Basma

Basma, çeşitli basit ve karmaşık desenlerin, baskı yoluyla, pamuklu bezayağı kumaşa uygulanmasıyla elde edilen desenli kumaşlara verilen isimdir. Baskı, boyaların beyazlatılmış kumaşa baskı şablonları yardımıyla desene göre, üst üste uygulanmasıyla gerçekleşir.

Basma, Anadolu'da başlıca giyim malzemesi olarak kullanılagelmiştir. Basmadan dikilen giysilere yörelere göre değişim göstermek koşuluyla; göynek, entari, pistan, elbise, libas, tımman, içlik gibi isimler verilmiştir. Günümüzde ise basma kumaşlar, yatak çarşafları, nevresim, vitrin yakaları, yazma başörtüleri, perde, bohça gibi ürünlerde kullanılmaktadır.

Anadolu'da genellikle kadın başörtüsü olarak kullanılan, üzeri işlemeli ve desenli, ince dokunmuş basmalar yazma olarak adlandırılır ve yazmacılık bir halk sanatı olarak yaşatılır. Kimi kaynaklarda basmadan "yazma" olarak bahsedilir ve kumaş üzerine kalıp baskı sistemi Türkçede "yazmacılık" adını alır. Çeşitli kaynaklarda baskıcılık ve yazmacılık terimleri ya aynı anlamda ya da birbirinin yerine kullanılmıştır.

Geleneksel basmacılık (yazmacılık), tahta üzerine oyulmuş kalıpların kök boyaya batırılıp kumaşın üzerine vurulması ve aynı işlemin defalarca tekrarlanması ile icra edilir. Günümüzde kumaşların renklendirilmesi boyama veya basma fabrikalarında gerçekleştirilmektedir.

Geçmişi

Basmacılık fikrinin temelinde yatan "bir kalıpla düz bir zeminde iz bırakma" mantığı, tarihte ilk defa mühürlerde kullanılmıştır. Anadolu'daki ilk uygarlıklardan birini kuran Hititler'in M.Ö. 7000 yıllarında kalıpla baskı yapmasını bildiklerini gösteren mühür ve damgalar çeşitli arkeolojik kazılarda bulunmuştur. Bazı kaynaklarda helezoni ve dört yapraklı çiçek biçiminde olan bu kalıplarla, ilk basma örneklerinin yapıldığı iddia edilmektedir.

Hitit mühürlerinden yaklaşık 2000 yıl sonra Mezopotamya, Suriye ve İran'da daha karmaşık desenli mühürler kullanılmıştır. Silindir şeklinde bu mühürler, yaş kil tabletler üzerinde döndürülerek kazıma tekniğiyle üzerlerinde yapılmış figürlerin tablete geçmesi sağlanırdı. Mühür baskıların sözleşme, antlaşma ve kapı kanatlarında kullanıldığı görülmüştür. Baskı tekniği dünyanın birçok yerinde duvar süslemelerinde, kapı kenarlarında, çanak çömleklerde ve kil tabletlerde kullanıldı. Rusya'nın Kuban bölgesindeki bulunan M.Ö. 6 yüzyıla ait resimlendirilmiş kumaşlar, kumaş baskı tekniğinin öncüleri olarak kabul edilmektedir. Antik Yunan tarihçi Heredot'un yazılarında da M.Ö 484-425 yıllarında Hazar Denizi yakınlarında yaşayan ulusların doğal bitkilerden elde ettikleri boyalarla kumaş üzerine hayvan figürleri çizerek bunlardan yapılmış giysileri kullandıkları yazılmaktadır.

Mısır'ın kuzeyindeki Panapolis antik kentindeki (günümüzdeki Ahmim kenti) kazılarda bulunan 4. yüzyıla ait bir çocuk entarisi tahta kalıplarla bez üzerine basılan kumaşların dünyada bilinen en eski örneğidir. Ahmim'de baskı tekniğiyle birden fazla rengin aynı kumaşta kullanıldığı ve 6. - 7. yüzyılara ait oldukları düşünülen kumaş örnekleri de bulunmuştur. Mısırda Abbasi ve Fatimilerde de kumaşı fırça aracıyla boyama ve kalıpla basarak desenlendirme görülmüştür. Bu devirden kalma keten kumaşların üzerindeki yazıların ve süslemelerin çoğu bu teknikle yapılmıştır.

Anadolu'da ilk defa Hititler tarafından kullanılmış olan basmakalıp tekniğinin Türkler'in Anadolu'ya gelişinden önceki dönemde Ermeni ve Süryani ustalar tarafından kullanılmakta olduğu düşünülür. Yazmacılık olarak adlandırılan bu sanat, Tokat, Bartın, Gaziantep, Diyarbakır ve Kastamonu’da gelişerek 17. yüzyılda İstanbul’da en güzel örneklerini ortaya çıkarmıştır. Günümüzde Tokat, Kastamonu ve Bartın Anadolu'da geleneksel yazmacılığın devam ettiği yerlerdendir.

Dünyada bilim ve teknoloji alanındaki gelişmeler ve yeniliklerle baskı tekniklerinin gelişimi de Rönesans döneminden başlayarak hızlanmış; özellikle sanayi devrimi ve sonrasında baskı teknikleri makineleşip çeşitlenmiştir. 1676’da İngiltere’de, 1678’de Hollanda’da, 1720’de Almanya’da ilk basma fabrikaları açılmıştır. 1856'da İngiliz kimyager William Henry Perkin'in ilk yapay boyar maddeyi yapmasından sonra doğal boyar maddeler yerlerini kısa zamanda yapay boyar maddelere bırakmıştır.

Türkiye'de fabrikasyon basmacılık, 1937'de Sümerbank tarafından açılan Nazilli Sümberbank Basma Fabrikası'nda başlamıştır.

Geleneksel malzemeler ve teknikler

Geleneksel basmacılıkta yapılan ahşap kalıplar için kolay oyulabilir, hafif, dayanıklı ve emici ağaç tercih edilir. Bu özelliklerin çoğuna sahip olduğu için kalıp yapımında en çok kullanılan ağaç ıhlamur ağacıdır. Kalıp hazırlamak için ağaç nemden arıtılır ardından oyulacak yüzey ateşte ısıtılır ve bal mumuna daldırılır. Desen, ters olarak kalıba aktarılır. En çok kullanılan aktarma yöntemi karbon kâğıdıyla yapılan aktarma yöntemidir. "Nakış bul" denen oyma bıçakları kullanılarak kalıp uyulur.

Boyayı çabuk emme ve boya akmasını önleme özelliğinden ötürü basmacılıkta pamuklu kumaşlar kullanılır. Kaput bezi olarak da isimlendirilen Amerikan bezi, tülbent ve mermerşahi yazmacılıkta kullanılan kumaş cinsleridir. Kumaşı desenlemek için sadece kalıplar kullanılabilir veya ucu farklı kalınlıklarda olan fırçaların kullanılır. Üçünüc bir teknik, "içi boş kalıplar" kumaşa basıldıktan sonra içlerini fırça ile doldurularak gerçekleşen kalem işi- kalıp tekniğidir. Renklendirme şu yöntemlerle yapılır:

• Karakalem Tekniği (beyaz kumaş üzerine siyah baskı)
• Aşındırma Tekniği (siyah kumaş üzerine beyaz baskı)
• Daldırma Tekniği
• Mavi Ağartma Tekniği
• Elvan Tekniği

Ayrıca bakınız

• Tokat yazması