Tuleytula Emirliği
Tuleytula Emirliği طائفة طليطلة Zünnûnîler | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1018 (de facto)-1085 | |||||||||
 Tuleytula Emirliği, y. 1037. | |||||||||
| Başkent | Tuleytula (Toledo) | ||||||||
| Yaygın dil(ler) | Arapça[1] | ||||||||
| Resmî din | İslam, Hristiyanlık (Mozarap Riti), Yahudilik | ||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||
| Emir | |||||||||
| |||||||||
| Tarihî dönem | Orta Çağ | ||||||||
| |||||||||
| Para birimi | Dirhem, Dinar | ||||||||
| |||||||||
| Günümüzdeki durumu | İspanya | ||||||||
Tuleytula Emirliği (Arapça: طائفة طليطلة) (İspanyolca: Taifa de Toledo), İber Yarımadası'nın merkezinde yer alan bir taifa devletiydi. Toprak genişliği bakımından kurulan en büyük emirliklerden biriydi. Berberi Hevvâre kabilesine mensup Zünnûnîler tarafından kuruldu. Kurtuba Halifeliği'nin zayıflamasıyla 1018'de Zünnûnîler Tuleytula şehrinin kontrolünü ele geçirdiler.[2] Tayfa, 1085 yılında Tuleytula'nın Hristiyanlar tarafından fethine kadar varlığını sürdürdü.[3]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Toledo, 8. yüzyılda Emeviler tarafından fethedilmeden önce, Vizigot Krallığı'nın başkentiydi. Emeviler başkenti Kurtuba'ya (Córdoba) kurdular ancak Tuleytula stratejik önemini hep korudu. Coğrafi olarak orta sınır bölgesinde (es-Sağrü’l-evsat) yer alıyordu.
Zünnûnîler, İber yarımadasının fethi sonrasında, 8.-10. yüzyıllar arasında Şenteberiyye (Santaver) ve çevresine yerleştiler.[4] Zünnûnîler, Kurtuba halifeliğin zayıflaması ve Âmirîler'in yönetimden uzaklaştırılmasıyla halife Süleyman el-Müstaîn'e (h. 1009-10 ve 1013-16) destek verdiler. Bu hizmetin karşılığında halife, Abdurrahmân b. Zünnûn'e Nâsırüddevle unvanıyla Şenteberiyye (Santaver), Kûnga (Cuenca), Vebze (Huete) ve Uklîş (Uclés)'in yönetimini verdi.[4][5]
1009 yılında başlayan iç savaşlar Tuleytula'nın tam özerkliği için uygun bir zemin hazırladı. Endülüs Emevi Devleti'nin son dönemlerinde Tuleytula valisi Abdurrahmân b. Matiyûh'a karşı bir isyan girişimi oldu. Şehrin kadısı Ebû Bekir Muhammed b. Ya'is önderliğindeki bu isyan başarısızlıkla sonuçlandı ve kadı Tuleytula'yı terk etmek zorunda kaldı. Sonrasında vali'nin oğlu Abdülmelik b. Abdurrahmân yönetimi devraldı. Ancak Tuleytula halkı yeni yöneticiden memnun kalmadı ve Şenteberiyye (Santaver) emiri Abdurrahmân b. Zünnûn'a şehri teslim alması için teklifte bulundular. Abdurrahmân kendi yerine, 1018 yılında oğlu İsmâil'i şehri teslim almak için Tuleytula'ya gönderdi.[6]
İsmâil ez-Zâfir (1036-1043)
[değiştir | kaynağı değiştir]Tuleytula'ya gelir gelmez valiyi görevden alarak de facto olarak yönetime el koydu. 1036 yılında Ez-Zâfir lakabıyla hüküm sürmeye başladı.[5] İsmâil ez-Zâfir 1043 yılına kadar tahta kaldı ve Kurtuba'ya karşı kendi bağımsızlığını korumak için savaştı.
