Artvin
| Artvin | |
|---|---|
Şehir | |
 | |
 Türkiye'deki yeri | |
| Ülke | Türkiye |
| Bölge | Karadeniz Bölgesi |
| İl | Artvin |
| İdare | |
| • Belediye başkanı | Bilgehan Erdem (CHP) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 1141 km² |
| Rakım | 345 m |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| Posta kodu | 08000 |
| Alan kodu | 466 |
| Plaka kodu | 08 |
Resmî site Artvin Belediyesi | |
Artvin,[a] Türkiye'nin Karadeniz Bölgesi'nin doğu ucunda yer alan ve Artvin ilinin idari merkezidir.
Artvin, Orta Çağ'da Gürcistan'ın bölgelerinden biri olan Klarceti'deki yerleşmelerden biriydi. Önemli yolların geçtiği bir kavşakta yer alıyordu. Önemli yollar sayesinde Erzurum, Bayburt, Ardahan ve Ardanuç ile Batum ve Hopa arasında ulaşım bağlantısı sağlıyordu. Şehir ayrıca Çoruh Havzası'nda Artvin ile Batum arasındaki su yoluyla taşımacılığın iskelelerinden biriydi.
Artvin şehir merkezinin rakımı (deniz seviyesinden yüksekliği) 500 metredir.[1]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Artvin, Ahameniş döneminde, Gürcistan'da da yayılmış bir din olan Zerdüştilik inancına bağlı olarak ortaya çıkmış bir yer adı olarak kabul edilir. Artvin, eski Gürcüce kaynaklarda “Artavani” olarak geçer. Gürcü tarihçi ve coğrafyacı Vahuşti de bu yerleşmeden “Artavani” olarak söz etmiştir. Bu yer adının kökü olan Arta, eski Farsçadan gelir ve Zerdüştilik inancında "Aša" olarak da bilinen tanrının adıdır. Arta, sadece Artvin'e değil, Artanuci, Artahi, Artaani ve Artaşeni’ye de adını vermiştir. Artvin adı, Arta’ya Gürcücede kelimeye 'taşıyıcı' anlamı katan “-ovani” sonekinin eklenmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Arta-ovani zaman içinde Arta-vani, Art-vani ve Art-vin'e dönüşmüştür. Artavani “Arta’yı barındıran yer” anlamına gelir. Bu da Artvin'de tanrı Arta adına inşa edilmiş bir tapınağın burada bulunmuş olabileceğini düşündürmektedir. Arta adı inşa edilen tapınakların akarsu kıyılarında olduğu bilinmektedir. Artvin'deki tapınağın da, Çoruh Nehri kıyısında, Artvin Kalesi'nin bulunduğu yer olduğu tahmin edilmektedir.[2][3] 18. yüzyılın sonunda kaleme alınmış olan Gürcüce bir kaynakta kentin adı Artvanisi / Artavanisi (ართვანისი / ართავანისი) biçiminde yazılmıştır.[4]
Artvin kentinin çevresinin adı ise Artavani veya Artvin değil, Ligani ve Livani'ydi.[5] Kartlis Tshovreba’da bu kentin çevresinin adı sadece Nigali ve Nigali Vadisi olarak geçmektedir.[6][7] Ancak Nigali daha geniş bir coğrafyanın adıydı.[8] Bu adlandırmalar farklılıklar göstermekle birlikte, çok eskilerden gelen Nigali, Ligani ve Livani adının Osmanlı döneminde Livane ve Livana’ya dönüşmüş, Osmanlı kayıtlarında da Livana olarak yer almıştır.[9]
