Mürsiye Emirliği

Mürsiye Emirliği طائفة مرسية
1012-1266
Mürsiye Emirliği, y. 1037.
Başkent	Mürsiye (Murcia)
Yaygın dil(ler)	Arapça, Berberi dilleri, Mozarapça, İbranice
Resmî din	İslam, Hristiyanlık, Yahudilik
Hükûmet	Monarşi
Emir
Tarihî dönem	Orta Çağ
• Kurtuba halifeliğin zayıflaması 1012 • 1. İlk emirliğin kurulması 1012-1014 • Meriye / Belensiye 1014–1038 / 1038–1049 • 2. Tâhirîler 1049-1078 • İşbiliye / Murâbıtlar 1078–1091 / 1091–1145 • 3. İbn İyâz / 4. İbn Merdenîş 1145–1147 / 1147-1172 • Muvahhidler 1172–1228 • 5. Hûdîler 1228-1266 • Kastilya'ya dahil oldu 1266
Para birimi	Dirhem, Dinar
Öncüller Ardıllar Endülüs Emevî Devleti Murcia Krallığı
Günümüzdeki durumu	İspanya

Mürsiye Emirliği (Arapça: طائفة مرسية) (İspanyolca: Taifa de Murcia), İber Yarımadası'nın güneydoğusunda yer alan bir arap taifa devletiydi. Âmirîler'in sarayında yetişen Saklebî komutan Hayrân el-Âmirî tarafından 1012 yılında kuruldu.

Mürsiye Emirliği, üç taifa dönemi boyunca varlığını sürdürdü ve farkı zamanlarda beş kez kuruldu. 1012-1014, 1049-1078, 1145-1147, 1147-1172 ve 1228-1266 yıllarında. Nihayetinde Kastilya ve Aragon ittifakı tarafından fethedildi ve Mürsiye topraklarına Kastilya Tacı'na bağlı Murcia Krallığı kuruldu.

Tarihçe

Mürsiye

Mürsiye bölgesi, İber yarımadasının fethinden 2 yıl sonra (713) Abdülaziz bin Musa tarafından ele geçirildi. 8. yüzyılın başlarında Tüdmîr vilayetinin (kûre) merkezi Ello şehriydi ve Mürsiye bu vilayete bağlıydı. Kayslı ve Yemenli kabileler arasında meydana gelen ve yedi yıldan fazla süren savaşlar sebebiyle istikrar bozuldu. Endülüs Emevî emiri II. Abdurrahman (h.  822-852) bölgedeki idareyi yeniden yapılandırmak için 825 yılında Ello şehrini yıktırdı, başka bir yere Mürsiye şehrini inşa ettirdi ve güvendiği yöneticileri buraya atadı. Tüdmîr kûresinin merkezini de Mürsiye'ye taşıdı.

Mürsiyeliler, Segura (Şekūre ya da Vâdilebyaz) nehrinin akışından faydalanarak, modern sulama sisteminin öncüsü kabul edilen ve kanallardan oluşan karmaşık bir sulama ağı inşa etti. Tarımın ileri düzeyde olması şehrin refah düzeyini arttırdı. Seyyah Muhammed el-İdrisi 12. yüzyılda Mürsiye'yi ziyaret etmiş, şehrin kalabalık ve güçlü bir şekilde tahkim edilmiş olduğunu anlatmaktadır.

Tavaif-i Mülûk, y. 1037

Mürsiye, İşbiliyeli Abbâdîler tarafında işgal edildi, Tavaif-i Mülûk y. 1080

Birinci Taifa Dönemi

Birinci taifa dönemi, İkinci fitne döneminin başlangıcı (1009) ile Murâbıtlar'ın Endülüsü fethetmesine kadar olan dönemi (1091) kapsamaktadır.

