Tong Yabgu
| Tong Yabgu Kağan | |
|---|---|
| Batı Göktürk Kağanı | |
| Hüküm süresi | 618-628 |
| Önce gelen | Şikoey Kağan |
| Sonra gelen | Bağatur Sepi Kağan |
| Ölüm | 628 |
| Çocuk(lar)ı | Se Yabgu Kağan, Tarduş Şad |
| Hanedan | Aşina |
Tong Yabgu Kağan (d. ? — ö. 628[1]) (T'ung Yabgu, Ton Yabgu ve Tun Yabgu olarak da bilinir, Geleneksel Çince: 統葉護可汗, Basitleştirilmiş Çince: 统叶护可汗, pinyin: Tǒngyèhù Kěhán, Wade-Giles: t'ung-yeh-hu k'o-han), 618 ve 630 yılları arasında Batı Göktürk Kağanlığı'nı yöneten kağan. Tong adının, Eski Türkçe'den günümüz Türkçesine "kaplan" şeklinde çevrildiği düşünülmektedir.[2] Bu konuya dair diğer yorumlar ise "yeterlilik" ve "tamlık" anlamına geldiğidir.[3] Ayrıca kelimenin; ilk Türkçe döneminde kullanılan "dolu, içi boş olmayan" anlamlarına gelen; "toñ (tong)" sözcüğünden geldiği de düşünülebilir.[4] Bu kelimenin bir başka anlamı da "son"dur.[4]
Tong Yabgu, Aşina ailesinin bir üyesi olan abisi Şikoey Kağan'dan sonra kağan olmuştur.[5] Batı Göktürk Kağanlığı'nın altın dönemini Tong Yabgu'nun döneminde yaşadığı kabul edilir.[6] Her ne kadar her ikisi de Hüsrev Perviz'in en azından dolaylı yoldan ölümüne yol açan saldırılara katılmışsalar da, Hazar hakanları Ziebel ve Cebu Batı Türklerinin kağanı T'ung Yabgu ile karıştırılmamalıdır.[7]
Saltanatı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tong Yabgu, saltanatı döneminde Tang Hanedanı ile iyi ilişkiler kurmuş ve Tang Hanedanı'nın imparatorluk ailesinden bir prenses ile evlenmiştir.[8] Çinli budist hacı Xuan Zang bugün Kırgızistan sınırlarında yer alan Batı Göktürk Kağanlığı'nın başkenti Suyab'ı gezmiş ve dönemin kağanı hakkında bir tasvir yazmıştır. Tarihçiler bu kağan tarifinin Tong Yabgu'yu işaret ettiğini düşünmektedirler.[9] Ancak Gao Lei, Xuan Zang'ın bu tasvirinin Tong Yabgu'ya değil onun oğlu olan Se Yabgu Kağan'a ait olduğunu söylemektedir.[10] Xuan Zang'ın tasviri şu şekildedir:[11]
Kağan saten elbise giyiyordu, saçı 10 fit uzunluğundaydı ve serbestti. Beyaz ipek bant alnını sarmış ve arkadan bağlanmıştı. Devlet erbaplarının sayısı 200 kadardı. Hepsi işlemeli elbiseler giyiyor, kağanın sağ ve sol tarafında oturuyorlardı. Ordusunun geri kalanına eşlik edenler kürk, şayak ve iyisinden yün elbise giyinmişlerdi. Mızrak, sancak ve yayları düzenliydi. At ve deve süvarileri gözün göremediği yere kadar uzanır.