Artvin adı üzerine, yaygın biçimde Ermeni yazarların yaydığı ve Gürcü etnograf Konstantine Maçavariani’nin 1894 yılında Artvin kentine yaptığı seyahate dair notlarında da yer alan rivayetler vardır. Bir rivayete göre, Svetibari köyünde Arutin ve Livane adlarını taşıyan iki kardeş Korzul Köprüsü’ne giderken çok eski yapı olan Kardzveli Kilise'si ile karşılaşırlar. Ardından Svetibari köyünün halkı burayı beğenip yerleşir. Yeni yerleşim yerine de büyük kardeş Arutin’e bir saygı ifadesi olarak Artvin adı verilir. Diğer rivayete göre ise, Dvin’in Yunan, Arap, Fars ve Türk istilasına uğraması sonucunda Ermeni nüfus bu şehirden göç eder ve “Yeni Dvin” anlamına gelen Ard-Dvin kentini kurar. Birer halk etimolojisi olan bu rivayetlerden ikincisi, Türkçe kaynaklarda Artvin adının açıklanmasında kullanılmış, birinci rivayet ise tarihçiler tarafından daha az kabul görmüştür.[10][11][12]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çoruh Havzasında bulunan Artvin, antik çağda Kolhis ve İberya sınırları içinde yer alıyordu. Bazı araştırmacılar, Yunan mitolojisinde adı geçen Fasis Nehri'nin Rioni değil, Artvin'in de kıyısında yer aldığı Çoruh olduğunu ileri sürmüşlerdir.[13][14] Artvin'in Kolheti döneminde Tunç Çağı yerleşmesi olduğu kabul edilir. Klasik kronolojiyle bölge tarihini aktaran kaynaklara göre, bulunduğu yer itibarıyla Artvin, İÖ 8. yüzyılda Kimmerler, İÖ 7. yüzyılda İskitler tarafından istila edildi. İÖ 200 yılında İberya Krallığı'nın, İÖ 119'da Pontus'un, İÖ 65 yılında Roma'nın egemenliğine girdi.[15] 1944 yılında Kılıç Kökten'in yaptığı kazılarda il çevresinde MÖ 3500-2200 yıllarına tarihlenen Kura-Aras (Erken Trans-Kafkasya Kültürü) ile ilişkilendirilen yerleşim izlerine rastlanmıştır.
Artvin, erken Orta Çağ'da Gürcülerin önemli merkezi olan Tao-Klarceti bölgesinde, 8-9. yüzyıllarda kuropalatislerin yönettiği bir yerdi. Sonra Gürcistan Krallığı içinde yer aldı. Birleşik Gürcistan Krallığı'nı parçalanmasından ve Moğol istilasından sonra 13. yüzyılda Gürcü atabeglerin yönetimine girdi. 16. yüzyılda, Gürcü atabeglerini gerileten Osmanlıların eline geçti. Osmanlılar Tao-Klarceti'yi tamamen ele geçirince bu topraklarda Çıldır Eyaleti'ni kurdular. Artvin bu eyalet içinde Livana (Nisf-i Livana) adlı livanın (sancak) merkeziydi.[16] Uzun süre Osmanlı yönetimi altında kalan Artvin, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Rusların eline geçti.
Bu savaştan sonra Artvin ve çevresinden Gürcülerin önemli bir kısmı göç etti. Bu tarihten kısa bir süre önce, 1874'te Giorgi Kazbegi'nin tespitine göre Artvin kentinde Gürcüce seyrek konuşuluyor olmasına karşın arka mahallelerde neredeyse herkes Gürcüce konuşuyordu. Artvin Gürcülerden sonra önemli bir Ermeni nüfusa sahipti. Şehrin tamamında 2.000 ev vardı. Bunlardan 100'ü Gregoryen Ermenilerine, 600'ü Katolik Ermenilerine, geri kalanlar ise Müslümanlara aitti. Bu dağılıma uygun olarak ahalinin beş camisi, dört Katolik ve bir Gregoryan kilisesi vardı. Şehirde sekiz kahvehane ve 250 dükkân bulunuyordu. Evler dağın dik bir yamacına yan yana sıralı bir şekilde kuruluydu. Şehrin kenar bölümlerinde zeytin bahçeleri, incir ağaçları içinde köy diye adlandırılan yerler vardı.[18] 1874'te bölgeyi gezen Giorgi Kazbegi Artvin'de ticaretle sadece Ermenilerin meşgul olduğunu yazar. 1882 yılında Artvin'de iki Ermeni Gregoryen, üç Ermeni Katolik kilisesi, üç deri fabrikası ve yedi okul vardı. Rus yönetimi sırasında Artvin kenti aynı adlı ilin (okrug) merkeziydi.