Kuruluş ve Saklebîler (1012-1038)

Kurtuba Halifeliği, ikinci Endülüs fitnesi (1009-1031) olarak bilinen bir dönemde önce parçalandı sonra yıkıldı. Âmirîler’in yönetimden uzaklaştırılması üzerine bu aileye bağlı diğer Saklebî komutan ve idareciler gibi Hayrân el-Âmirî 1012 yılında güneydoğu Endülüs’te Mürsiye Emirliği’ni kurdu. Mürsiye haricinde Elbasît (Albacete) ve Meriye'nin (Almería) bir kısmını da topraklarına kattı.

1011 yılında Saklebî komutan Eflah el-Abd Meriye'de bağımsızlığını ilan etti. Topraklarını genişletmek isteyen Hayrân el-Âmirî 1014 yılında Meriye'yi fethetti ve Eflah el-Abd'ı öldürdü. Hayrân, her iki emirliği (Mürsiye ve Meriye) birleştirerek Meriye Emiri olarak hüküm sürmeye başladı. İdari merkez Meriye olurken, Mürsiye vilayet yapıldı ve başına Züheyr es-Saklebî atandı.

Meriye, Belensiye ve Dâniye idaresi altında (1014-1049)

Mürsiye, 1014-1049 yılları arasında Meriye, Belensiye ya da Dâniye emirleri tarafından yönetildi.

Mürsiye'de nüfuzlu iki aile vardı, Benî Hattâb ve Benî Tâhir. Hayrân el-Âmirî 1029 yılında öldüğünde yerine Züheyr es-Saklebî geçti. Meriye'ye taşınan Züheyr, yerine vali olarak Benî Tâhir'den Ahmed b. İshak b. Tâhir'ı görevlendirdi. Ancak Benî Hattâb'ı destekleyen Dâniye emiri Mücâhid el-Âmirî, 1029 yılında Meriye'yi aldı ve şehrin idaresine Benî Hattâb'tan bir kişiyi getirdi. Ahmed b. İshak b. Tâhir ise Dâniye'ye götürüldü ve hapsedildi. Züheyr büyük fidye ödeyerek Ahmed b. İshak b. Tâhir'i kurtardı (1031) ve Mürsiye valisi yaptı. Bu görevi 1049 yılında kadar sürdürdü.

Tâhirîler (1049-1078)

Belensiye (Valencia) emiri Abdülazîz el-Mansûr (h.  1021-1061), Züheyr'in ölümü ile (1038) Mürsiye'yi yönetmeye başladı. 1049 yılında Ahmed b. İshak b. Tâhir (h.  1049-1063), Belensiye'ye yıllık vergi ödeme şartıyla Mürsiye'yi bağımsız olarak yönetmeye başladı. Öldüğünde yerine oğlu Muhammed b. Ahmed b. Tâhir (h.  1063-1078) geçti.

İşbiliyeli valiler (1078-1091)

1078 yılında İşbiliye emiri Mu‘temid İbn Abbâd (h.  1069-1091), Mürsiye'yi topraklarına kattı. Mürsiye'nin fethine vezir İbn Ammâr el-Endelüsî ve komutanı İbn Reşîḳ el-Kuşeyrî katıldı. İbn Ammâr el-Endelüsî (h.  1078-1081), Mürsiye’nin idaresini Mu‘temid’e bağlamak yerine bağımsızlığını ilan etti. 1081 yılında İbn Reşîḳ el-Kuşeyrî (h.  1081-1088), el-Endelüsî'yi görevden aldı ve yerine geçti. Son olarak İbnü'l Yasa (h.  1088-1091) Mürsiye'yi yönetti.

1091 yılında Endülüs Murâbıtlar'ın eline geçti.

İkinci Taifa Dönemi

İkinci taifa dönemi, Endülüs'te Murâbıtlar ile Muvahhidler arasındaki dönemi (1091-1147) kapsamaktadır.

