Jürgen Habermas

Jürgen Habermas
Doğumu	18 Haziran 1929 Düsseldorf, Rheinprovinz, Almanya
Çağı	20. yüzyıl felsefesi
Bölgesi	Batı felsefesi
Okulu	Kıta felsefesi
İlgi alanları	Sosyal teori, epistemoloji, siyaset felsefesi, edimbilim
Önemli fikirleri	İletişimsel rasyonalite, söylem etiği, müzakereci demokrasi, evrensel edimbilim, iletişimsel eylem, kamusal alan
Etkilendikleri Weber · Durkheim · Mead · Marx · Dilthey · Parsons · Kant · Heidegger · Piaget · Horkheimer · Adorno · Marcuse · Arendt · Wittgenstein · Peirce · Austin · Scholem · Nietzsche
Etkiledikleri Benhabib · Forst · Fraser · Honneth · Mockus · Hoppe · Feenberg · Wingert · Wright

Jürgen Habermas (d. 18 Haziran 1929, Düsseldorf), Alman felsefeci/felsefe profesörü, sosyolog ve siyaset bilimci. Müzakereci demokrasi düşüncesini geliştiren isim olarak bilinir.

Eleştirel kuram ve Amerikan pragmatizmi geleneğine mensuptur. Kuramındaki temel kavramlar kamusal alan (public sphere) ve iletişimsel eylemdir. Çalışmaları demokrasiye vurgu yaptığı için bazen Neo-Marksist olarak adlandırılır. Çalışmalarında özellikle, sosyal kuramın temellerine ve epistemolojiye, gelişmiş kapitalist endüstri toplumuna ve bu toplumlardaki demokrasi analizine, eleştirel sosyal evrimci içerikte yasaların ne anlam ifade ettiğine ve çağdaş siyasete –özellikle Avrupa siyasetine– odaklanır.

Modern liberal kurumların içinde olduğu varsayılan akılcı (rasyonel) - eleştirel iletişim üzerinden modernizmin yeniden ayağa kaldırılabilmesi için insanların iletişim, tartışma ve akılcı çıkarlar peşine düşme yeteneklerinde aklın olabilirliğine, özgürleştirilmesine yönelik kuramsal bir sistem geliştirmiştir. Buna "İletişimsel Eylem Kuramı" adını vermiştir.

Kasım 2005 ve Haziran 2008 tarihlerinde ABD'den Foreign Policy ve İngiltere'den Prospect dergilerinin internet üzerinden okuyucu anketleri ile oluşturduğu Dünyanın ilk 100 entelektüeli listelerinde, 2005 yılında 7., 2008 yılında 22. sırada yer almıştır.

Hayatı ve Düşüncesi

1961 yılında Marburg'da doçent oldu. 1961-1964 yılları arasında Heidelberg Üniversitesi'nde felsefe dersleri verdi. 1964 yılında Frankfurt Üniversitesi'nde felsefe ve sosyoloji profesörü oldu. 1971-1981 yıllarında Starnberg'deki, bilim-teknik dünyasının yaşam koşullarını araştıran Max Planck Enstitüsü'nün müdürlüğünü yaptı. 1981'de Berkeley Üniversitesi'nde konuk profesör olarak bulundu. 1982 yılında Frankfurt Üniversitesi'ne profesör olarak geri döndü. 1994 yılında buradan emekli oldu ve Northwestern Üniversitesi'nde konuk profesör olarak seminerler verdi. Prospect dergisi tarafında 2015 yılının Nisan ayında açıklanan ve yaklaşık 3000 kişi ile yaptığı dünyanın önde gelen düşünürleri anketinde Habermas yedinci sırada yer almıştır.

