Memlûk Hanedanı (Irak)
Irak Memlûk Hanedanı مماليك العراق Memalik'ül-Irak | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1704-1831 | |||||||||
.svg) Memlûk Hanedanı sınırları | |||||||||
| Başkent | Bağdat | ||||||||
| Yaygın dil(ler) | Osmanlıca, Arapça, Kürtçe, Gürcüce[1] | ||||||||
| Hükûmet | Paşalık (özerk) | ||||||||
| Paşa | |||||||||
| |||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
Irak Memlûk Hanedanı (Arapça: مماليك العراق Memalik'ül-Irak), 18. ve 19. yüzyıllarda yüzyıllarda günümüz Irak'ta varlığını sürdüren bir hanedandı.[2][3]
Esas olarak Gürcü kökenli yetkililerden oluşan Hanedan yetkilileri Osmanlı yönetiminden özerklik kazanmış olup bölgedeki düzeni ve bir dereceye kadar ekonomik refahı yeniden kazandılar.[4][5] Osmanlı yönetimi, 1831'de Memlûk yönetimini kaldırdı ve bölgeyi doğrudan merkezi yönetime bağladı. Buna karşın Bağdat'taki idari yetkililerin birçoğu eski Memlûk Hanedanı'ndan oluştuğu için Memlûkler I. Dünya Savaşı'na kadar Irak'ta egemen bir siyasi bir güç olmaya devam etti.[6]
Hasan Paşa Hanedanı
[değiştir | kaynağı değiştir]Memlükler, Bağdat, Basra ve Şehrizor paşalıklarını yönetiyordu.[7] Musul paşalığını Iraklı Celili Hanedanı yönetiyordu.
- Eyyubi Hasan Paşa (1704–1723)
- Eyyubizade Ahmed Paşa (1723–1747)
- Koca Süleyman Paşa (1749–1762)
- Ömer Paşa (1762–1776)
- Abdullah Paşa (1776-1777)
- Büyük Süleyman Paşa (1779–1802)
- Ali Paşa (1802–1807)
- Küçük Süleyman Paşa (1807–1813)
- Said Paşa (1813–1816)
- Bağdatlı Davut Paşa (1816–1831)
Hasan Paşa
[değiştir | kaynağı değiştir]İstanbul'dan gönderilen Gürcü asıllı Osmanlı valisi Hasan Paşa (Gürcüce: ჰასან ფაშა, Hasan Paşa) ve oğlu Ahmed Paşa (1723–47), Bağdat'ta bir Gürcü Memlûk hanedanı kurdular, bu hanedan aracılığıyla yetki sahibi oldular ve vilayeti yönettiler.
Ahmed Paşa
[değiştir | kaynağı değiştir]Hasan'ın oğlu ve halefi Ahmed Paşa (Gürcüce: აჰმედ ფაშა, Ahmed Paşa), Memlûkleri askere almaya devam etti ve onları önemli idari ve askeri pozisyonlara terfi ettirdi. Hem Hasan hem de Ahmed, asi aşiretleri bastırmaları, İstanbul'daki hazineye düzenli bir vergi akışını güvence altına almaları, Irak'ı İran Safevilerinden gelen bir başka askeri tehdide karşı korumaları ile Babıali'ye değerli bir hizmette bulundular.
Ahmed Paşa 1747'de öldüğünde, onun Memlûkleri, yaklaşık 2.000 kişilik güçlü, kendi kendini idame ettiren seçkin bir kolordu ("Gürcü Muhafızları") halinde örgütlenmişti. Ahmed'in ölümü üzerine padişah, bu Memlûklerin iktidara gelmesini engellemeye çalıştı ve Bağdat'a bir yabancıyı vali olarak gönderdi. Bununla birlikte, Ahmed'in damadı, halihazırda Basra'dan sorumlu olan Ebu Leyla Süleyman, Gürcü muhafızlarının başında Bağdat'a yürüdü ve Osmanlı yöneticisini devirerek Irak'ta 84 yıllık Memlûk egemenliğini başlattı.
Ebu Leyla Süleyman Paşa
[değiştir | kaynağı değiştir]1750'de Ebu Leyla (Gecenin Babası) Süleyman Paşa, Bağdat'ta tartışmasız bir yönetici olarak kendini kabul ettirmiş ve Babıali tarafından Irak'ın ilk Memlûk Paşası olarak tanınmıştı. Yeni kurulan rejim, Osmanlı sarayından iç işlerinde daha fazla serbestlik elde etmek ve Arap ve Kürt aşiretlerini yönetmek için bir seferberliğe girişti. Güneydeki Müntafik tehditlerine karşı koymayı başardılar ve Basra'yı kontrol altına aldılar. Avrupa ticaretini teşvik ettiler ve İngiliz Doğu Hindistan Şirketi'nin 1763'te Basra'da bir ajans kurmasına izin verdiler.
