Mar'aşîler
مرعشیون Mar'aşîler | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1359-1596 | |||||||||
 | |||||||||
| Başkent | Amol, Sari, Vataşan | ||||||||
| Yaygın dil(ler) | Mâzenderanca | ||||||||
| Resmî din | On İki İmam Şiîlik | ||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||
| |||||||||
| Tarihî dönem | Orta Çağ | ||||||||
| |||||||||
| |||||||||
| Günümüzdeki durumu | İran | ||||||||
| İran tarihi dizisinin bir parçası |
|---|
 |
|
Zaman çizelgesi |
Mar'aşîler (Mâzenderanca: مرعشیون; Farsça: مرعشیان Mar'ašiyān (veya Mar'aşî Hanedanı), 1359'dan 1596'ya kadar Mâzenderan'da hüküm süren, Mâzenderan kökenli İranlı bir Seyyid On İki İmam Şiî hanedanıdır. Hanedan, Dabudeştlı bir Seyyid olan Mîr-i Büzürg tarafından kurulmuştur. Başkentleri Amul, Sari ve Vataşan idi.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Aslen Maraşlı (Kahramanmaraş) olduğu için Mar'aşîler (Mar'aşiyyân) diye anılan hanedanın kurucusu “Mîr-i Büzürg” lakabıyla anılan Seyyid Kıvâmüddin b. Abdullah Mar‘aşî’nin soyu İmam Zeynelâbidîn'e dayandırılmaktadır. Amull yakınlarında Dâbû’da yetişen Kıvâmüddin, İmam Ali er-Rızâ'nın Meşhed'deki türbesini ziyareti sırasında (muhtemelen 1340-1342 yılları arası) bir ay kadar Horasan'daki Serbedârîler'in liderlerinden Şeyh Hasan-ı Cûrî’nin halifesi Seyyid İzzeddin Sûgendî'ye misafir oldu ve onun ihtilâlci fikirlerinden etkilendi. On yıl sonra tekrar ziyaret ettiği Sûgendî’nin ölümünün ardından Mâzenderan'a döndü ve Horasan’da isyankâr bir yapıda şekillenmiş olan Şîa görüşlerini tebliğe başladı. Bir süre sonra Seyyid Kıvâmüddin’in güçlenmesinden endişelenen bölgenin yerel Efrâsiyâb hükümdarı Kiyâ onu zindana attırdıysa da mürid ve taraftarlarının yardımıyla kurtulmayı başardı. Bunun üzerine askerî birlikle saldırıya geçen Kiyâ, 1359'da Dâbû yakınlarında Seyyid Kıvâmüddin’in yaklaşık 300 dervişten oluşan ordusuna yenilerek öldürüldü . Zaferin ardından Seyyid Kıvâmüddin Amul'a girdi ve burada siyasî hâkimiyetini tesis etti. Bu durum diğer bir siyasî güç olan Kiyâ-Celâlîler hanedanını endişelendirdi. Bu hanedanın lideri Fahreddin Celâl, Kıvâmüddin’i bertaraf etmek için Amul'a yürüdüyse de büyük bir hezimete uğradı. Bu başarıdan sonra Mar'aşîler hâkimiyet alanlarını genişlettiler. Bu sırada hanedanın askerî ve siyasî faaliyetlerinde ön plana çıkan Seyyid Kıvâmüddin’in oğlu Kemâleddin, Celâlîler’in merkezi Sari’yi ele geçirip Fahreddin Celâl’i bertaraf etti. Onun başarısı ve diğer yerel hanedanlara karşı kazandığı zaferler Mâzenderan’ın tamamına yakınının Mar'aşîler'in hâkimiyetine girmesine sebep oldu. Bundan sonra Mar'aşîler'in askerî harekâtı daha çok Kıvâmüddin’in oğullarından Seyyid Fahreddin’in kumandasında güney yönünde yoğunlaştı; Lapûr ve Sevadkuh, ardından da Firuzkuh teslim alındı. Mar'aşîler, Rüstemdârlar’ın hâkimiyetindeki batı bölgelerine yöneldiklerinde de Mîrândeşt’te Melik Kubâd’ı 1380'de hezimete uğratıp Küçûr’a kadar olan kesimi zaptettiler; ertesi yıl Lekter’de yapılan, Melik Kubâd’ın öldürüldüğü ikinci savaşta Rüstemdâr ordusunu tamamen dağıttılar. Bir yandan da yerel hâkimlerin elindeki Kârûd ve Levender kalelerinin itaat altına alınmasıyla Lârîcân bölgesine hâkim oldular. İlhanlıların mirasına sahip olmak isteyen yerel hükümdarlar arasındaki mücadelelerin yanı sıra bu başarılar, Vâtâşân’ı kendisine merkez seçen Seyyid Fahreddin’e Kazvin, Talekan ve Alamut'u ele geçirmesi için zemin hazırladı.[1]