Kuramı

Habermas geniş çerçeveli bir sosyal kuram ve felsefeyle uğraşmıştır. Beslendiği gelenekler şöyle sıralanabilir:

• Immanuel Kant, Friedrich Schelling, Georg Hegel, Wilhelm Dilthey, Edmund Husserl ve Hans-Georg Gadamer’in Alman felsefi düşüncesi.
• Marksist gelenek – hem Karl Marx’ın düşüncesi hem de Frankfurt Okulunun eleştirel yeni-Marksist kuramı, Max Horkheimer, Theodor W. Adorno ve Herbert Marcuse gibi.
• Max Weber, Émile Durkheim ve George Herbert Mead’in sosyolojik kuramları.
• Ludwig Wittgenstein, J.L. Austin ve John Searle’in dilbilimsel felsefe ve konuşma etkinliği (speech act) kuramları.
• Charles Sanders, Peirce ve John Dewey’in Amerikan pragmatiklik geleneği ve Talcott Parsons ve Niklas Luhmann’ın sosyolojik sistemler kuramı..
• yeni-Kantçı düşünce.

Jürgen Habermas, kendi en büyük başarısı olarak iletişimsel eylem ya da iletişimsel rasyonalizm kuramı ve kavramını görür. Akılcılığa vurgu yapan liberal gelenekten akılcılığı kişilerarası dilbilimsel iletişim yapıları içine yerleştirmesiyle ayrılır; bu kavramı kozmosun ya da bilme öznelinin yapılarına yerleştirmez. Bu sosyal kuram, kapsayıcı bir evrensel ahlaki çerçeve oluştururken, insan özgürleşmesi amacına ilerler. Bu çerçeve evrensel pragmatiklik denilen –ki tüm konuşma eylemlerinin içsel bir telos'u (Yunanca amaç ya da hedef) vardır- karşılıklı anlayış hedefine ve "insanoğlu böyle bir anlayış getirebilecek iletişimsel yeterliliğe sahiptir" tartışmasına yaslanır. Habermas bu çerçeveyi, Ludwig Wittgenstein, J. L. Austin ve John Searle'nin konuşma-eylemi (speech-act) felsefesi, George Herbert Mead'in zihin ve kendi'nin interaktif oluşumu sosyolojik kuramı, Jean Piaget ve Lawrence Kohlberg'in ahlaki gelişim ve Heidelberg'in çalışma arkadaşı Karl-Otto Apel'ın ahlak tartımı (discourse ethics) kuramları üzerinden inşa etmiştir.

Habermas, Kant'ın, aydınlanma ve demokratik sosyalizmin geleneklerini ilerletir; vurguladığı dünyayı dönüştürme gizilgücüyle ve daha insanca, adil ve eşitlikçi topluma insanın akli gizilgücünün gerçekleştirilmesiyle, kısmen de ahlaki tartım yoluyla ulaşılmasıdır. Habermas, "aydınlanmanın bitmemiş bir süreç olduğunu" vurgular ve postmodernizmden beslenen eleştirilerden farklı olarak, onun ortadan kaldırılması ya da aşılması değil, düzeltilmesi ve tamamlanması gerektiği yönünde bir tartışma sürdürür.

Sosyoloji açısından Habermas'ın en büyük katkısı toplumun evrimi ve modernizasyonu hakkındaki kapsamlı kuramıdır. Bir yandan iletişimsel akılcılık ve rasyonalizasyon arasındaki ayrıma ve diğer yandan stratejik/araçsal akılcılığa ve rasyonalizme odaklanır. Görüşleri, Talcott Parsons'un öğrencisi Niklas Luhmann'ın ayrım-bazlı sosyal sistemler kuramının, iletişimsel duruş açılı bir eleştirisini içerir.

Modernite ve sivil toplum savunusu pek çok başka çalışma için bir esin kaynağı olmuştur ve postyapısalcılık çeşitlemelerine karşı en önemli felsefi alternatif olarak adlandırılır. Ayrıca geç kapitalizm ile ilgili de etkili bir analiz sunmuştur.