Ömer Paşa
[değiştir | kaynağı değiştir]Ancak yine de Memlûk yönetiminin başarıları Irak'taki Osmanlı hükümdarları ve dini seçkinleri ile işbirliği yapma yeteneklerine bağlıydı. Babıali bazen Bağdat'ın inatçı paşalarını tahttan indirmek için güç kullandı ancak Memlûkler paşalık üzerindeki hâkimiyetlerini korumayı başardılar ve hatta topraklarını genişlettiler. Bununla birlikte, düzenli bir veraset sistemini güvence altına almayı başaramadılar ve bu rakip Memlûk hanedanlarının kademeli oluşumu, iç bölünme ve sık sık güç mücadeleleriyle sonuçlandı. Memlûk yönetimine yönelik bir başka büyük tehdit ise yeniden güçlenen Kerim Han Zend'in Irak'ı işgal etmesi ve Memluk generali Süleyman Ağa'nın uzun ve inatçı bir direnişinin ardından 1776'da kardeşi Sadık Han'ı Basra'ya yerleştirmesi ile İran'dan geldi. Babıali krizden yararlanmak için acele etti ve Ömer Paşa'nın (Gürcüce: ომარ ფაშა, Omar Paşa) yerine Memluk olmayan ve düzeni sağlayamayacak durumda olan birini getirdi.
Büyük Süleyman Paşa
[değiştir | kaynağı değiştir]
1779'da Büyük Süleyman Paşa (Gürcüce: სულეიმან ბუიუქი, Suleyman Buyuki) Şiraz'daki sürgününden döndü ve 1780'de Bağdat, Basra ve Şehrizor valiliğini ele geçirdi. Süleyman Paşa, "Büyük" lakabıyla bilinir. Süleyman Paşa'nın hükümdarlığı (1780-1802) ilk yıllarında etkiliydi ancak daha sonraları yaşlanması sebebiyle zayıfladı. Klanını güçlendirmek için çok sayıda Gürcü'yü Irak'a davet etti, bölünmüş Memlûk hanedanları üzerindeki üstünlüğünü iddia etti ve yeniçerilerin etkisini kısıtladı. Ekonomiyi destekledi ve Avrupa ile ticareti ve diplomasiyi teşvik etmeye devam etti; bu, 1798'de Süleyman'ın Bağdat'ta daimi bir İngiliz ajansının atanmasına izin vermesiyle büyük bir ivme kazandı. Ancak isyanları sert bir şekilde bastırmasına rağmen Kuzey Irak'taki Arap aşiretlerine karşı verdiği mücadele daha az olmuştur.
Ali Paşa
[değiştir | kaynağı değiştir]Büyük Süleyman Paşa'nın 1802'de ölümünden sonra Kaymakam Ali Paşa, Yeniçeri Ağası Ahmed Ağa ve Selim Ağa arasında bir güç mücadelesi meydana geldi. Güç mücadelesi Ali Paşa (d. 1762; Gürcüce: ალი ფაშა, Ali Paşa) tarafından kazanıldı. Ali Paşa, otlak hayvanları vasıtasıyla vergi ödeyen bazı isyancı Kürt aşiretlerinin isyanını bastırdı daha sonra Yezidiler tarafından Sincar'da yapılan isyanı bastırdı ve Telafer'e giderek kendilerine karşı husumet bulunan Muhammed beg El Şavi ve kardeşini tutuklayıp idam etti. Sonra oradaki kargaşayı sonlandırmak üzere Bağdat'a döndü.
Ali Paşa, 1803 ve 1806'da Necef ve El-Hille'ye yapılan Vehhabi akınlarını püskürttü ancak onların çöldeki hâkimiyetlerine meydan okuyamadı.
Ali Paşa, 15 Ağustos 1807'de Madar bey Abadhi ve yandaşları tarafından kendisine karşı olan kişisel kinleri nedeniyle, namaz kılarken bıçaklanarak öldürülmüştür. Katilleri önce kaçmışlar ancak yakalanarak öldürülmüş ve cesetleri Bağdat'a gönderilmiştir.
