Irak Cumhuriyeti (1958-1968)
Irak | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1958-1968 | |||||||||||
Millî marş "Mavtini" (1958–1965) (Türkçe: "Benim Ülkem") "Valla Zaman Ya Silahi" (1965-1968) (Türkçe: "Uzun Zaman Oldu, Ey Sevgili Silahım") | |||||||||||
.svg) | |||||||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Bağdat | ||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Arapça ve Kürtçe | ||||||||||
| Hükûmet | Askerî cunta altında tek parti rejimi | ||||||||||
| Cumhurbaşkanı | |||||||||||
| |||||||||||
| Başbakan | |||||||||||
| |||||||||||
| Yasama organı | Devrimci Komuta Konseyi | ||||||||||
| Tarihî dönem | Soğuk Savaş | ||||||||||
| |||||||||||
| Para birimi | Irak dinarı (IQD) | ||||||||||
| |||||||||||
| Günümüzdeki durumu | Irak | ||||||||||
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
Irak Cumhuriyeti (Arapça: الجمهورية العراقية, romanize: al-Jumhūrīyah al-'Irāqīyah), halk arasında Birinci Irak Cumhuriyeti olarak da bilinen, 1958'de Cumhurbaşkanı Muhammed Necib er-Rubai ve Başbakan Abdülkerim Kasım'ın yönetimi altında kurulan bir devletti. Rubai ve Kasım ilk olarak Irak Krallığı'nın Haşimi monarşisinin devrildiği 14 Temmuz Devrimi ile iktidara geldi. Sonuç olarak, Krallık ve Arap Federasyonu feshedildi ve Irak Cumhuriyeti kuruldu. Dönem, 1968'de Baasçıların iktidara gelmesiyle sona erdi.
Toprak değişikliği
[değiştir | kaynağı değiştir]Irak, eski Irak Krallığı topraklarının kontrolüne geri döndü ve Ürdün yeniden bağımsız bir ülke haline geldi.
Bölgesel amaçlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Kasım, rejimin popüler sloganı "kuzeyde Zaho'dan güneyde Kuveyt'e" şeklinde tanımlanan ülkenin kuzeydeki en yüksek noktasından ve güneydeki en düşük noktasına kuzey-güney toprak sınırlarını özellikle konumlandırdı. Zaho, Irak ile Türkiye arasındaki o zaman ve şimdiki sınıra atıfta bulunur.[1] Irak'taki Kasım hükûmeti ve destekçileri, Irak'ın İran Kürdistanı'nın Irak Kürdistanı'na birleşmesini desteklediğini ima ederek, "İran'a bağlı Kürdistan" dedikleri şeye yönelik Kürt irredantizmini desteklediler.[2] Kasım hükûmeti, Huzistan üzerinde irredantist bir iddiada bulundu.[3] 1961'deki bağımsızlığına kadar Britanya tarafından kontrol edilen Kuveyt üzerinde irredantist iddialarda bulundu.[4]
Kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]Abdülkerim Kasım, Araplar, Süryaniler, Kürtler ve Yezidiler gibi tüm etnik grupları Irak devletinde eşit ortaklar olarak tanıyan sivil bir Irak milliyetçiliğini destekledi. Arap alfabesinin Kürtçe versiyonu Irak devleti tarafından kullanılmak üzere kabul edildi ve Kürt dili, hem Kürt topraklarında hem de Irak'ın geri kalanında tüm eğitim kurumlarında eğitim dili haline geldi.[5] Kasım döneminde, Arap-Kürt kardeşliğine dayalı Irak kültürel kimliği etnik kimlik yerine vurgulandı, Kasım hükûmeti Kürt milliyetçiliğini Irak milliyetçiliği ve Irak kültürüyle birleştirmeye çalıştı ve şunları söyledi: "Irak sadece bir Arap devleti değil, aynı zamanda bir Arap-Kürt devletidir...Araplar tarafından Kürt milliyetçiliğinin tanınması, ülkede bağlantılı olduğumuzu, önce Iraklı, sonra Arap ve Kürt olduğumuzu açıkça kanıtlıyor."