Tâhirîler (1145)

Murâbıtlar'ın çöküşü sırasında Mürsiye halkı, Tâhirîler’den Ebû Abdurrahman Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman b. Tâhir'i yönetime getirdi (1145) ancak hükümdarlığı sadece elli gün sürdü.

Murâbıtlar'a karşı isyan hareketi ve İbn İyâz (1145-1147)

Murâbıtlar'ın idari yapılanmasında kadılar en tepede yer alıyordu ve yıkılış döneminde Gırnata (Granada), Kurtuba (Córdoba), Mâleka (Málaga), Belensiye (Valencia) ve Mürsiye’de çıkan isyanlara bu şehirlerin kadıları liderlik etmişti (1144-1147). Murâbıtlar ordusunda komutan olan İbn İyâz (h.  1145-1147) bu isyanı organize eden liderlerindendi. İbn İyâz 1145'de Mürsiye'yi ele geçirdi ve 1147'ye kadar hüküm sürdü.

Üçüncü Taifa Dönemi

Üçüncü taifa dönemi, Endülüs'te Muvahhidler ile taifaların (Nasrîler'in kurduğu Gırnata Emirliği hariç) Hristiyanlar tarafından fethedilmesine kadar olan dönemi (1147-1287) kapsamaktadır. En son Minorka (Menorca) fethedildi.

İbn Merdenîş'in ele geçirdiği topraklar

İbn Merdenîş (1147-1172)

İbn Merdenîş, İbn İyâz'ın Mürsiye valisiydi. 1147'de İbn İyâz'ın savaşta öldürülmesiyle Mürsiye'de hakimiyetini ilan etti ve burayı başkent yaptı. Daha sonra Doğu Endülüs’ün büyük bir bölümünü ele geçirdi. 1165 yılında İbn Merdenîş, Fahsülcellâb Savaşı'nda yenildi ve Mürsiye 1172'de Muvahhidler tarafından ele geçirildi.

Hûdîler

Hûdîler’den İbn Hûd (h.  1228-1238) , Muvahhidler’e karşı ayaklanarak Mürsiye'de emirliğini ilân etti ve burayı başkent yaptı (1228). Kısa zamanda Abbâsî Halifesi Müstansır-Billâh’a (h.  1226-1242) bağlılığını bildirdi, el-Mütevekkil unvanını aldı ve onun adına hutbe okuttu. Günümüzde Arrixaca banliyösünde yer alan bir saray inşa ettirdi (1228). El-kasr el-Sagîr (küçük saray) adındaki saray 11. yüzyıldan kalma Dar es-Suğra Sarayı'nın kalıntıları üzerine inşa edilmişti.

İbn Hûd, Belensiye hariç neredeyse tüm Endülüs'e (Kurtuba, İşbiliye, Mâleka ve Meriye) hakim oldu. 1230 yılında, Liyûn (Leon) Kralı IX. Alfonso karşısında yenilgiye uğradı ve Mâride’yi (Mérida) kaybetti. 1231'de Kastilya ile yapılan Şerîş Savaşı'nda ağır bir yenilgi aldı ve ordusu zayıfladı.

İleride Beni Ahmer Devleti'nin kurucusu olacak olan Muhammed b. Yûsuf (İbnü’l-Ahmer), İbn Hûd’a tabii olmaktan vazgeçip Arcûne’de (Arjona) bağımsızlığını ilan etti (1232). Kısa sürede Ceyyân (Jaén), Şerîş (Jerez) ve Kurtuba İbnü’l-Ahmer'e bağlılığını bildirdi. Ancak Kurtuba sonradan tekrar İbn Hûd’a tabii oldu (1234).

