede 2003 itibarıyla sulanan arazi 200 km²'dir.

Ekonomi

Letonya Dünya Ticaret Örgütü ve Avrupa Birliği'ne üyedir. 2014 yılında euro, Letonya latsının yerine geçerek ülkenin resmî parası konumuna gelmiştir. 2000 yılından beri Letonya Avrupa'da en yüksek yıllık GSYİH büyümesi gösteren ülkelerinden biridir. Buna karşın tüketim odaklı büyüme ülke GSYİH'nın çökmesiyle sonuçlanan 2008 krizine sebep olmuştur. 2009'un ilk çeyreğinden Letonya ekonomisi %18 küçülme ile AB üyesi ülkeler arasında en büyük küçülmeyi yaşamış ülke olmuştur.

Ülkenin ihracat ürünleri arasında ahşap ve ahşap ürünleri, makine ve parçaları, metaller, tekstil ve gıda maddeleri yer almaktadır. Letonya'nın ihracat ortakları arasında Litvanya, Estonya, Almanya, Birleşik Krallık, Rusya, İsveç, Danimarka ve Polonya en önemli ülkeleri oluşturmaktadır. İthalat açısından 2005 itibarıyla Almanya, Litvanya, Rusya ve Estonya baştadır.

Demografi

Letonya'da din (2019)
Lütercilik			%35
Katolik			%20
Rus Ortodoks			%10
Eski İnananlar			%1
Diğer Hristiyanlar			%1
Diğer ya da Dinsiz			%30

Letonya'nın nüfusu The World Factbook 2023 tahminlerine göre 1.821.750 kişidir. Nüfus artış 2023 verilerine göre %-1,13 ile negatiftir. Mülteci oranı ise -5,1 mülteci/1.000 nüfus olarak tahmin edilmektedir. Kadın başına ortalama çocuk sayısı 1,55'tir. Yaşam beklentisi ortalama olarak 76,2 yıl olup, bu değer cinsiyetler arasında erkeklerde 71,8 yıl, kadınlarda ise 80,8 yıl olmak üzere büyük değişiklikler göstermektedir. Ülke kişi başı alkol tüketiminde dünya ikincisi, tütün ürünü tüketiminde ise dünya 10.'sudur. Okuryazarlık oranı %99,9'dur.

2021 verilerine göre nüfus etnik açıdan %62,7 Letonyalı, %24,5 Rus, %3,1 Belarus, %2,2 Ukraynalı, %2 Leh, %1,1 ise Litvanyalıdır. Geriye kalan %1,8 diğer gruplara mensup olup, halkın %2,6'sı etnik aidiyetini belirtmemiştir. 2011 verilerine göre toplumun yaklaşık üçte biri Lüterci olup, bunu Katolik Kilisesi ve Rus Ortodoks Kilisesi takip etmektedir. Toplumun yaklaşık %21'i herhangi bir dine mensup değildir.

Dil

Letonya'da resmi dil, Hint-Avrupa dillerinin Baltık dilleri koluna mensup olan Letoncadır. Günümüzde bu dilin, sadece güney komşusu olan Litvanya'da konuşulan Litvanca ile akrabalık ilişkisi vardır. Letoncanın günümüzde soyu tükenmiş Eski Prusya dili ile de akrabalık bağı vardır. Nüfusunun önemli bir kısmı Rus asıllı olan Letonya'da Rusça da yaygın olarak kullanılmaktadır.

Ayrıca bakınız

• Avrupa Birliği'nin genişlemesi
• Letonya'da LGBT hakları