Yahyâ el-Me'mûn (1043-1075)
[değiştir | kaynağı değiştir]İsmâil'in ölümünden sonra yerine oğlu Yahyâ, el-Me'mûn lakabıyla tahta oturdu.
Komşu taifalar ile mücadele
[değiştir | kaynağı değiştir]Yahyâ el-Me'mûn, hükümdarlığının ilk yıllarında Sarakusta (Zaragoza) emiri el-Müstaîn-Billâh'ın saldırılarına maruz kaldı. Bu saldırılar el-Müstaîn-Billâh'ın 1047 deki ölümüne kadar devam etti. 1051-1052 yıllarında batı komşusu Batalyevs (Badajoz) ile mücadele etti. Tayfa, 1062 yılında León Kralı I. Ferdinand'ın saldırısıyla ağır bir tahribata uğradı. Üç yıl sonra Belensiye (Valencia) emiri Abdülmelik el-Muzaffer'i mağlup ederek eş zamanlı Belensiye'yi de yönetmiştir (1065-1075).[7]
Kurtuba
[değiştir | kaynağı değiştir]Tuleytula ve İşbiliye (Sevilla) emirleri eski başkent Kurtuba'yı kendi topraklarına katmak istiyordu. 1069 yılında Yahya Kurtuba'yı kuşattı ancak şehri yöneten Cehverîler, İşbiliye emiri Mu‘temid-Alellah'dan yardım istedi. Mu‘temid güçlü bir ordu ile yola çıkınca Yahya kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı. Yardım amacıyla gelen İşbiliye'nin asıl amacı şehri ele geçirmekti ve 1070 yılında Kurtuba'da Cehverîler'in yönetimine son verdiler.[8]
Yeni León Kralı Alfonso'nun ana stratejisi, tarafları (İşbiliye ve Tuleytula) kışkırtmak, savaştırmak, zayıflatmak ve haraca (Parias) bağlamak üzerine kuruluydu. Alfonso, El Cid komutasındaki orduyu El-Mu‘tazıd'ın yardımına gönderdi. Bu ordu ile, Zîrîler hanedanına mensup Gırnata'lı Abdullah b. Bulukkîn'i mağlup etti (1079).
1075'te Yahyâ, Alfonso'nun askerleri ile birlikte Kurtuba'yı Mu‘temid'in elinden almayı başardı. Bu fetih ile El-Me'mûn; Tuleytula, Kurtuba ve Belensiye topraklarıyla güney İberya'nın en güçlü emiri haline geldi. Ancak aynı yıl zehirlenerek öldürüldü ve yerine torunu Yahyâ el-Kâdir geçti.
Yahyâ el-Me'mûn hükümdarlığında taifa en büyük toprak genişliğine ulaşmıştı; günümüzde Toledo, Ciudad Real, Cuenca, Albacete'nin kuzey kısmı, Cáceres, Guadalajara ve Madrid (Sierra de Guadarrama'ya kadar) illeri'ni kapsıyordu.
Yahyâ el-Kâdir (1075–1080) (1081-1085)
[değiştir | kaynağı değiştir]Yahyâ el-Kâdir'in hükümdarlığı döneminde ciddi toprak kayıpları yaşandı. Belensiye'de Ebû Bekir b. Abdülazîz bağımsızlığını ilan etti. 1078'de Kurtuba toprakları ve emirliğin en güney bölgeleri (Vâdilkebîr (Guadalquivir) ile Vâdiiâne (Guadiana) nehirleri arasındaki topraklar) İşbiliye emiri el-Mu‘tazıd tarafından fethedildi. Bu durumu fırsat bilen Batalyevs emiri El-Mütevekkil, Tuleytula topraklarına saldırdı.