Kastilyalı III. Ferdinand 1233'te Übbede'yı (Úbeda) aldı. Aynı anda iki düşman (Kastilya ve İbnü’l-Ahmer) ile baş edemeyen İbn Hûd Kastilya ile ateşkes imzalamak zorunda kaldı ama bu ateşkes sonradan bozluldu ve eski başkent Kurtuba (Córdoba) Kastilya tarafından ele geçirirdi (1236). Bu sefer hem Ferdinand hem de İbnü’l-Ahmer ile ateşkes yapmak zorunda kaldı. 1238'de Ferdinand Leble (Niebla) ve Velbe'yi (Huelva) alırken İbnü’l-Ahmer Gırnata'yı aldı ve Gırnata Emirliği'ni kurdu. Toprakları iyice küçülen İbn Hûd, Meriye'de uğradığı suikast sonucu öldürüldü ve Mürsiye'ye defnedildi (1238).

İbn Hûd'un yerine oğlu Ebû Bekir Muhammed el-Vâsik geçti ancak İbn Hûd'un eski danışmanlarından Aziz Abdülmelik bin Hattâb tarafından tahttan indirildi ve hapse atıldı (1239). Hattâb'ın hükümdarlığı 2 ay sürdü.

Belensiye Emirliği 1238 yılında Aragon'lu I. James tarafından fethedildi ve son emir Zeyyân b. Merdenîş sürgüne gönderildi. Zeyyân, darbe ile tahtan indirilen Hattâb'ın yerine hükümdar seçildi (1239) ancak onun yönetiminde toprak kayıpları devam etti ve Ebû Cafer Muhammed İbn Hûd (İbn Hud'un amcası) tarafından görevden alındı (1241).

Kastilya himayesi, Müdeccen isyanları ve Mürsiye'nin Hristiyanlar tarafından ele geçirilmesi (1243-1266)

Ebû Cafer Muhammed İbn Hûd, Mürsiye'nin düşmanları olan Aragonlu I. James ve İbnü’l-Ahmer'e karşı bir üstünlük sağlayamadı. Topraklarını korumak için 1243'te Kastilya'nın himayesine girmeyi kabul etti ve Alcaraz Antlaşması'nı imzaladı. Ayrıca bu antlaşma ile Mürsiye'nin kuzeyinde birkaç şehri ele geçiren, Kastilya'ya bağlı Santiago Şövalyelerin ilerleyişini de durdurmuş oldu. Kastilya'nın kazançlarından bir de topraklarını Akdeniz'e kadar uzatması oldu.

Lûrka (Lorca), Mûle (Mula) ve Kartâcenetü’l-Halfâ (Cartagena) şehirleri anlaşmayı reddettiler. Lûrka ve Mûle 1244 yılında, Kartâcenetü’l-Halfâ 1245 baharında Kastilya'nın veliaht prensi Alfonso (X. Alfonso) tarafından fethedildi.

Alcaraz Antlaşması gereğince Müslüman valiler yönetime devam etti. Kral Alfonso, bu şekilde bölgenin hristiyan hakimiyetine alınmasının mümkün olmadığını anladı ve antlaşmayı sık sık ihlal etmeye başladı. Bu durum Müslümanlar arasında huzursuzluğa yol açtı. 1262 yılında Ebû Cafer Muhammed İbn Hûd öldü ve yerine oğlu Muhammed b. Ebû Cafer geçti. 2 yıl hüküm süren Muhammed, İbn Hûd'un oğlu Ebû Bekir Muhammed el-Vâsik tarafından tahttan indirildi (1264, ikinci hükümdarlık).

Antlaşmanın sürekli ihlal edilmesi sonucunda 1264 yılında Ebû Bekir Muhammed el-Vâsik önderliğinde ve Gırnata'nın ittifakıyla Müdeccen isyanları patlak verdi (1264-1266). İsyanlar sebebiyle Kastilya ile Aragon ittifak kurdu ve bu bahaneyle Kral X. Alfonso antlaşmayı feshetti. Kastilya, Alcaraz Antlaşması ile şehirlere asker konuşlandırmıştı. Ayaklanmanın başlarında müslümanlar Mürsiye, Şerîş (Jerez) ve birkaç küçük şehiri ele geçirmeyi başardı ama sonunda isyan bastırıldı. Mürsiye, Aragonlu I. James tarafından fethedildi (1266) ama Almizra Antlaşması gereği Kastilya'ya geri verildi ve çok geçmeden Mürsiye topraklarına Kastilya Tacı'na bağlı Murcia Krallığı kuruldu.