Küçük Süleyman Paşa
[değiştir | kaynağı değiştir]Büyük Süleyman Paşa'nın oğludur. 1807'de ağabeyi Ali Paşa'nın öldürülmesinden sonra Irak paşası oldu. Bağdat'ı işgal etmeye çalışan 50.000 kişilik Vehhabi ordusunu geri püskürttü. Eyalet özerkliklerini kısıtlamaya meyilli olan Sultan II. Mahmud (1808-39) Memlukleri Bağdat'tan çıkarmak için ilk girişimini 1810'da yaptı. 1812'de Osmanlı kuvvetleri Süleyman'ı yönetimden devirdi ve öldürdü ancak bölgeyi kontrol edemedi. 1813'te Büyük Süleyman Paşa'nın oğlu Said Paşa (Gürcüce: საიდ ფაშა, Said Paşa; 1813–16) Irak paşası oldu. Osmanlı sarayı gönülsüzce onun yönetimini tanıdı.
Davud Paşa
[değiştir | kaynağı değiştir]Davud Paşa (Gürcüce: დაუდ ფაშა, Daud Paşa), Irak'ın Memlûk paşalarının sonuncusuydu. Davud Paşa, kanalların temizlenmesi, sanayilerin kurulması, Avrupalı eğitmenlerin yardımıyla ordunun ıslah edilmesi ve matbaanın kurulması gibi önemli modernleşme programlarını başlatmıştır. Sarayında ayrıntılı bir ihtişam ve durum sürdürdü. Arap aşiretleriyle olan olağan sorunların ve şeyhlerle olan iç anlaşmazlıkların yanı sıra, Kürtlerle daha ciddi anlaşmazlıklara ve Kürt Baban Prensliği üzerinde hak iddiası öne süren İran'la krize karıştı. Kriz, İran'ın 1818'de Irak'ı işgali ve Süleymaniye'yi ele geçirmesiyle doruğa ulaştı. Daha sonra Davud Paşa, 1826'da İstanbul'da Yeniçeri Ocağının kaldırılmasından yararlandı ve bağımsız bir yerel güç olarak Yeniçerileri ortadan kaldırdı.
Bu arada, İstanbul'da uzun süredir endişe kaynağı olan Irak'taki özerk rejimin varlığı, Mısır paşası Kavalalı Mehmed Ali Paşa'nın Osmanlı Suriye'si üzerinde hak iddia etmeye başlamasıyla Babıali için daha da tehdit edici hale geldi. 1830'da Padişah, Davud Paşa'nın görevden alınmasına karar verdi, ancak emri taşıyan elçi Bağdat'ta tutuklandı ve idam edildi. 1831'de Ali Rıza Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu Halep'ten Irak'a doğru ilerledi. Seller ve bir hıyarcıklı veba salgınıyla harap olan Bağdat, kitlesel kıtlığa neden olan on haftalık bir ablukanın ardından teslim oldu. Irak'ta mahalli din adamlarının muhalefetiyle karşılaşan Davud Paşa, Osmanlılara teslim oldu ve kendisine hoşgörü ile davranıldı. 1851'de Medine'deki türbenin muhafızı iken öldü. Padişahın yeni valisinin 1831'de Bağdat'a gelişi, Irak'ta doğrudan bir merkezi Osmanlı yönetiminin başlangıcına işaret ediyordu.
Yeni Osmanlı valisi Ali Rıza Paşa, son Memlûk paşasının tahttan indirilmesinden sonra bile Bağdat'ta hâlâ yaygın olan Memlûk varlığıyla uzlaşmaya zorlandı. Daha sonra eski Memlûk valisi Küçük Süleyman Paşa'nın (1807-1813) kızıyla evlendi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Hathaway, Jane; Barbir, Karl (2008). The Arab Lands under Ottoman Rule: 1516-1800. Pearson Education. p. 96. 9780582418998.
- ^ The Rise and Fall of the Communist Party of Iraq, Tareq Y. Ismael, I. 1.
- ^ A Military History of Modern Egypt: From the Ottoman Conquest to the Ramadan War, Andrew James McGregor, p57
- ^ Hathaway, Jane; Barbir, Karl (2008). The Arab Lands under Ottoman Rule: 1516-1800. Pearson Education. s. 96. ISBN 9780582418998.
- ^ Hathaway, Jane (Şubat 1995). "The Military Household in Ottoman Egypt". International Journal of Middle East Studies. 27 (1). ss. 39-52. doi:10.1017/s0020743800061572.
- ^ Fattah, Hala Mundhir (1997). The Politics of Regional Trade in Iraq, Arabia, and the Gulf: 1745-1900. SUNY Press. s. 98. ISBN 9781438402376.
- ^ Coke, Richard (1927). Baghdad, The City of Peace. Taylor & Francis. ss. 232-233.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Nieuwenhuis, Tom (1982), Politics and Society in Early Modern Iraq: Mamluk Pashas, Tribal Shayks and Local Rule between 1802 and 1831. Springer, 90-247-2576-3.