Doğuda Horasan’ın bir kısmında hüküm süren Emîr Velî ile yaptıkları savaşı kazanan Mar'aşîler 1379'da Gürgan'ı aldılar. Ancak bu sırada Timur tehlikesinin belirmesi yüzünden barış yolunu seçtiler ve muhtemelen onun geçiş yolu üzerinde yer alacağını düşündükleri Gürgan'ı tekrar Emîr Velî'ye bırakıp Mâzenderan’a döndüler. Gürgan'a yürüyen Timur’un kolaylıkla şehri ele geçirmesinden etkilenen Seyyid Kemâleddin, 1385'de oğlu Gıyâseddin’i de yanına alarak değerli hediyelerle birlikte huzura çıktı ve itaatini sundu; arkasından da onun adına sikke bastırdı.[2] Ancak bütün bunlar ve Seyyid Kemâleddin’in oğlu Gıyâseddin’i hediyelerle birlikte tekrar göndermesi, Irak-ı Acem'den Horasan'a dönerek Mâzenderan'a yürümeye hazırlanan Timur'u durdurmaya yetmedi. Bunun üzerine Mar'aşîler, güçlü bir orduyla Mâzenderan’a giren Timur’u Karatogân'da karşıladılarsa da neticede Mâhâneser Kalesi'ne çekilmek ve 26 Ekim 1392'de tarihinde teslim olmak zorunda kaldılar. Kendilerini Rafizilik ile suçlayan Timur'un Seyyid Kemâleddin’e Ehl-i sünnet'e girmeleri nasihatini vermesi, onun siyasî hâkimiyetin yanı sıra Mar'aşîler'in Şiî hareketini bastırmak için Mâzenderan’a girdiğini göstermektedir. Timur'un bu isteğini zâhiren kabul edildiyse de sonuçta Mar'aşîler'e tâbi olanların büyük bir kısmı kılıçtan geçirildi.[3] Mâverâünnehir'e götürülen Seyyid Kemâleddin eşleriyle birlikte gemiye bindirilip Harezm'e, oğulları Taşkent'e, diğer hanedan mensupları ise Semerkant'a gönderildi. Sari ve Amul'u ele geçiren Timur, yaptığı büyük katliamların ardından Sari'yi Efrâsiyâb hükümdarı Kiyâ'nın oğlu İskender Şeyhî’ye verdi.[1]
Mar'aşîler'den bazıları 1405'de Timur'un ölümünden sonra oğlu Şahruh’un izniyle Mâzenderan’a geri döndülerse de bir daha burada güçlü bir hâkimiyet kuramadılar. Mar'aşîler, 16. yüzyılın başlarında Safevîler'in bütün İran'a hâkim olmasının ardından onlara bağlı yerel dinî-siyasî hâkimler statüsünde bölgedeki varlıklarını devam ettirdiler. Önde gelen üyelerinin Şah I. Abbas (h. 1587-1629) zamanında çeşitli yerlere dağıtılmasından sonra da siyasî önemlerini büsbütün yitirerek eski ve köklü bir aileye mensup seyyidler olarak İran’ın farklı bölgelerinde yaşadılar. Mar'aşîler'in yetiştirdiği pek çok âlim İran tarihinde önemli rol oynamıştır; bunlar arasında, uzun yıllar Kum'da dinî ve ilmî faaliyetlerde bulunan ve büyük bir kütüphanenin kurucusu olan Âyetullah Şehâbeddin Muhammed Mar'aşî yer alır.[1]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ a b c Özgüdenli 2003, ss. 37-38.
- ^ Hâfız-ı Ebrû 1999, s. 628.
- ^ Hândmîr 1983, s. 346.
- Genel
- Özgüdenli, Osman G. (2003). "Mar'aşîler". TDV İslâm Ansiklopedisi. 28. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 37-38. Erişim tarihi: 25 Aralık 2025.
- Hâfız-ı Ebrû (1999). Seyyid Kemâl Hâc Seyyid Cevâdî (Ed.). Zübdetü’t-tevârîḫ. II. Tahran.
- Hândmîr (1983). M. Debîrsiyâkī (Ed.). Ḥabîbü’s-siyer. III. Tahran.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Madelung, W. "ʿALIDS OF ṬABARESTĀN, DAYLAMĀN, AND GĪLĀN". Encyclopaedia Iranica, Online Edition. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2014.
