Soğomon Tehliryan
Soğomon Tehliryan | |
|---|---|
 Tehlirian, 1921 | |
| Doğum | 2 Nisan 1896 Pekeriç, Erzurum Vilayeti, Osmanlı İmparatorluğu (günümüzde Çadırkaya, Tercan) |
| Ölüm | 23 Mayıs 1960 (63 yaşında) San Francisco, ABD |
| Nemesis Operasyonu |
|---|
 |
| Arka plan |
| Öldürülenler |
| Suikastçiler ve planlayanlar |
| Sonrası |
Soğomon Tehliryan (Ermenice: Սողոմոն Թեհլիրեան; 2 Nisan 1896 – 23 Mayıs 1960), Osmanlı İmparatorluğu'nun eski sadrazamı Talat Paşa'ya, Ermeni Kırımı yüzünden 15 Mart 1921'de Berlin'de suikast düzenleyerek öldüren Osmanlı Ermenisi devrimci ve komitacıydı. Daha önce Osmanlı gizli polis servisi için çalışan ve 24 Nisan 1915'te tehcir edilen Ermeni aydınların listesinin hazırlanmasına yardımcı olan Harutyan Mıgırdiçyan'ı öldürdükten sonra bu suikastı gerçekleştirmekle görevlendirilmiştir.[1] Bu suikast, Nemesis Operasyonu'nun bir parçasıydı ve Ermeni histografisine göre Birinci Dünya Harbi sırasında Osmanlı İmparatorluk Hükûmeti tarafından düzenlenen Ermeni Tehciri'nin bir nevi intikam planıydı. Tehliryan, Ermeniler tarafından ulusal bir kahraman olarak kabul edilir.[2][3]
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Soğomon Tehliryan, 2 Nisan 1896'da, Osmanlı İmparatorluğu'nun Erzurum Vilayetinde, Pekeriç köyünde (günümüzde Tercan'ın Çadırkaya köyü) doğdu.[4] Erzincan'da büyüdü.[5]
Tehliryan'ın babası, ailesinin güvenliğini sağlamak için ülke değiştirmek amacıyla Sırbistan'a gitti. 1905'teki dönüşünden sonra tutuklandı ve altı ay hapis cezasına çarptırıldı. Bu sırada, Tehliryan ailesi Pekeriç'den Erzincan'a taşındı. Tehliryan ilk eğitimini Erzincan'daki Protestan ilkokulunda aldı. İstanbul'daki Getronagan Ermeni Lisesi'nden mezun olduktan sonra, Sırbistan'da mühendislik okudu ve eğitimine Almanya'da devam etmeyi planladı.[6]
Tehcir ve Ermeni Kırımı
[değiştir | kaynağı değiştir]Haziran 1914'te Sırbistan'ın Valyeva şehrindeydi.[7] O yılın sonbaharında, Tehliryan Rusya'ya doğru yola çıktı ve Kafkasya Cephesi'nde Türklere karşı savaşmak amacıyla gönüllü bir birimde hizmet etmek üzere orduya katıldı.[8]
Tarihin Büyük Anlatılmamış Öyküleri: Dünyayı Değiştiren Yaşam Karakterlerinden ve Dramatik Olaylar a göre, Haziran 1915'te Osmanlı yerel polisi, tüm Ermenilerin Erzincan'dan çıkartılmasını emretti. Tehliryan, annesi, üç kız kardeşi, kız kardeşinin kocası ve iki yaşındaki yeğeni ile birlikte tehcir edildi.[9][10] Ermeni Devrimci Federasyonuna katıldı.[4] Tehliryan, 85 aile üyesini Ermeni Kırımı'nda kaybettiğini iddia etti.[11]
2016'da The Independent ile konuşan ancak adını açıklamayan Tehliryan'ın oğlu, Tehliryan'ın annesi ve ağabeyi Vasken'in tehcirde öldüğünü, ikincisinin tıp okuduğunu ve Beyrut'ta yaşadığını söyledi. Fakat bu, Tehliryan'ın kız kardeşi olmadığını babasının Rusya'daki savaşta savaştığını ve diğer iki kardeşinin de Sırbistan'da olduğunu söylemiştir.[12]
Talat Paşa suikastı
[değiştir | kaynağı değiştir]Soğomon Tehliryan, 1921'de Ermeni Kırımı'nın sorumlularını hedef alan ve gizli bir suikast programı olan Nemesis Operasyonu'na katıldı.