Rus idaresinin 1886 yılında yaptığı nüfus sayımına göre Artvin kasabası Batum Oblastı sınırları içindeki Artvin Okrugu'nun merkeziydi. Artvin Okrugu'nun nüfusu 52.434 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun % 34,5 (17.814 kişi) Gürcü, % 50,3'ü (26.395 kişi) Türk, %14,8'i (7.775 kişi) Ermeni, %0,3'ü (154 kişi) Kürt, % 0,6'sı (296 kişi) Çingene olarak kaydedilmişti. Artvin Okrugu'ndaki kazalardan biri olan Artvin kazasında (uçastok) ise, 12.919 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun % 53,5'i (6.913 kişi), % 46,5'i (6.001 kişi) Türk ve % 0,1'i (5 kişi) Ermenilerden oluşuyordu. Artvin kasabasında ise 6.442 kişi yaşıyordu.[19]
9 Şubat 1897 tarihinde Rusya'da yapılan genel nüfus sayımı esnasında Artvin Okrugu'nda da nüfus sayımı yapılmıştır. Bu nüfus sayımında cinsiyet, yaş, milliyet, mezhep, toplumsal zümre, meslek, okur-yazarlık, öğrenim, şehirleşme oranı, ana dili, doğum yeri, uyruğu, medeni durumu gibi ayrıntılı sorular sorulmuştur. Kutaisi Guberniyasına bağlı Artvin Okrugu'nuın toplam nüfusu 56.140 kişiydi. Mezhep ve din dağılımında nüfusun %84'ü Müslüman, %8,5'i Ermeni Katolik ve Protestan, %5,5'i Ortodoks Ermeni, %2'si diğer Ortodoks gruplardı. Anadile göre dağılımda %74'ü Türkçe, %12'si Ermenice, %10'u Gürcüce ve %2'si de Rusça konuşuyordu.[20]
I. Dünya Savaşı sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Artvin, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 7 Mayıs 1920'de yapılan Moskova Antlaşması'yla Sovyet Rusya, Artvin ve Ardahan bölgelerini Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti'nin bir parçası olarak tanıdı. 1921'de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükûmeti'nin Gürcistan hükûmetine 23 Şubat 1921'de verdiği nota doğrultusunda Gürcü birlikleri bölgeden çekildi. Türk birlikleri genel bir harekâtla Tao-Klarceti bölgesinin büyük kısmını (Artvin ve Ardahan) ile Batum'u ele geçirdi.[21] Ancak Türk birlikleri Giorgi Mazniaşvili komutasındaki Gürcü ordusu tarafından Batum'dan çıkarıldı ve sadece Artvin ve Ardahan bölgeleri Türkiye sınırları içinde kaldı. 4 Ocak 1936 tarihinde yeni kurulan Çoruh vilayetinin adı, 17 Şubat 1956 tarihinde TBMM'de kabul edilen 6668 sayılı kanunla[22] Artvin olarak değiştirilerek bu ilin merkezi yapılmıştır.[23]
Tarihsel yapılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Artvin kentindeki en önemli tarihsel yapılardan biri Artvin Kalesi’dir (47 m x 37 m). Livane Kalesi olarak da bilinen yapı, şehrin kuzeybatı kısmında, Çayağzı mahallesi sınırları içindedir. Çoruh Nehri'ne hakim, nehrin sağ tarafında ve nehirden 70 metre yükseklikteki bir tepede yer alır. Bir kulesi bulunan kale, günümüze büyük ölçüde sağlam bir şekilde ulaşmıştır. Artvin Kalesi, Bagrationi Hanedanı'nın Gürcü kralı Büyük Aşot tarafından 937 yılında yaptırılmıştır. 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçen kale, birkaç kez onarılmıştır. Bugün askeri bölge içinde olan Artvin Kalesi 2004 yılında onarılmıştır. Kale içinde kilise ve sarnıç kalıntıları vardır.[24][25] Bugünkü Artvin kenti sınırları içinde altı kilisenin varlığı bilinmektedir. Bu kiliselerden dördü Katolik kilisesiydi. 19-20. yüzyıllarda kilise olmaktan çıkan veya yıkılmış olan bu yapılar arasında Kardzveli Kilisesi önemli bir yere sahiptir. Bu kilisede çok sayıda Gürcüce elyazması kitap bulunuyordu. Ne var ki bu el yazmaları sonradan kaybolmuştur.[26][27]
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Dağlık bir bölgede, Çoruh Vadisi’nin sol yamacındaki meyilli bir arazide kurulmuş olan Artvin kenti, Borçka'ya kadar olan kesimde Çoruh Vadisi’ni takip eder. Borçka’dan sonra ise Doğu Karadeniz kıyı dağlarını aşarak, Cankurtaran Geçidi üzerinden Karadeniz kıyısındaki Hopa ilçesine ulaşır.