Habermas'da toplumun akılcılaşması, insanlaşması ve demokratikleşmesi görüşü, salt insan türüne özgü iletişimsel yetkinliğinin doğasındaki akılcılık potansiyelinin kurumsallaştırılmasıdır. Habermas iletişim yetkinliğinin evrim sürecinde geliştiğine inanır. Fakat çağdaş toplumda çoğu zaman bastırılmış ya da zayıflatılmıştır; pazar, devlet ve örgütler gibi sosyal yaşam ana alanlarında, stratejik/araçsal akılsallık tarafından galebe çalınarak ve böylece yaşam dünyası yerine sistem mantığı geçirilerek akılcılık ve kamusal alan zayıflatılmıştır. Bu iki kavramın yeniden canlandırılması, liberal ve cumhuriyetçi geleneklerin arasına sıkışan demokrasiyi de yeniden tasarlayacaktır.

Kamusal Alan (public sphere)

Jürgen Habermas, kamusal alan (public sphere) kavramı üstüne yoğun olarak yazmıştır. Fransız Devrimi sürecini de etkileyen, burjuvazinin siyasal güç olarak kendini gösterdiği kamusal alanı temellendirirken, 18. yüzyılda Fransa'daki "café"lerde geçen diyalogları çıkış noktası olarak alır. Bunlar, politik sorunların akılcı tartışıldığı yerlerdi ve parlamenter demokrasi, burjuva kültürünün kahvehaneler, entelektüel ve edebiyat salonları ve yazılı basın gibi merkezler etrafında gelişmesiyle mümkün olabilmişti. Bu da Aydınlanmanın eşitlik, insan hakları ve adalet ideallerini ileri götürebilmişti. Halk alanında bir çeşit akılcı fikir alışverişi ve eleştirel tartışma normu kılavuzdu ve kişinin tartıştığı fikirlerin gücü kişinin kimliğinden daha önemliydi. Dolayısıyla kamusal alan, modern toplumun ve siyasal kurumların temelini atmıştı.

Habermas’a göre bu etkenlerin dönüşümü, nihayetinde Aydınlanmanın ve burjuva halk alanının çürümesiyle sonuçlandı. En önemlisi, yapısal güçlerin etkisiyle, özellikle de ticari kitle medyasıyla tartışma alanı dönüştü ve öyle bir durumla sonlandı ki medya daha çok bir emtia (mal, tüketilecek bir şey) oldu.

Habermas bu alanı hem onu destekleyen gerçek bir içsel/yapısal hem de eleştirel politik tartımın yeşermesine yardım eden normlar ve pratikler olarak tanımlar. Kamusal alana bir kavram olarak bakmak ile tarihsel bir oluşum olarak bakmak arasında ayrım yapar. Kamusal alan fikrinde, özel var oluşlar ve halk varoluşu olarak beraber gidecek ve akılcı analizlerle devleti etkileyecektir. Tarihi bir yapılanma olarak halk alanı, aile yaşamından, iş dünyasından ve devletten ayrı bir “uzam” içerir.

Baş eseri Theory of Communicative Action -İletişimsel Eylem Kuramı- (1984) kitabında ekonomik ve yönetimsel akılcılaşma güçlerinin yaptığı tek yanlı modernleşme sürecini eleştirmiştir. Habermas günlük yaşamımızda resmi sistemlerin artan müdahalelerini, refah devleti, tekelci büyük şirket kapitalizmi ve kitle tüketim kültürü gelişmeleri paralelinde işlemiştir. Bu zorlayıcı eğilimler halk yaşamının gitgide daha geniş sahalarını akılcılaştırmaktadır, bunları etkililik ve denetimin genelleştirici mantığına indirgemektedir. Rutin politik partiler ve çıkar grupları katılımcı demokrasinin yerini alırlar, toplum gittikçe artan biçimde yurttaşların girdilerinden uzak düzlemlerde yönetilmektedir. Sistem (devlet) ve yaşamdünyası (sivil toplum) birbirine dışsal iki ayrı, farklı varlıktır ve sonuç olarak, halk (kamusal) ile özel, birey ile toplum, sistem ile yaşamdünyası arasındaki sınırlar bozulmaktadır. Demokratik halk (kamu:public) yaşamı, yurttaşların önemli sorunları tartışabilmelerine kurumların izin verdiği yerlerde ilerleyebilir. Kendi “ideal konuşma durumu”nda ("ideal speech situation") aktörler eşit tartışım yetenekleriyle donatılmıştır, birbirlerinin temel toplumsal eşitliğini tanırlar ve konuşma ideoloji ya da yanlış kabullerle çarpıtılmaz.