Kastilya hakimiyeti altında müslümanların durumu

I. James'in Mürsiye'ye girişi, 1266. Mauricio Federico Ramos'a ait tablo.

Ebû Bekir Muhammed el-Vâsik af diledi ve bağışlandı ancak sürgüne gönderildi. Onun yerine Abdullah bin Hud, Müdeccenlerin başına getirildi.

Alfonso yeniden fethedilen topraklardaki Müslümanları sürgün etti. Eski Müslüman topraklarına yerleşmeleri için başka yerlerden gelen Hıristiyanlara para ödedi ve camileri kiliseye çevirdi. Mürsiye şehrindeki kalabalık Müslüman nüfusun dini hakları garanti altına alındı ancak halk surların dışına, Arrixaca banliyösüne taşınmaya zorlandı. Sur içinde kalan Müslümanlara ait evler ve topraklar Hıristiyan yerleşimciler arasında paylaştırdı. Zamanla Alfonso, Müslümanlara tahsis edilen toprak payını azalttı. İsyana katılmayan diğer şehirlerin Müdeccenleri sürgünden etkilenmediler ama ikinci sınıf vatandaş muamelesi görmeye başladılar.

Gırnata için isyanın sonuçları ağır oldu. Kastilya'nın vasalı oldu ve isyandan önce ödediğinden çok daha fazla haraç ödemek zorunda kaldı. Ancak anlaşmanın imzalanması ile emirlik yıkılmadı ve Kıta İspanyası'nda varlığını sürdüren son Müslüman devleti oldu. Sürgün edilen müslümanların büyük bir kısmı Gırnata'ya yerleşti ve emirliğin nüfusu arttı.

Mürsiye'de ilim

Birçok ilim ve bilim adamı himaye edildi. Özellikle nahiv, kıraat, tefsir, hadis, fıkıh gibi ilimler ön plandaydı.

• Kitâbet ve İnşâ'da: Ebü’l-Abbas İbnü’r-Reşîḳ, Muhammed b. Müferric b. Ebü’l-Âfiye, Safvân b. İdrîs

• Fıkıhta: Muhammed b. Yebkā el-Ümevî, Ebû Bekir İbn Ebû Cemre, Ebû Muhammed el-Huşenî
• Arap dili ve edebiyatı: Temmâm b. Gālib (İbnü’t-Teyyânî), İbn Sîde, Ebû Âmir el-Belevî, İbn Vehbûn
• Hadiste: İbnü’l-Cennân, Kelâî, Ebû Bekir Muhammed b. Galbûn el-Ensârî
• Tasavvufta ileri gitmiş Mürsiye kökenli ilim ve fikir adamları
  • İbn Seb‘în
  • Muhyiddin İbnü'l-Arabî
  • Ebü’l-Abbas el-Mürsî

Tarihçi ve hadis âlimi Ahmed b. Yahyâ ed-Dabbî ömrünün çoğunu Mürsiye’de geçirmiş ve burada ölmüştür. Kādî İyâz ve Kartâcennî de Mürsiye’de bir süre kalıp ders almıştır. Mürsiye doğumlu âlim, hukukçu, şair ve gastronomi bilgini İbn Razin et-Tucibî'nin eserlerinden günümüze sadece bir yemek kitabı ulaşmıştır.

Mürsiye'nin köklü eğitim sistemi Kastilya kralı X. Alfonso'nun da dikkatini çekti. Hristiyan öğrenciler için bir okul inşa ettirdi ve başına Muhammed b. Ahmed el-Mürsî er-Rakūtî’yi getirdi. Er-Rakūtî; tıp, mantık, felsefe, mûsiki ve matematik alanlarında ün yapmıştı.