Yahya, daha fazla toprak kaybetmemek için León ve Kastilya Kralı VI. Alfonso ile ittifak kurdu. Karşılığında ağır haraç ödemek zorunda kaldı. Toplanan ağrı vergiler sonucunda isyan çıktı ve halk Batalyevs emiri El-Mütevekkil'e Tuleytula'yı teslim alması için haber gönderdi (1080). Durumdan haberdar olan El-Kâdir, Vebze'ye (Huete) sığınmak zorunda kaldı.[9] 1081 yılında Tuleytula, bir anlaşma ile Kastilya Krallığı tarafından satın alındı. El-Kâdir bir yıl sonra yeniden tahta geçti ve aynı zamanda Belensiye'yi yönetmeye devam etti. Alfonso 1084 yılında Tuleytula'ya saldırdı. 9 ay süren kuşatmanın ardından şehir 10 Muharrem 478'de (6 Mayıs 1085) bir anlaşma ile Hristiyanlara teslim edildi.[4]
Yahyâ el-Kâdir, Belensiye'ye yerleşerek Belensiye Emirliği'ni 1086-1092 yılları arasında Kastilya adına (vasal) yönetti.[10]
Zünnûnîler döneminde ilim
[değiştir | kaynağı değiştir]Müslümanların İber yarımadasına yerleşmesiyle önemli bir ilim merkezi haline gelen Tuleytula bu özelliğini Zünnûnîler döneminde de sürdürmüştür. Yahyâ el-Me'mûn birçok ilim adamını himaye etmiştir. Bunların arasında;
- El-Sahli: Astronom.
- Sâid el-Endelüsî: Kadı, tarihçi, matematikçi ve astronomi bilgini. Kaleme aldığı Tabakâtü'l-Ümem, bilim ve düşünce tarihi alanında yazılmış ilk eserlerden biri kabul edilir.
- İbnü’l-Hayyât (Ebû Bekir Yahyâ b. Ahmed): Astronomi alanında birçok eser yazmıştır. Kendisine verdiği desteklerinden dolayı, Yahyâ el-Me'mûn'a, el-usturlâbü’l-Me’mûnî adlı usturlabı takdim etmiştir.
- İbnü’z-Zerkāle: Astronomi bilgini. Yahyâ el-Me'mûn tarafından kurulan astronomi gözlem heyetinin başkanlığını yürütmüştür.
- İbn Vâfid: Hekim ve botanikçi. Yahyâ el-Me'mûn'un bustânü’n-nâûre (bahçe aşığı) adlı ünlü bahçesinin düzenlenmesini yapmıştır.
- İbn Bassâl (Ebû Abdullah Muhammed b. İbrâhim): Botanikçi. İbn Vâfid'in ölümünden sonra bahçenin bakımına devam etti.
Şairler arasında aynı zamanda Yahyâ el-Me'mûn'un vezirleri olan İbn Lübbûn (Ebû Îsâ Lübbûn b. Abdülazîz), Ebû Âmir İbnü'l-Ferec ve Ebü'l-Mutarrif İbnü'l-Müsennâ yer alıyordu.[4]
Şehirler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Sınır bölgesindeki şehirler
- Bascos (Beşkens)
Şehir 10. yüzyılda Müslümanlar tarafından kuruldu. Huso nehrinin Tajo Nehri (Arapça: Tâcuh) ile birleştiği yerin yakınlarında bir Roma yerleşim yeri üzerine inşa edildi. Askeri garnizon olarak hizmet veren şehrin nüfusu 2.500 ila 3.000 kişi arasında olduğu tahmin edilmektedir.[11]
- Talavera de la Reina (Talabîra)
İdrîsî gibi Arap coğrafyacılar tarafından sıkça bahsedilen nüfusu kalabalık bir şehirdi. 713 yılında Müslümanlar tarafından antik bir Roma yerleşim yerine kuruldu ve 855 yılında iyileştirmelerle güçlendirildi.[12].