Habermas kamusal alanın yeniden canlandırılması konusunda iyimserdir. Ulus devleti etnik ve kültürel benzerlikler temelinde aşmakta olan politik toplumun, eşit haklar ve yükümlülüklü yurttaşların yasal koruma donatılı olması halinde, yeni dönemdeki geleceği için ümitlidir. Demokrasinin bu söylemsel biçimi (discursive theory of democracy) öyle bir toplum gerektirir ki politik istem birlikte belirlenebilsin ve bu yasama sistemi düzeyinde uygulanabilsin. Bu politik sistem eylemci bir kamusal alan gerektirir, burada ortak çıkar sorunları ve siyasi konular tartışılabilir ve kamuoyunun gücü karar verme sürecini etkileyebilir.

Habermas'a göre, devlet erkleri arasında değil, toplumsal entegrasyonun değişik kaynakları arasında yeni bir denge kurulmalıdır. Sistemin emredici kiplerinin yaşam dünyası alanlarına dönük sömürgeleştirici tecavüzlerine set çekmek gerekir. Ona göre bunu sağlayacak olan herkesin özgür ve kısıtlamasız biçimde katılacağı kamusal tartışmaya dayanan müzakereci demokrasidir.

Bazı önemli akademisyenler Habermas'ın kamusal alan görüşüyle ilgili çeşitli eleştiriler yapmışlardır. John Thompson, Habermas'ın kamusal alan görüşünün, kitlesel-medya iletişimlerindeki katlanarak büyümeden dolayı modasının geçtiğini savunur. Michael Schudson, daha genel olarak, kamusal alan saf akılcı bağımsız tartışmanın hiçbir zaman var olmadığı bir yerdir.

Avrupa kamusal alanında laiklik ve dinin yerine dair görüşlerini dile getirdiği, 2004'te yayımlanan Geçiş Zamanı adlı kitabında yer alan "Tanrı ve Dünya üzerine" başlıklı makalesinde geçen şu ifadesiyle takipçilerini şaşırtmıştır: "Batı uygarlığının dayandığı özgürlük, vicdan, insan hakları ve demokrasi kavramlarının temelinde Hıristiyanlık ve yalnızca Hıristiyanlık yatar." Ayrıca Habermas'a göre "Bugün hâlâ bu temelden faydalanıyoruz - başka bir seçeneğimiz yoktur; geri kalan her şey postmodern zırvalamalardan ibarettir."

Tarihçilerle Tartışması

Habermas bir bilim insanı olduğu kadar kamusal aydın (public intellectual) olarak da ünlüdür. Habermas'ın çok önem verdiği toplumu aydınlatması gereken entelektüeller, postmodern dönemde giderek rollerini kaybetmişlerdir. Alman Aydınlanmasını da tutucu ve cahil kitleleri örgütlemekle suçlamıştır. 1980'lerde popüler basında yazdığı yazılarda; Nazi yönetimini ve Yahudi Soykırımını genel Alman tarihinden ayrı tutmaya çalışan ve Nazizmi, Bolşevizme karşı verilmiş bir tepki olarak açıklayan Ernst Nolte, Michael Stürmer, Andreas Hillgruber gibi tarihçileri hedef almıştır.

Nato’nun Yugoslavya’ya müdahalesini savunan Habermas, Amerika'nın Irak işgaline ise karşı olduğunu açıklamıştır.