İklim
[değiştir | kaynağı değiştir]İklim tüm yıl boyunca yağışlıdır ve kışları ılık, her mevsim bol yağışlı bir iklim hüküm sürmektedir. Çoruh Nehrinin de etkisiyle daha az yağışlı, kışları pek sert geçmeyen ılıman bir iklim görülür.
Nüfus
[değiştir | kaynağı değiştir]| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| 1927[28] | 35.322 | 2.943 | 32.379 |
| 1935[29][b] | 29.712 | 3.512 | 26.200 |
| 1940[30] | 33.691 | 4.589 | 29.102 |
| 1945[31][c] | 16.966 | 3.986 | 12.980 |
| 1950[32] | 18.441 | 4.562 | 13.879 |
| 1955[33] | 19.297 | 5.770 | 13.527 |
| 1960[34] | 22.669 | 8.016 | 14.653 |
| 1965[35] | 25.002 | 9.847 | 15.155 |
| 1970[36] | 28.345 | 13.109 | 15.236 |
| 1975[37] | 29.366 | 13.390 | 15.976 |
| 1980[38] | 29.964 | 14.307 | 15.657 |
| 1985[39] | 32.422 | 18.720 | 13.702 |
| 1990[40] | 33.183 | 20.306 | 12.877 |
| 2000[41] | 34.572 | 23.157 | 11.415 |
| 2007[42] | 32.827 | 24.502 | 8.325 |
| 2008[43] | 32.272 | 23.527 | 8.745 |
| 2009[44] | 32.985 | 24.468 | 8.517 |
| 2010[45] | 32.627 | 24.354 | 8.273 |
| 2011[46] | 33.333 | 25.234 | 8.099 |
| 2012[47] | 33.692 | 25.771 | 7.921 |
| 2013[48] | 33.415 | 25.192 | 8.223 |
| 2014[49] | 34.050 | 25.525 | 8.525 |
| 2015[50] | 34.208 | 25.838 | 8.370 |
| 2016[50] | 34.626 | 26.329 | 8.297 |
| 2017[50] | 34.926 | 26.700 | 8.226 |
| 2018[50] | 35.081 | 25.408 | 9.673 |
| 2019[50] | 35.186 | 26.078 | 9.108 |
| 2020[50] | 34.007 | 25.288 | 8.719 |
Belediye başkanları
[değiştir | kaynağı değiştir]| № | Belediye Başkanı | Görev Başlangıcı | Görev Bitişi | Parti | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Hasan Arı | 1928 | 1929 | Cumhuriyet Halk Partisi | |
| 2 | Kazım Kaydi Çeltikçioğlu | 1929 | 1933 | ||
| 3 | Hasan Atanoğlu | 1933 | 1934 | ||
| 4 | Ali Çoruh | 1934 | 1936 | ||
| 5 | Şükrü Uygur | 1936 | 1938 | ||
| 6 | Osman Demiröz | 1938 | 1946 | ||
| 7 | Adil Moral | 1946 | 1950 | ||
| 8 | Rüstem Koca | 1950 | 1950 | ||
| 9 | Fehmi Alpaslan | 1950 | 1953 | ||
| 10 | Mustafa Ergin | 1953 | 1955 | Demokrat Parti | |
| 11 | Ömer Özgün | 1955 | 1960 | ||
| 12 | Mansur Ulusoy | 1960 | 1960 | Bağımsız (Atama) | |
| 13 | Ziya Kasnakoğlu | 1960 | 1962 | ||
| 14 | Hamdi Ergün | 1962 | 1963 | ||
| 15 | Talat Dinç | 1963 | 1973 | Cumhuriyet Halk Partisi | |
| 16 | Kaya Keleş | 1973 | 1980 | ||
| 17 | Rıza Yılmaz | 1980 | 1984 | Bağımsız (Atama) | |
| 18 | Kadir Halvaşi | 25 Mart 1984 | 3 Kasım 1985 | Sosyal Demokrasi Partisi | |
| 3 Kasım 1985 | 1 Nisan 1994 | Sosyaldemokrat Halkçı Parti | |||
| 19 | Seracettin Yazan | 1 Nisan 1994 | 1 Nisan 1999 | Doğru Yol Partisi | |
| 20 | Dr. Emin Özgün | 1 Nisan 1999 | 1 Nisan 2014 | Cumhuriyet Halk Partisi | |
| 21 | Mehmet Kocatepe | 1 Nisan 2014 | 3 Nisan 2019 | Adalet ve Kalkınma Partisi | |
| 22 | Demirhan Elçin | 3 Nisan 2019 | 13 Şubat 2024 | Cumhuriyet Halk Partisi | |
| 13 Şubat 2024 | 14 Şubat 2024 | Bağımsız | |||
| 14 Şubat 2024 | 3 Nisan 2024 | İYİ Parti | |||
| 23 | Bilgehan Erdem | 3 Nisan 2024 | Görevde | Cumhuriyet Halk Partisi | |
Kaynak:[51]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Devlet Su İşleri 26. Bölge Müdürlüğü". bolge26.dsi.gov.tr. 4 Ağustos 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2025-11-12.