[6] Kasım hükûmeti ve destekçileri, "İran'a bağlı Kürdistan" olarak adlandırdıkları şeye yönelik Kürt irredantizmini desteklediler.[2] Kasım hükûmetinin "Irak birliği içinde Kürt ulusal hakları" vadeden bir açıklaması ve Irak'ın İranlı Kürtleri Irak'la birleşmeye yönelik açık girişimleri de dahil olmak üzere Kürt yanlısı politikaları, İran'ın Irak ve Suriye'de yaşayan tüm Kürtlerin İran'da birleşmesi için desteğini ilan ederek yanıt vermesiyle sonuçlandı.[7] Kasım'ın Kürtlere yönelik ilk politikaları, Kasım'ı "Arapların ve Kürtlerin lideri" olarak adlandırdığı politikalarını destekleyen Ortadoğu'daki Kürtler arasında çok popülerdi.[2]
Kürt lider Mustafa Barzani, Kasım'la ittifakı sırasında ve Kasım'ın kendisine eski monarşinin dayattığı sürgünden Irak'a dönme hakkını vermesi üzerine, 1958'de Kürt halkının Irak vatandaşı olduğu için desteklediğini ilan ederek "Bütün Kürt halkım adına uzun süredir mücadele eden kardeşlerim, emperyalizme, gerici ve yozlaşmış monarşist çeteye son veren şanlı devrim için sizi (Kasım) ve Irak halkını, Kürtleri ve Arapları bir kez daha kutluyorum." dedi.[8] Barzani, Kürt mülteci diasporasının Irak'a dönmesine izin verdiği için Kasım'ı övdü ve Irak'a bağlılığını ilan ederek, "Ekselansları, halkın lideri: Bu vesileyle, sevgili vatanımıza dönmemize ve büyük davamız olan halk, cumhuriyet ve vatanı savunma davasına katılma onuruna izin verdikleri için sosyalist ülkelerdeki Kürt mülteci kardeşlerime ve en içten takdirimi sunuyorum" dedi.[8]
Ekonomi
[değiştir | kaynağı değiştir]![[icon]](/wiki/Dosya:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Kasım rejimi altında, Irak hükûmeti ekonomiyle ilgili eylem ve belgelerinde dokuz ekonomik ilkeyi destekledi: (1) tüm ekonomi üzerinde ekonomik planlama; (2) tekelleri dağıtmak ve orta sınıfı güçlendirmek; (3) ekonomiyi emperyalizmden kurtarmak; (4) arazi mülkiyeti sisteminin kaldırılması; (5) tüm ülkelerle ticaret yapmak; (6) Arap ülkeleriyle daha yakın ekonomik bağlar; (7) kamu sektörünün genişletilmesi; (8) özel sektörün teşvik edilmesi ve (9) daha yüksek bir ekonomik büyüme oranı yaratmak.[9]
Tarih (1958-1968)
[değiştir | kaynağı değiştir]Cumhuriyet devriminin habercisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Politik problemler
[değiştir | kaynağı değiştir]İkinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında Birleşik Krallık, 1941 Irak Darbesi nedeniyle dört milliyetçi Iraklı generalin, Alman istihbaratı ve askeri desteğiyle, Kral Naibi Abdülillah ve Başbakan Nuri es-Said'i devirip Reşid Ali Geylani'nin Irak Başbakanı olması nedeniyle Irak'ı yeniden işgal etti. Ali sonunda İngilizler tarafından devrildi ve Abdüllilah ve es-Said yeniden iktidara geldi. 1947'de Iraklılar, İngilizlerin geri çekilmesini müzakere etmeye başladılar ve nihayet 15 Ocak 1948'de Portsmouth'ta, Irak'ın askeri planlamasını ve Irak dışişlerinin İngiliz kontrolünü denetleyen bir İngiliz ve Irak ortak savunma kurulunun kurulmasını öngören anlaşmayı müzakere ettiler.[10]