Habermas ve Derrida

Habermas, Jacques Derrida ve diğer postmodern eğilimli düşünürlerle 1980'lerden başlayarak derin anlaşmazlıklara düştü. Tartışmanın temelinde postmodernizm tartışmaları çerçevesinde dil ve söylem, Heidegger başta olmak üzere çeşitli düşünürlerin yorumlanması ve Etik gibi kavramlara yüklenen anlam vardır. Her iki düşünür de ortak olarak katıldıkları seminer ve toplantılarda görüşlerini ifade etmiştir. Ancak tartışma bu iki düşünürü aşan biçimde, daha çok iki düşünür hakkında yazan çevrelerin bu kavramları kullanma biçimlerinden ve kısmen akademik magazinden kaynaklı bir kültür savaşına dönüşmüştür.

Tartışma Habermas'ın “Kökenlerin Geçicileştirilmiş Felsefesi Ötesi: Derrida”yı (Modernitenin Felsefi Tartımı içinde) yayınlamasından sonra, Derrida, Habermas’ı örnek göstererek şöyle dedi: “Beni felsefeyi edebiyata, mantığa ya da söz sanatına indirgediğimi söyleyenler… açıkça ve dikkatle beni okumaktan kaçınmışlardır.” (Felsefi Bir Dil Var mı? s. 218, Points... içinde) şeklindeki yorumlarıyla başlamıştır.

Diğer üst düzey postmodern düşünce üyeleri, özelde Jean-François Lyotard, Habermas ile çok daha kapsamlı bir polemiğe girmiş, Philippe Lacoue-Labarthe ise bu polemikleri "üretkenlik karşıtı" diye nitelemiştir. Nihayetinde, bu rekabetçi fikir alışverişleri kıtasal felsefe içi ayrımlara denk düşmüş, ağırlıkla anlamlı bir modernlik - postmodernlik tartışmasına odaklanmıştır. Bu terimler 1980'lerde kozmolojik değilse totemci (totemic) biçimde, özellikle Amerikan üniversitelerince pek şevkle, bazen tedbirsiz biçimde kabul edilerek kullanılmıştır. “Postyapısalcılık” gibi kavramların Birleşik Devletlerde yoğun biçimde kullanılırken Fransa'da pek bilinmediğine dair görüşler, beraberinde “kültür savaşları” bagajını da getirmesiyle, o zamanlar Amerikan akademik çevrelerde fırtına gibi esti. Kısacası, Habermas ve Derrida arasındaki ayrılıklar çok derin olmasına rağmen, ayrılıklarını polemiksel tepkiler ateşliyordu.

11 Eylül saldırıları sonrasında Derrida ve Habermas sınırlı bir politik dayanışma kurdular ve daha önceki anlaşmazlıkları geride bırakıp “dostça ve açık-fikirli alışveriş” başlattılar. Giovanna Borradori'nin "Terör Günlerinde Felsefe: Jürgen Habermas ve Jacques Derrida ile Diyaloglar" kitabında, 11 Eylül'le ile ilgili bireysel görüşlerini açıkladıktan sonra, Derrida bir önsöz yazarak Habermas deklarasyonuna (Old Europe, New Europe, Core Europe) şartsız imza attığını belirtti. Derrida yeni görüş alışverişleri başladığı o zaman zaten son derece hastaydı ve ikisi bunu geliştiremediler öyle ki önceki anlaşmazlıklara esaslı olarak tekrar dönemediler. Bununla birlikte, son işbirlikleri bazı bilimcilere söz konusu tartışmaları yeniden gözden geçirme cesareti verdi.