Tehliryan'ın ana hedefi, Osmanlı İmparatorluğunu kontrol eden “Üç Paşa”dan biri olarak bilinen Talat Paşa idi. Talât Paşa'nın, Berlin'in Charlottenburg semti 4 Hardenbergstraße'deki adresini bulduktan sonra, yakınlarda bir daire kiralayarak günlük rutin bir işte çalışmaya başladı.[13]
Talât Paşa 15 Mart 1921 sabahı Hardenbergstraße'deki evinden ayrılırken, Tehliryan kimliğini doğrulamak için caddenin karşısına geçip onu karşıdan kaldırımdan görüp geçti. Ardından arkasına döndü ve silahını boynunun üstüne vurmak için nişan aldı.[14][15] Talât paşa, bir Luger P08 tabancasından çıkan 9 mm tek kurşun ile vurularak yere düştü.[16] Suikast, gün ışığında gerçekleşti ve olayın azmettiricileri Karekin Pastırmacıyan ve Şahan Natali tarafından suç mahallinden kaçmaması söylenen Tehliryan'ın Alman polisi tarafından derhal tutuklanmasına yol açtı.
Yargılanması
[değiştir | kaynağı değiştir]Weimar Cumhuriyeti'nin kurulmasından kısa süre sonra gerçekleşen cinayet, o dönemin sansasyonel bir olayı idi. Tehliryan, Berlin mahkemesinde cinayetten yargılandı ve Kiel Üniversitesi'nde hukuk profesörü olan Dr. Theodor Niemeyer'in de aralarında bulunduğu üç Alman savunma avukatı tarafından temsil edildi. Rahip ve Ermeni Tehciri mağduru Grigoris Balakyan, Alman eylemci Johannes Lepsius ve savaş sırasında Alman Silahlı Kuvvetler Komutanı General Liman von Sanders, davaya tanık olarak katılan tanınmış kişilerdi. Savunma avukatları, Tehliryan'ın birini öldürmüş olduğunu kabul ettiklerini, ama Tehliryan'ın zihinsel durumunun karmaşık olduğunu, Ermeni Kırımının intikamını almak için Talat Paşa'yı öldürdüğünü ve geçici delilik geçirdiğini ileri sürerek savunma yaptılar. Tehliryan, duruşma sırasında 1915'te Erzincan'da bulunduğunu, ailesiyle birlikte sınır dışı edildiğini ve cinayetlere şahitlik ettiğini söyledi. Yargıç tarafından herhangi bir suçluluk hissedip hissetmediği sorulduğunda, Tahliryan şöyle dedi: "Kendimi suçlu bulmuyorum çünkü vicdanım açık. Bir adamı öldürdüm. Ama ben katil değilim".
Duruşması sırasında, Tehliryan, Almanya'dayken, ölen annesini rüyalarında gördüğünü ve annesinin, Talât Paşa'yı gördüğü halde henüz intikam almadığı için kendisine sitem ettiğini söyledi. Duruşmada, Tehliryan'ın rüyası şöyle tarif edildi:[17][18]
Annesi, "Talat'ı gördün ve annenin, babanın, erkek kardeşlerin ve kız kardeşlerin cinayetlerinin intikamını alamadın mı? Artık oğlum değilsin." Sanık Tehliryan, "Bir şey yapmam gerek. Annemin oğlu olmak istiyorum. O zaman cennette onunla birlikte olduğumda beni geri çeviremez. Beni onun gibi göğsünde sıkmasını istiyorum." Doktorların açıkladığı gibi, uyandığında rüya sona erdi.
Avukatlarının savunmasıyla Tehliryan'a “Suçsuz” kararını vermek jürinin bir saatten biraz fazla bir zamanını aldı.
Sonuçta Tehliryan adam öldürdüğü kabul edilmesine rağmen on iki kişilik jüri tarafından verilen kararla beraat etti. Alman mahkemesinin beraat kararında, savaş sonrası koşullarındaki Almanya'nın İttihatçı liderlerin hatalarından uzak olduğu izlenimini verme isteğinin etkisi olduğu ileri sürülmüştür.