Bölgesel rekabetler
[değiştir | kaynağı değiştir]Bölgesel rekabetler 14 Temmuz Devrimi'nde büyük rol oynadı. Panarabizm ve Arap milliyetçiliği Orta Doğu'da yayıldı ve anti-emperyalist bir devrimci olan Mısırlı Cemal Abdünnasır bu ideolojilerin öncüsü oldu. II. Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında Irak Haşimi Krallığı, bir dizi Arap milliyetçisi sempatizanına ev sahipliği yaptı. Arap milliyetçileri, Haşimi Monarşisi'ni İngiliz ve Batı çıkarlarına fazla bağlı olarak gördüler. Bu Haşimi karşıtı duygu, Irak'taki politikleşmiş bir eğitim sisteminden ve giderek daha iddialı ve eğitimli bir burjuvaziden doğdu. Irak Başbakanı Nuri es-Said, Bereketli Hilal Arap Devletleri Federasyonu fikrini sürdürme konusundaki ilgisini dile getirdi ve Irak ile Ürdün Arap Federasyonu'nun kurulmasına yardımcı oldu, ancak Nasır'ın desteklediği bir pan-Arap devleti konusundaki coşkusunu sakladı. Es-Said, 1944'te Irak adına Arap Birliği'ne katıldı ve onu Arap devletlerini bir araya getirmek için bir forum olarak gördü ve gelecekteki olası bir federasyon için kapıyı açık bıraktı. Birliğin tüzüğü, her Arap devleti için özerklik ilkesini kutsallaştırdı ve panarabizme yalnızca retorik olarak atıfta bulundu.
Ekonomik meseleler
[değiştir | kaynağı değiştir]Irak, II. Dünya Savaşı'nın sona ermesiyle, muazzam bir enflasyondan ve ardından yaşam koşullarındaki düşüşten muzdarip harabeye terk edildi. Başbakan Nuri es-Said ve Arap milliyetçisi Naip Adüllilah, sürekli olarak ekonomik politika konusunda çatıştı. Irak halkının yaşam kalitesini iyileştirmek ve enflasyonu düşürmek için işbirliği yapmak yerine, başbakan ve naip uyumlu bir ekonomi politikası üzerinde anlaşamadılar.
Sosyal huzursuzluk
[değiştir | kaynağı değiştir]Irak'taki eğitimli seçkinler, Nasır'ın panarabizm hareketi tarafından benimsenen idealleri benimsemeye başladılar. Irak ordusunun subay kadrosunda pan-Arap milliyetçiliği kök salmaya başladı. Es-Said'in politikaları Irak ordusu içindeki bazı kişiler tarafından beğenilmedi ve 1952'de Mısır monarşisini deviren Mısır Hür Subaylar Hareketi'ni örnek alan muhalefet grupları oluşmaya başladı.
14 Temmuz Devrimi
[değiştir | kaynağı değiştir]14 Temmuz 1958'de, General Abdülkerim Kasım liderliğindeki gizli bir askerî grup olan "Hür Subaylar" olarak tanımlanan bir grup, monarşiyi devirdi. Bu grup, Irak Milliyetçisi olan ve daha sonra meslektaşlarıyla ilişkilerine zarar verecek olan Abdülkerim Kasım hariç, belirgin bir şekilde Pan-Arap karakterliydi. Kral II. Faysal, Naip ve Veliaht Prens Abdülillah ve Nuri es-Said öldürüldü.
İç reformlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Devrim, Muhammed Necib er-Rubai ve Abdülkerim Kasım'ı iktidara getirdi. Kasım rejimi Irak toplumuna bir dizi iç değişiklik uyguladı.