- Maqueda (Mekkâde)
10. yüzyılın ikinci yarısında askeri yerleşim yeri olarak inşa edildi.[13]
- Alhamín (Fehmîn)
Kastilya sınırında inşa edilen bu küçük kale stratejik bir öneme sahipti. Günümüzde Toledo ilinin kuzeyinde, Méntrida Belediyesi sınırları içerisinde yer almaktadır.[13]. Kalede, Aljama olarak adlandırılan Moro ve Yahudilerin birlikte yaşadığı bir mahalle de vardı.[13]
- Canales (Qânalis), Olmos (Walmus) ve Calatalifa (Halfâ Kalesi, Kala`at al-Halfâ)
Birbirine yakın yerleşimli bu üç şehir, Guadarrama Nehri'nin yanına kurulmuştu. Günümüzde Toledo ve Madrid illeri (ilk ikisi Toledo ilinde) arasında yer alır.[14][15]
- Madrid (Mecrît)
9. yüzyılda Kurtuba emiri I. Muhammed döneminde kuruldu.[16] Kuzeyden gelen Hristiyan saldırılarına karşı savunma amaçlı bir gözetleme kalesi olarak inşa edildi. Ayrıca isyana eğilimli Tuleytula'nın merkezi Kurtuba otoritesi tarafından kontrol altında tutulması için bir üs görevi görmüş olduğu düşünülmektedir.[16] 11. yüzyılın başına kadar Kurtuba yönetimi tarafından şehre düzenli olarak valiler atandı.[17]
- Talamanca (Talemenke)
Güney sınırında, Tagus Vadisine giden yolu kontrol etmek açısından stratejik bir öneme sahipti. I. Muhammed döneminde inşa edildi.[18]
- Alcalá la Vieja (Abdülselam Kalesi, Kal’atü Abdülselam)
Günümüz Alcalá de Henares yakınlarında bulunan müstahkem kale, 9. yüzyılın ikinci yarısında inşa edildi.[19]
- Guadalajara (Medînetü'l-Ferec ya da Vâdî'l-Hicâre)
Müslümanlar tarafından, Henares Nehri kıyısında bulunan antik Roma şehri Arriaca'nın yerine kuruldu. Suyu ve bahçeleri ile meşhurdu. Coğrafi konum açısından Endülüs'ün orta sınır bölgesinde (es-Sağrü’l-evsat) stratejik bir öneme sahipti.[20]
- Sigüenza (Sigüenza Kalesi)
Stratejik bir öneme sahip değildi.[21]
- Atienza (Atienza Kalesi)
Bir yol kavşağı üzerine inşa edildi. Stratejik bir öneme sahip değildi.[21]
- Medinaceli (Medinetü's-Sâlim)
Orta sınır bölgesinin (es-Sağrü’l-evsat) en stratejik şehirleri arasında yer alır. Medinetü's-Sâlim'in inşası 10. yüzyılın ilk yarısına dayanmaktadır. Bazı tarihçiler buranın antik Roma şehri Ocilis'in yerine inşa edildiğini düşünmektedir.[22]
- İç kısımdaki şehirler
- Toledo (Tuleytula)
Taifa'nın en önemli şehri olan Tuleytula, eski Vizigotik Hispanya'nın başkentiydi. Endülüs döneminde çok kalabalık bir Hristiyan nüfusa (Mozaraplar) sahip olan şehir, emirliğin merkezi gücüne ve Kurtuba halifeliğine karşı sürekli bir ayaklanma içindeydi.[23]
- Santaver (Şenteberiyye)
Savunma açısından mükemmel bir konuma sahip olan Şenteberiyye, berberi Miknâse kabilesine ait nüfusun kalabalık olduğu bir Kûre merkeziydi. Kurtuba emirliği döneminde birçok kez ayaklandılar.[24] Halifeliğin yıkılmasından sonra Tuleytula taifa'sına dahil edildi.[25]
- Calatrava la Vieja (Rebâh Kalesi, Kal'atü Rebâh)
8. yüzyılın sonlarında müslümanlar tarafından kurulan şehir, emirlik döneminde Tuleytula ve Kurtuba güzergahındaki en önemli yerleşim yeriydi. Bu kale Guadiana vadisi, Arak Kalesi (Alarcos) ve Şelbatarra Kalesi (Salvatierra) arasında kalan bölgeyi kontrol altına alıyordu.