Taifa Emirleri

Saklebîler

• 1012-1014: Hayrân el-Âmirî, Mürsiye Emirliği

Mürsiye, 1014-1049 yılları arasında Meriye, Belensiye ya da Dâniye emirleri tarafından yönetilmiştir.

• 1014-1029: Hayrân el-Âmirî, Meriye Emirliği
  • 1022: Abdülazîz el-Mansûr, Belensiye Emirliği
• 1029-1038 Züheyr es-Saklebî, Meriye Emirliği
  • 1029-1031: Mücâhid el-Âmirî, Dâniye Emirliği
• 1038-1049: Abdülazîz el-Mansûr (yeniden), Belensiye Emirliği
  • 1044-1045: Mücâhid el-Âmirî (yeniden), Dâniye Emirliği

Tâhiriler

• 1049-1063: Ahmed b. İshak b. Tâhir: (Vali olarak, 1031-1049)
• 1063–1078: Muhammed b. Ahmed b. Tâhir
  • İşbiliye'ye dahil oldu (İşbiliye adına valiler tarafından bağımsız olarak yönetildi), 1078
    • 1078-1081: İbn Ammâr el-Endelüsî
    • 1081-1088: İbn Reşîḳ el-Kuşeyrî
    • 1088-1091: İbnü'l Yasa
  • Murâbıtlar tarafından fethedildi, 1091
• 1096–1097: Ebû Cafer Ahmet b. Ebû Cafer Abdurrahman b. Tâhir
  • Murâbıtlar (yeniden)
• 1145: Ebû Abdurrahman Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman b. Tâhir (hükümdarlık süresi 50 gün)

İbn İyâz ve İbn Merdenîş

• 1145–1147: Ebû Muhammed Abdullah İbn İyâz (İbn İyâz)
  • 1146: Abdullah es-Sağrî (Kısa süreliğine tahta el koydu)

İbn İyâz 1146 yılında Murâbıtları tanımayıp, Hûdi hükümdar Seyfüddevle'ye biat etti.

• 1147–1172: İbn Merdenîş
  • Muvahhidler tarafından fethedildi, 1172-1228 (1228'de Endülüsten çekildiler)

Hûdîler

• 1228–1238: Muhammed b. Yûsuf İbn Hûd el-Mütevekkil (İbn Hûd olarak da bilinir)
• 1238–1239: Ebû Bekir Muhammed b. Muhammed İbn Hûd el-Vâsik (İbn Hûd'un oğlu, ilk kez)
  • 1239: Aziz Abdülmelik bin Hattâb Diyaüddevle (İbn Hûd'un eski danışmanı)
  • 1239–1241: Zeyyân b. Merdenîş (Belensiye'nin son emiri)
• 1241–1262: Ebû Cafer Muhammed İbn Hûd Bahâüddevle (İbn Hûd'un amcası)
• 1262–1264: Muhammed b. Ebû Cafer Muhammed İbn Hûd (Ebû Cafer Muhammed'in oğlu)
• 1264–????: Ebû Bekir Muhammed b. Muhammed İbn Hûd el-Vâsik (ikinci kez)
  • ????-1266: Abdullah ibn Ali, 1264 ile 1266'daki Mürsiye Kuşatması arasındaki bir zamanda Ebû Bekir Muhammed'i devirdi. Abdullah ibn Ali, Aşkiluleoğulları'na mensuptu ve Gırnatalı Nasrîler'in müttefikiydi.
• 1266: Kastilya tarafından fethedildi.