Musul Ayaklanması
[değiştir | kaynağı değiştir]Ordu içindeki Arap milliyetçisi güçlerin Kasım'a muhalefeti, Birleşik Arap Cumhuriyeti'nin desteğiyle başlatılan bir darbe girişimi olan 1959 Musul Ayaklanması'nda doruğa ulaştı. Yerel Arap aşiretlerinin desteğine rağmen, darbenin Musul merkezli liderliği, Irak Komünist Partisi ve yerel Kürt aşiretleri tarafından desteklenen Irak Ordusu içindeki sadık güçler tarafından birkaç gün içinde yenilgiye uğratıldı. Darbenin yenilgisinin ardından Musul, darbe sonrası kaosu bir sis perdesi olarak kullanan ve binlerce ölümle sonuçlanan tüm grupların hesaplaşmaya giriştiği birkaç gün benzeri görülmemiş şiddete sahne oldu.
Kasım'ın isyanı bastırmak için Irak Komünist Partisi'ni kullanması ve onların Irak'ta artan gücü, Irak'taki Baas Partisi'ni komünistlerin yayılmasını durdurmanın tek yolunun Kasım'ı devirmek olduğuna ikna etti.
Ramazan Devrimi
[değiştir | kaynağı değiştir]8 Şubat 1963'te Kasım, Irak Arap Sosyalist Baas Partisi ve Irak Silahlı Kuvvetleri'ndeki sempatik Arap milliyetçi grupların liderliğindeki bir darbeyle devrildi. Kasım, Baas Partisi'nde ve Arap milliyetçileri arasında, Arap milliyetçiliğine karşıt olarak Irak milliyetçiliğine odaklanması ve ayrıca her iki grubun da derin bir bakışla şüpheli gördüğü Irak Komünist Partisi'ne çok yakın görülmesi nedeniyle popüler değildi. Kasım ile Irak Silahlı Kuvvetlerinin bazı subayları arasındaki çatışma, onların darbe fikrine sempati duymalarına neden oldu.
Kasım'ın devrilmesi ve infazının ardından Baas Partisi üyeleri ev ev komünistler için avlanmaya başladı. Komünist tasfiye ve darbeden kaynaklanan toplam ölümler 5.000 civarındaydı.
Er-Raşid İsyanı
[değiştir | kaynağı değiştir]Irak Komünist Partisi, Ramazan Devrimi'nin ardından sol karşıtı tasfiyeler tarafından büyük ölçüde zayıflatılmış olsa da özellikle en militan parti hücrelerinden bazılarına ev sahipliği yapan Bağdat'ta partiye destek veren cepler hala mevcuttu. Sonunda bir plan yapıldı ve 3 Temmuz 1963'te uygulamaya konuldu. Planda 2.000 parti üyesi ve isyancı askerin, serbest bırakılan eski subayların liderlik sağlayabileceği ve diğer orduyu cesaretlendirebileceği inancıyla, 1.000 Kasım destekçisi ve komünistin tutulduğu Bağdat'taki Er-Raşid Ordu Üssü'nün kontrolünü Irak genelindeki isyancı birliklere katmak için ele geçirmesi gerekiyordu. Darbe, üsteki gardiyanlardan beklenmeyen düzeyde bir muhalefetle karşılaştı. Gardiyanlar, subayların serbest bırakmalarını ve isyanı yaymalarını engelledi. Üs, Baas Partisi Ulusal Muhafız Milis Kuvvetleri tarafından kuşatıldı ve darbe bastırıldı.
Nasırcı Darbe
[değiştir | kaynağı değiştir]Nasır yanlısı ve karşıtı Baas liderlerinin yanı sıra sağ ve sol pan-Arap milliyetçileri arasındaki bölünmeler kısa sürede yeni bir siyasi istikrarsızlık yarattı. Kasım 1963'te hükûmet içindeki Nasırcı unsurlar ve Irak Silahlı Kuvvetleri bir darbeyle Baas hükûmetini devirdi. Baas Partisi, Irak'taki diğer tüm siyasi partilerle birlikte yasaklandı ve Irak'ın Nasırcı Arap Sosyalist Birliği, Irak Cumhuriyeti'ndeki tek yasal parti ilan edildi.