Taifa Emirleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- İsmâil ez-Zâfir - y. 1036–1043
- Yahyâ el-Me'mûn - 1043–1075
- Yahyâ el-Kâdir - (1075–1080) (1081-1085)
- Batalyevs Emirliği tarafından işgal edildi - 1080–1081
- Tuleytula Emirliği (yeniden) - 1081–1085
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Zwartjes, Otto (2006). "Andalus". Versteegh, Kees (Ed.). Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics. Brill Academic Publisher. s. 58.
- ^ Izquierdo Benito, Ricardo (1986). Alfonso VI y la toma de Toledo (PDF). Diputación Provincial de Toledo. s. 14. ISBN 84-00-06167-5. 3 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mart 2025.
- ^ Urquiaga Cela, David (1997). "Aproximación al estudio del poblamiento en época andalusí en el valle medio oriental del Tajo". Lorenzo, J. (Ed.). Organización social del espacio en el Madrid medieval (PDF). II. Madrid. s. 21. ISBN 84- 87090-17-6. 19 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mart 2025.
- ^ a b c d "Cumhur Ersin ADIGÜZEL, Zünnûnîler, İslam Ansiklopedisi". 5 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2024.
- ^ a b Izquierdo Benito 1986, s. 14.
- ^ Özdemir 2018, s. 165.
- ^ Özdemir 2018, s. 166.
- ^ "Mehmet Özdemir, CEHVERÎLER, İslam Ansiklopedisi". 14 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2025.
- ^ Özdemir 2018, s. 167.
- ^ Özdemir 2018, s. 168.
- ^ Boloix Gallardo 2001, ss. 29-30.
- ^ Boloix Gallardo 2001, ss. 30-31.
- ^ a b c Boloix Gallardo 2001, ss. 32.
- ^ Rodríguez Morales, Jesús. "Documentos sobre la repoblación de las fortalezas musulmanas del norte de Toledo: Calatalifa, Olmos y Canales". 9 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2025.
- ^ Boloix Gallardo 2001, ss. 33-34.
- ^ a b Boloix Gallardo 2001, s. 35.
- ^ Boloix Gallardo 2001, s. 36.
- ^ Boloix Gallardo 2001, ss. 36-37.
- ^ Boloix Gallardo 2001, s. 37.
- ^ Boloix Gallardo 2001, s. 38.
- ^ a b Boloix Gallardo 2001, s. 39.
- ^ Boloix Gallardo 2001, s. 40.
- ^ Boloix Gallardo 2001, s. 43.
- ^ Boloix Gallardo 2001, ss. 46-48.
- ^ Boloix Gallardo 2001, s. 48.
Referans
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özdemir, Mehmet, (Ed.) (2018). İslam Tarihi ve Medeniyeti Cilt 4, Endülüs. Siyer Yayınları. ISBN 9786057558343.
- Boloix Gallardo, Bárbara (2001). "La Taifa de Toledo en el siglo XI. Aproximación a sus límites y extensión territorial" (pdf). Tulaytula. 8: 23-57. ISSN 1575-653X.
- Tavâif-i Mülûk
- Tuleytula Emirliği
- Berberî hanedanları
- 1018'de kurulan oluşumlar
- 1036'da kurulan oluşumlar
- 1085'te feshedilmiş oluşumlar
- 11. yüzyılda Endülüs
- 11. yüzyılda Endülüs'te kurulan oluşumlar
- 11. yüzyılda Endülüs'te feshedilmiş oluşumlar
- Endülüs Özerk Bölgesi tarihi
- Tarihteki Avrupa'daki Müslüman devletleri
- 1010'da kurulan bölgeler ve ülkeler