Sonraki yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tehliryan suikastten sonra, Yugoslavya'ya taşındı ve 3 yıl sonra Erzincanlı Anahit Tatikyan ile evlendi.[19] 1917'de ilk tanıştığı zaman 15 yaşındaydı. Sırbistan'da kaldığı günlerde, atış kulübünün bir üyesi oldu ve yetenekli bir nişancı olarak kabul edildi. Çift, Belgrad'a taşındı ve 1950 yılına kadar orada yaşadı, ilk önce Kazablanka'ya, sonra Paris'e ve sonra da ABD'nin San Francisco kentine taşındılar. Orada posta görevlisi olarak çalıştı ve Saro Melikyan adı altında yaşadı.[20]
Tehliryan 1960 yılında beyin kanamasından öldü ve Fresno, Kaliforniya'da, Ararat Mezarlığı'na gömüldü. Tehliryan'ın anıt mezarında altın kaplama kartal ve üstünde yılan figürü bulunan bir dikilitaş bulunmaktadır. Ermeni halkının adalet kolu olduğu, yılan tarafından sembolize edilenin Talat Paşa olduğu söylenir. Anıt, mezarlığın ortasında, selvi ağaçlarıyla çevrili kırmızı tuğladan yapılmış bir yürüyüş yolu ile ortalanmıştır.
Mirası ve kültürel etkileri
[değiştir | kaynağı değiştir]Tehliryan'ın Ermenistan'da birkaç heykeli vardır. Ermenistan'da ilk heykeli Mastara köyünde 1990 yılında açıldı.[21]
2014 yılında Tahliryan'ın hikâyesi Özel Misyon: Nemesis adlı bir romanında anlatıldı.[22]
2017'de Fransa'nın Marsilya kentinde bir meydana ismi verildi.[5]
- Film
Tehliryan ve özellikle gerçekleştirdiği Talat Paşa suikastı hakkında üç film bulunmaktadır. Assignment Berlin, Ermeni Hrayr Toukhanian'ın tek filmidir.
- Hrayr Toukhanian'ın yönettiği 1982 çıkışlı Assignment Berlin adlı Amerikan filmi, Talat Paşa'nın Berlin'deki suikastını gösterir.
- Duvardaki Kan (Blood on the Wall) (Natuk Baytan, 1986, Türkiye)
- Henri Verneuil'in Fransız filmi Mayrig (1991) Talât'ın suikastını ve Tehliryan'ın duruşmasını anlatır.
- Daniel Despart'ın yönettiği 2020 kısa filmi The Attempt, Tehlirian'ın Talat Paşa suikastını anlatıyor.[23][24]
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bass, Gary Jonathan. Stay the Hand of Vengeance: The Politics of War Crimes Tribunals. Princeton University Press, 2001.
- Bogosian, Eric. Operation Nemesis: The Assassination Plot that Avenged the Armenian Genocide. New York: Little, Brown & Company, 2015.
- Ihrig, Stefan. "Genocide Denied, Accepted, and Justified: The Assassination of Talât Pasha and the Subsequent Trial as a Media Event in the Early Weimar Republic," Journal of the Society for Armenian Studies 22 (2013), pp. 153–77.
- (Ermenice) Tehlirian, Soghomon. Վերհիշումներ ["Recollections" or "Memories"], Cairo: Husaper, 1953. Recorded in writing by Vahan Minakhorian
- Yeghiayan, Vartkes. The Case of Soghomon Tehlirian. Glendale, CA: Center for Armenian Remembrance; 2nd edition, 2006.
- Jacobs, Stephen Leonard. "The Complicated Cases of Soghomon Tehlirian and Sholem Schwartzbard and Their Influences on Raphaël Lemkin's Thinking About Genocide". Genocide Studies and Prevention: An International Journal. 13 (1). ss. 33-41. doi:10.5038/1911-9933.13.1.159. 21 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi25 Eylül 2019. - Profile page 12 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Soghomon Tehlirian'ın duruşmasının metni 25 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Soghomon Tehlirian'ın Yargılanması1 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Curmudgeon, Author Cape Cod (6 Ağustos 2021). "August 7, 1933 Anatomy of Genocide". Today in History (İngilizce). 23 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2023.
- ^ Vartabedian, Sarah (2007), "Commemoration of an Assassin: Representing the Armenian Genocide," Unpublished University of North Carolina at Chapel Hill Thesis, p. 7.