Darbenin ardından, Cumhurbaşkanı Abdüsselam Arif, çoğunluğu teknokratlardan ve Nasırcı ordu subaylarından oluşan yeni bir kabine kurdu. Tüm bankalar ve otuzdan fazla büyük Irak işletmesi kamulaştırıldı. Arif, Irak'ı Mısır'la daha da yakınlaştırmak amacıyla bu önlemleri alarak birliğin güçlenmesine yardımcı oldu ve 20 Aralık'ta birlik planları açıklandı. Buna rağmen, Temmuz 1965'te Nasırcı bakanlar Irak kabinesinden istifa ettiler.
İkinci Baasçı Darbe
[değiştir | kaynağı değiştir]Abdüsselam Arif 13 Nisan 1966'da bir uçak kazasında öldü ve yerine küçük kardeşi Abdürrahman Arif geçti. Ilımlı Rahman Arif, Abdürrahman el-Bazzaz liderliğinde Irak rejimini merkeze alan, millileştirmeleri durduran ve Amerika Birleşik Devletleri ile ilişkileri geliştiren yeni bir kabine kurdu. Bu pozisyonlar orduyu ve yapılanları devrimin ilkelerine ihanet olarak gören radikal Arap milliyetçilerini rahatsız etti.
17 Temmuz 1968'de Baas Partisi, Silahlı Kuvvetlerin de desteğiyle Rahman Arif'i bir darbeyle devirerek Türkiye'ye sürgün etti. Baasçı lider Ahmed Hasan el-Bekir, Irak'ın yeni cumhurbaşkanı ilan edildi. El-Bekir, Arap Sosyalist Birliği'ni yasakladı, Irak'ta Baas egemenliğini başlattı ve Arap Sosyalist Baas Partisi'ni ülkenin tek yasal partisi ilan etti.
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Bayrak (1958-1959) -
Bayrak (1959-1963) -
Bayrak (1963-1968)
.svg)
-
Arma (1959-1965) -
Arma (1965-1968)
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu madde Kongre Kütüphanesi kamu malı materyali içermektedir.
- ^ Yitzhak Oron, Ed. Middle East Record Volume 2, 1961. Pp. 281.
- ^ a b c Wadie Jwaideh. The Kurdish national movement: its origins and development. Syracuse, New York, USA: Syracuse University Press, 2006. Pp. 289.
- ^ Helen Chapin Metz. Iraq A Country Study. Kessinger Publishing, 2004 Pp. 65.
- ^ Raymond A. Hinnebusch. The international politics of the Middle East. Manchester, England, UK: Manchester University Press, 2003 Pp. 209.
- ^ By Kerim Yildiz, Georgina Fryer, Kurdish Human Rights Project. The Kurds: culture and language rights. Kurdish Human Rights Project, 2004. Pp. 58
- ^ Denise Natali. The Kurds and the state: evolving national identity in Iraq, Turkey, and Iran. Syracuse, New York, USA: Syracuse University Press, 2005. Pp. 49.
- ^ Roby Carol Barrett. "The greater Middle East and the Cold War: US foreign policy under Eisenhower and Kennedy", Library of international relations, Volume 30. I.B.Tauris, 2007. Pp. 90-91.
- ^ a b Masʻūd Bārzānī, Ahmed Ferhadi. Mustafa Barzani and the Kurdish liberation movement (1931-1961). New York, New York, USA; Hampshire, England, UK: Palgrave Macmillan, 2003. Pp. 180-181.
- ^ Abbas Alnasrawi. "The economy of Iraq: oil, wars, destruction of development and prospects, 1950-2010", Issue 154 of Contributions in economics and economic history. ABC-CLIO, 2004. Pp. 37.
- ^ Eppel, Michael. "The Elite, the Effendiyya, and the Growth of Nationalism and Pan-Arabism in Hashemite Iraq, 1921-1958". International Journal of Middle East Studies, 30.2 (1998). page 74.