- ^ Caba Samuşia, "Artvin (Livane) Kalesi", Tao-Klarceti Kaleleri (Gürcüce), Editörler: Giorgi Bagrationi, Bondo Kupatadze, Caba Samuşia, Tiflis, 2020, s. II. cilt, s. 7-30, ISBN 978-9941-9675-9-7
- ^ ""Aša", Encyclopædia Iranica". 23 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2021.
- ^ "İoane Bagrationi, Kartli-Kaheti'nin Tavsifi (Gürcüce), Tiflis, 1986, s. 82, 84". 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2021.
- ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları, 2019, Tiflis, s. 17, ISBN 9789941485244.
- ^ Eter Beridze, Nigali, Tiflis, 2009, s. 4, ISBN 9789941409028.
- ^ Kartlis Tskhovreba, Tiflis, 2014, s. 214, 353, ISBN 9789941445521.
- ^ İuri Siharulidze, Nigali (Livana)– Tarihsel Coğrafya Sorunları, Batum, 1985, s. 3.
- ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 353, ISBN 9789157871117.
- ^ К. Мачавариани, Городь Артвинь, Кутаисской губернии. Путевые очерки. Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, XXII, 1-53, Tiflis, 1897, s. 9.
- ^ "Bilal Dedeyev - Xaqan Balayev, "K. Maçavariani'nin gezi notlarına göre XIX. yüzyılın sonlarında Rus yönetimindeki Artvin", Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2023, sayı: 10, s. 1-33". 4 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2024.
- ^ Şükrü Aslan, "Modern Artvin'de etnik coğrafya: Dilsel/Dinsel kimilkler, Dağlardan Denize Arvin (Derleyen: Rahşan İnal, İstanbul, 2024, ISBN 978-975-05-3681-6
- ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay, 2019, s. 122, ISBN 9789755537207.
- ^ "ანანია (ჯაფარიძე), "ტბები და მდინარეები ისტორიულ კოლხეთში" (Anania Caparidze, "Tarihi Kolheti'de Göller ve Nehirler"". 25 Eylül 2019. 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2019.
- ^ Özhan Öztürk, Karadeniz - Ansiklopedik Sözlük, 2005, 1. Cilt, s. 112, ISBN 9756121009.
- ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 219.
- ^ Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts (İngilizce). Louvain / Belgium: Peeters Publishers. 12 Mayıs 2004. ISBN 90-429-1318-5.
- ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay, 2019, s. 118-119, ISBN 9789755537207
- ^ "КУТАИССКОЙ ГУБЕРНИИ, ВХОДЯЩИЕ В СОСТАВ СОВРЕМЕННОЙ ТУРЦИИ (1886 г.)" (Rusça)". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2020.
- ^ Taşkın, F., Kaya, A. İ. (2020). 19. Yüzyıl Artvin Demografisi Üzerine Bazı Değerlendirmeler. Prof. Dr. Nuri Yavuz (Yay. haz.). Artvin Tarihi Araştırmaları-1 içinde (s. 194-195). Ankara: Kriter Yayınevi.
- ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Şubat 2020.
- ^ "Artvin". 5 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2011.
- ^ "Artvin Kalesi". 15 Ekim 2019. 29 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2019.
- ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 299, ISBN 9789941478178.
- ^ "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927, s. 127". 6 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2023.
- ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (ტაო-კლარჯეთის ძეგლების 2015 წლის საკვლევი ექსპედიციების ანგარიშები), Tiflis, 2016, s. 121 6 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9123-9-9
- ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016.
- ^ . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021.
- ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
- ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
- ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
- ^ a b c d e f
- "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
- "Merkez Nüfusu - Artvin". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.
- "Artvin Merkez Nüfusu". nufusune.com.
- ^ "Eski Başkanlar". 11 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2024.
| Otorite kontrolü |
|
|---|