Ayrıca Tang Kitabı'nda da Tong Yabgu ve saltanat dönemi ile ilgili bilgiler vardır. Kitapta Tong Yabgu saltanatı, Batı Göktürk Kağanlığı'nın altın dönemi olarak ifade edilir:[12]
« Tong Yehu Kağan cesur, kurnaz ve savaş sanatında iyi bir adam. Bu sayede kuzeydeki Tiele kabilelerini, batıda karşı karşıya olduğu Sasanileri ve güneyde bağlantılı olduğu Kaşmira bölgesini kontrol altında tutabiliyor. Tüm ülkeler ona tabi. Eli ok ve yay tutan on binlerce erkek sayesinde batı üzerinde büyük bir güç ve baskı kurdu. Wusun'u ele geçirerek çadırını kuzey Taşkent'teki Qianquan'a taşıdı. Batıda yer alan tüm prensler bölgelerini Türkler adına idare etmeye başladı. Tong Yabgu ise bu bölgelere birer tudun gönderdi. Batı Türklerinin devleti daha önce hiçbir dönem böylesine bir güce ulaşamamıştı. »
Sasaniler ile üstünlük mücadelesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tong Yabgu, İran'da hakimiyet kurmak için Sasaniler ile savaşmış, 620'lerin başında kağanın yeğeni Böri Şad, Kafkas Dağları'ndaki Sasani topraklarına doğru birçok akın düzenlemiştir. Birçok tarihçi Tong Yabgu'yu Bizans kaynaklarındaki, 627/628'de Sasani İmparatorluğu'na karşı Kafkaslar'da Herakleios'la işbirliği yapan Ziebel ile özdeşleştirirler.[13] Chavannes, Uchida, Gao ve Xue Zhongzeng'i kapsayan birkaç tarihçi ise Tong Yabgu'nun Ziebel'le (veya hiçbir Hazar hükümdarıyla) özdeşleştirilemeyeceğini ve aslında 625'lerde ölmüş olabileceğini savunur. Bu tarihçiler Bizans ve Çin kaynakları arasındaki tarihlerdeki tutarsızlıklara dikkat çekerken, Ziebel'i Tong Yabgu'yla bağdaştırmanın hâlen günümüzdeki kanıtların abartılı bir örneği olduğunu savunurlar.[10][14]
619[15] Ya da 625[16] yılında Tong Yabgu Kağan Sasani kontrolündeki Doğu İran'a saldırdı, Batı Göktürkleri onun komutasında Sasanileri mağlubiyete uğratarak[15] Rey ve İsfahan gibi şehirleri ele geçirdi.[17] Tong Yabgu Kağan, bu sefer neticesinde İndus Nehri'ne kadar olan tüm Eftalit krallıklarına boyun eğdirdi.[18]
627 yılına gelindiğinde Türkler günümüzde Derbent adını alan Kariye'yi yağmalamışlardır. Bu olayı Movses Kaghankatvatsi şu şekilde aktarmıştır:[19][20]
Türkler, denizdeki dalgalar gibi bir anda Kariye'ye girdiler ve önlerine çıkan her şeyi yok ettiler. Şehirde terör estiren saldırganlar çirkin, gözleri çekik ve kapaksızdı. Önce şehre doğru okçuların okları yağdı, sonraysa şehrin cadde ve sokaklarında önlerine çıkan herkesi vahşi bir kurt gibi katlettiler. Hatta katledilen annelerine sarılan çocuklara bile acımadılar.
Kariye'de gerçekleştirilen baskın tüm ülkede paniğe yol açtı. Movses'ın aktardıklarına göre Albanya kuvvetleri öncelikle başkent Partav'a çekilmiş sonrasında ise Kafkas Dağları'na doğru yönelmiştir. Göktürk ve Hazar birlikleri onları takip etmiş ve yakalayarak çoğunluğunu kılıçtan geçirmiş, bazılarını da esir olarak almışlardır. Yine Movses'ın aktardıklarına göre, fethedenler (Albanya'yı fethedenler) Albanya'ya ağır bir vergi uygulaması getirdiler:[21]
Kuzeyin Efendisi (Göktürk kağanının sıfatlarından biri) tüm ülkeden hasarla öç aldı. Özellikle altın yıkama, gümüş ve demir çıkarma ve bakır eşya yapma konusunda yetenekli zanaatkarlarla uğraşması için adamlarını gönderdi. Sasani otoritelerce vergi konulmuş dirahmiye (yaklaşık 40 centlik antik Yunan para birimi) ek olarak, büyük Kura ve Aras nehirlerinden gelen balıkçılara ve ürünlere de vergiler koydu.
Bir yıl sonra Tong Yabgu'nun ordusu Tiflis kuşatması öncesinde Herakleios'a katılmıştır. Herakleios ve Tong Yabgu Narikala'nın duvarlarının altında bir araya gelmiş, Tong Yabgu Herakleios'a okunu vermiş ve Herakleios da buna karşılık ona kendi başındaki diademi vermiştir. Orada Tong Yabgu'nun oğlu ve Herakleios'un kızı Eudokia Epifaneia'nın evlenmesi üzerine sözleşilmiş ve Hazar liderlerine hediyeler verilmiştir. Tong Yabgu da 40.000 Hazar atlısının Herakleios'un yanında olacağı sözünü vermiştir.[22]
İlk Tiflis kuşatması başarısız olmuştur. İkinci kuşatma ise başarılı olmuş, kuşatma sonrasında kaleyi savunan Gürcülerin çoğu idam edilmiştir.[23]
Yönetim
[değiştir | kaynağı değiştir]Tong Yabgu kendi hakimiyeti altında bulunan bölgelerin kontrolünü sağlamak için her bir bölgeye tudun atamıştır.[9] Devletin en batısında yer alan Hazarların komutanlığını yabgunun yeğeni Böri Sad yapmaktaydı.[24] Batı Göktürkler, 630 yılında Tong Yabgu'nun ölümünden sonra gücünü büyük ölçüde yitirmiştir. Yabgunun ölümünden sonra 30 yıla yakın bir süre daha devlet hüküm sürse de bu süre içerisinde kendisine bağlı kabilelerin birçoğu bağımsızlıklarını ilan etmiş, Hazar Kağanlığı ve Bulgarya Hanlığı gibi ardıl devletler oluşmuştur.[25]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ Ahmet Taşağıl, Göktürkler. s. 93.