- ^ Von Voss, Huberta (2007). Portraits of Hope: Armenians in the Contemporary World. New York: Berghahn Books. s. 6. ISBN 9781845452575.
- ^ a b Derogy, Jacques (1990). Resistance and Revenge: The Armenian Assassination of the Turkish Leaders Responsible for the 1915 massacres and deportations. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. s. 65. ISBN 9780887383380. 18 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2019.
- ^ a b "The Official Inauguration of Soghomon Tehlirian Square to Take Place in Marseille". Armenian Weekly. 13 Nisan 2017. 21 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2019.
- ^ "AGMI received rare photos of Soghomon Tehlirian". The Armenian Genocide Museum-institute. 17 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2012.
[...]afterwards graduated in the Kedronakan (Central) college of Constantinople.
- ^ (Ermenice) Tehlirian, Soghomon. Վերյիշումներ [Recollections], Cairo: Husaper, 1956, pp. 43-44.
- ^ Tehlirian, Recollections, pp. 45-48.
- ^ Cummins, Joseph (2006). History's great untold stories : larger than life characters & dramatic events that changed the world. Washington, DC: National Geographic. s. 301. ISBN 9781426200311. 1 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2012.
- ^ Power, Samantha (2007). A problem from hell: America and the age of genocide (1.1erişimtarihi=12 Aralık 2012 bas.). New York: Harper Perennial. s. 3. ISBN 9780061120145. 1 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Tehlirian, Recollections, s. 8.
- ^ Fisk, Robert (20 Haziran 2016). "My conversation with the son of Soghomon Tehlirian, the man who assassinated the organiser of the Armenian genocide". The Independent. 30 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2019. - Also posted at 4 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Horizon Weekly
- ^ "Soghomon Tehlirian". Ararat. Cilt 31. Armenian General Benevolent Union of America. 1990. 11 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi25 Mayıs 2013.
- ^ Bogosian, Eric. Operation Nemesis: The Assassination Plot that Avenged the Armenian Genocide. New York: Little, Brown & Company, 2015, pp. 9-13.
- ^ Totten, Samuel; Bartrop, Paul R. (2008). Dictionary of genocide (1. publ. bas.). Westport, CT: Greenwood Press. s. 418. ISBN 0313346445. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2019.
- ^ Bogosian. Operation Nemesis, p. 203.
- ^ "Official Trial of Soghomon Tehlirian". Cilicia. German Government. 1 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2013.
- ^ {{Kitap kaynağı |soyadı=Yeghiayan|ad=Vartkes (ed.)|başlık=The Case of Soghomon Tehlirian|yıl=2006|yer=Glendale|yayıncı=Center for Armenian Remembrance|isbn=0977715310|basım=2.2
- ^ "Along Armenian Footsteps in Serbia". Armenian Weekly. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2013.
- ^ "Milestones". Time. 6 Haziran 1960. 18 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi15 Haziran 2019.
- ^ "Սողոմոն Թեհլերյանի արձանն ուխտատեղի էր ռազմաճակատ մեկնող տղաների համար" (Ermenice). Yerkir Media. 17 Mart 2015. 9 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2020.
- ^ Jan Varoujan Sirapian, Paolo Cossi (çizer), J.-B. Djian (2014). Special Mission: Nemesis (Hadoog Kordz). Sigest sarl. s. 63. ISBN 978-2-917329-71-9. 29 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2020.
- ^ "SMC Student Film "The Attempt" Wins Best Student Film at the 2020 Vienna Independent Film Festival". smc.edu. Santa Monica College. 6 Ekim 2020. 28 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2022.
- ^ Casuso, Jorge (16 Eylül 2020). ""The Attempt" Becomes Fifth SMC Film to Screen at Cannes". surfsantamonica.com. Santa Monica LOOKOUT. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2022.
- 1896 doğumlular
- 1960'ta ölenler
- Erzincan ili doğumlular
- Osmanlı Ermenileri
- Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Osmanlı göçmenler
- Ermeni asıllı Amerikalılar
- Ermeni suikastçılar
- Nemesis Operasyonu'na katılanlar
- Almanya'daki davalar
- Tercan doğumlular
- Ermeni Kırımı'ndan kurtulanlar
- Nemesis Operasyonu
- Cinayetten beraat edenler
- Almanya tarafından tutuklanan kişiler
- I. Dünya Savaşı'nda Rus askerî personel