Ödüller

• 1974: Hegel Ödülü
• 1976: Sigmund Freud Ödülü
• 1980: Theodor W. Adorno Ödülü
• 1985: Geschwister-Scholl-Preis (Die neue Unübersichtlichkeit adlı çalışması için)
• 1986: Gottfried Wilhelm Leibniz Ödülü
• 1987: Sonning Ödülü (Avrupa kültürüne olağanüstü katkılarda bulunanlara iki yılda bir verilir)
• 1995: Karl Jaspers Ödülü
• 1999: Theodor Heuss Ödülü
• 2001: Alman Kitap Ticareti Barış Ödülü
• 2003: Asturias Prensi Vakfı Sosyal Bilimler
• 2004: Kyoto Sanat ve Felsefe Ödülü (50 milyon Yen)
• 2005: Holberg Uluslararası Anma Ödülü (520.000 Avro)
• 2006: Bruno Kreisky Ödülü
• 2008: Locarno Film Festivali'nde Avrupa Siyasi Kültür Ödülü (Hans Ringier Vakfı) (50.000 Avro)
• 2010: Ulysses Madalyası, University College Dublin
• 2011: Viktor-Frankl-Preis
• 2012: Georg-Ağustos-Zinn-Preis
• 2012: Heinrich Heine Ödülü
• 2012: Münih Kültür Ödülü
• 2013: Erasmus Ödülü Ödülü
• 2015: John Kluge Ödülü
• 2021: Şeyh Zayed Kitap Ödülü (BAE'nin siyasi sisteminin baskıcı bir demokrasi dışılık olduğu gerekçesiyle reddedildi.)
• 2022: İleri Diyalektik Araştırma Enstitüsü Madalyası
• 2022: Pour le Mérite
• 2024: Siyaset Bilimi Johan Skytte Ödülü

Başlıca eserleri

• Strukturwandel der Öffentlichkeit (1962, "Kamusal Alanın Yapısal Dönüşümü");
• Erkenntnis und Interesse (1968, "Bilgi ve İlgi");
• Technik und Wissenschaft als 'Ideologie' (1968, "İdeoloji" Olarak Teknik ve Bilim);
• Zur Logik der Sozialwissenschaften (1970, "Sosyal Bilimlerin Mantığı Üzerine");
• Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung? (Niklas Luhmann'la birlikte, 1971, "Toplum Kuramı ya da Sosyal Teknoloji. Sistem Araştırması Neye Yarar?");
• Zur Rekonstruktion des histo- rischen Materialismus (1976, "Tarihsel Materyalizmin Yeniden İnşası Üzerine");
• Theorie des kommunikativen Handelns (1981, "İletişimsel Eylem Kuramı");
• Der philosophische Diskurs der Moderne (1985, "Modernin Felsefî Söylemi");
• Die nachholende Revolution (1990, "Arkadan Yetişen Devrim");
• Faktizität und Geltung (1992, "Olgular ve Normlar").

Ayrıca bakınız

• Frankfurt Okulu
• Marksizm
• Postmodernizm
• Postyapısalcılık
• Rasyonalizm
• Sosyoloji

Dış bağlantılar

• Habermas ve "Modernite" Kavramı
• Habermas ve İdeoloji Olarak Teknik ve Bilim
• Habermas ve Frankfurt Okuluyla Şekillenen Görüşler
• Ampola M. - Corchia L., Dialogo su Jürgen Habermas. Le trasformazioni della modernità 6 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pisa, Edizioni ETS 3 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2010, 422 pp.
• Corchia L., La teoria della socializzazione di Jürgen Habermas. Un'applicazione ontogenetica delle scienze ricostruttive 28 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pisa, Edizioni ETS, 2009, ISBN 978-88-467-2258-4.
• Corchia L., La logica dei processi culturali. Jürgen Habermas tra filosofia e sociologia 25 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Genova, Edizioni ECIG, 2009, ISBN 978-88-7544-175-3.
• Luca Corchia, Jürgen Habermas. A Bibliography: works and studies (1952-2010) 25 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pisa, Edizioni Il Campano – Arnus University Books, 2010, 344 pp.
• Habermas'ı Okumak 8 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Alman filozof Habermas 80 yaşında
• Neden Okunmalı- Habermas