- ^ Golden, Khazar Studies passim; Brook ch. 1;
- ^ Xue 284
- ^ a b Kaşgarlı, Mahmut. (1072). Divan-ı Lûgati't-Türk (dizinleyen: Bahari, M.), s.15, TDK: 2003
- ^ Christian 260
- ^ Golden, Nomads 30.
- ^ Edouard Chavannes, Batı Türkleri, s.266, Selenge:
- ^ Golden, Introduction 135. According to Chinese historical sources, the marriage was never carried out because of interference by the Eastern Göktürk Illig Qaghan, whose territory sat between his territory and Tang territory and who felt threatened by the proposed marriage. Zizhi Tongjian, vol. 192.
- ^ a b Christian 260.
- ^ a b Gao 113.
- ^ Adapted from Watters I:74,77.
- ^ Ying, Lin. Western Turks and Byzantine gold coins found in China - Transoxiana 24 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Bu durum Chronicle of Theophanes Confessor adlı eserde detaylıca işlenmiştir. Klyashtorny 96-97; Golden, Introduction 135; Christian 260.
- ^ E.g., Xue 286-289.
- ^ a b Ahmet Taşağıl, Göktürkler-1. s. 93.
- ^ Ahmet Bircan Ercilasun, Türk Kağanlığı ve Bengütaşları.
- ^ Mario Grignaschi, Sabirler, Hazarlar ve Göktürkler. s. 238.
- ^ Dani, Ahmad Hasan; Litvinsky, B. A. (January 1996). History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations, A.D. 250 to 750. UNESCO. pp. 370–375.
- ^ Artamonov 147
- ^ Christian 283
- ^ Movses 131.
- ^ Ibidem; Gibbon ch. 46. Theophanes'in raporlarında kağanın oğlu sakalsız olarak tanımlanır. Evlilik Tong Yangu'nun ölümü nedeniyle gerçekleşmemiştir.
- ^ Christian 283.
- ^ Christian 283; Artamanov 170-180.
- ^ Christian 260-285.
- Genel
- Artamonov, Mikhail. Istoriya Khazar. Leningrad, 1962.
- Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria. 3rd ed. Rowman & Littlefield Publishers, 2018.
- Christian, David. A History of Russia, Mongolia and Central Asia. Blackwell, 1999.
- Gao Lei. "Revision of Zhongguo Lishi Da Cidian's Sui Tang Wudai Juan (Comprehensive Dictionary of Chinese History, vol. Sui, Tang and Five Dynasties)". Journal of Yantai Normal Institute's Philosophy & Social Sciences, 2001.
- Gibbon, Edward. The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. London, 1845.
- Golden, Peter Benjamin. Introduction to the History of the Turkic Peoples. Wiesbaden: Harrasowitz, 1992.
- Golden, Peter Benjamin. Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1980.
- Golden, Peter Benjamin. Nomads and Sedentary Societies in Medieval Eurasia. Washington, D.C.: American Historical Society, 1998.
- Klyashtorny, S.G. and T.I. Sultanov. Kazakhstan. Alma-Ata, 1992.
- Mango, C. & R. Scott (çeviri), The Chronicle of Theophanes Confessor, Oxford University Press, 1997.
- Movses Kaghankatvatsi. История агван Моисея Каганкатваци, писателя X века (çeviri: Patkanov). St. Petersburg, 1861.
- Xue, Zongzheng. A History of Turks. Beijing: Chinese Social Sciences Press, 1992. ISBN 7-5004-0432-8.
| Hazar kağanları |  | |
|---|---|---|
| Diğer kişiler | Alp Ilteber • Alp Tarkan • Balgatzin • Barcık • Hazer Tarkhan • Oleg • Gotialı John • IV. Leon • Papatzys • Pesakh • Ras Tarkan • Serach • Sfengus • Svyatoslav • Theodora • Çiçek • Yitzhak ha-Sangari | |
| Coğrafi yerler | Altın Tepeler • Azak • Belencer • Chersonesos • Dinyeper • Dağıstan • Gözleve • İtil • Kefe • Kafkaslar • Kazarki • Kerç • Kırım • Hamlic • Hazaran • Humar • Levedia • Saltovo-Mayaki • Samandar • Sambalut • Sambat • Samiran • Samosdelka • Sakşın (Saray Batu) • Sarkel • Semikarakorsk • Sudak • Taman • Tmutarakan | |
| Bağlantılılar | Abazalar • Alanlar • Arsiya • Belencerler • Karaçaylar • Başkurtlar • Burtalar • Kırım Gotları • Doğu Slavları • Kuzey Kafkasya Hunları • Juhuri • Kabarlar • Çerkesler • Lazlar • Lezgiler • Macarlar • Mordvinler • Oğuzlar • Onogurlar • Peçenekler • Sabirler • Serir • İdil Bulgarları | |
| Araştırmacılar | ||
| Kalanlar | ||