Galeri

• 
  Sakâlibe komutanların kurduğu Taifa Devletleri, y. 1018. Mürsiye, Meriye (Almería) içinde gösterilmektedir
• 
  Sur yapısı, Mürsiye
• 
  Saray avlusu, El-kasr el-Sagîr. Günümüzde Santa Clara la Real Manastırı
• 
  Kemer detayları, El-kasr el-Sagîr
• 
  Mizmar çalan bir kadını tasvir eden mukarnas parçası, Dar es-Suğra Sarayı.
• 
  Arrixaca'daki Müslüman mahallesi, San Esteban Arkeolojik Alanı
• 
  Mürsiye'nin tahmini şehir planı, Alkazar ve Alcazaba
• 
  Müdeccen isyanları sırasında şiddetli çarpışmalara sahne olan Lûrka (Lorca) kalesi
• 
  Mürsiye'nin kurucusu II. Abdurrahman'a ait heykel, Murcia
• 
  Müdeccen isyanları sırasında Gırnata emiri İbnü’l-Ahmer, Cantigas de Santa Maria el yazması

Referans

• Özdemir, Mehmet, (Ed.) (2018). İslam Tarihi ve Medeniyeti Cilt 4, Endülüs. Siyer Yayınları. ISBN 9786057558343. 
• Kremp, Martin (1996). Die Kleinkönige des islamischen Spanien. Texte zur Geschichte der Taifas des Andalus im 11. Jahrhundert. Mediterranea, Frankfurt/Main. ISBN 3-00-000464-5.  (Almanca)
• Bosworth, C. E. (1996). The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. Edinburgh University Press. s. 20.  (İngilizce)
• Rodríguez Llopis, Miguel (2004). Historia de la Región de Murcia. Murcia: Tres Fronteras. ISBN 84-7564-200-4.  (İspanyolca)
• Molina López, Emilio (1986). "Por una cronología histórica sobre el Šarq Al-Andalus (s. XIII)." Sharq Al-Andalus, no. 3, pp. 39–55. ISSN 0213-3482. [1] (İspanyolca)
• Torres Fontes, Juan (1995-1996). "Del tratado de Alcaraz al de Almizra. De la tenencia al señorío (1243-1244)." Miscelánea Medieval Murciana, vol. 19-20, pp. 279–302. ISSN 0210-4903. [2] (İspanyolca)
• Veas Arteseros, Francisco de Asís (2009). Alfonso X y Murcia: el rey y su reino. Murcia: CARM-Ayuntamiento de Murcia-CAM. ISBN 978-84-7564-540-7.  (İspanyolca)
• Harvey, L. P. (1992). Islamic Spain, 1250 to 1500. Chicago: University of Chicago Press. ss. 51-54. ISBN 978-0-226-31962-9.  (İngilizce)
• Kennedy, Hugh (2014). Muslim Spain and Portugal: A Political History of Al-Andalus. Routledge. ISBN 978-1-317-87041-8.  (İngilizce)
• Doubleday, Simon R. (2015). The Wise King: A Christian Prince, Muslim Spain, and the Birth of the Renaissance. Basic Books. ISBN 978-0-465-07391-7.  (İngilizce)
• O'Callaghan, Joseph F. (2011). The Gibraltar Crusade: Castile and the Battle for the Strait. University of Pennsylvania Press. ss. 34-59. ISBN 978-0-8122-0463-6.  (İngilizce)

Dış bağlantılar

• TDV İslâm Ansiklopedisi:
  • Safvân b. İdrîs, Ebû Bekir İbn Ebû Cemre, Temmâm b. Gālib, İbn Sîde, İbn Vehbûn, Kelâî, İbn Seb‘în, Ebü’l-Abbas el-Mürsî, Ahmed b. Yahyâ ed-Dabbî , Kādî İyâz, Kartâcennî
• İspanya Kraliyet Tarih Akademisi:
  • Hayrân el-Âmirî, Züheyr es-Saklebî, Abdülazîz el-Mansûr, Mücâhid el-Âmirî, Ahmed b. İshak b. Tâhir, Muhammed b. Ahmed b. Tâhir, İbn Ammâr el-Endelüsî, İbn Reşîḳ el-Kuşeyrî, İbn Merdenîş, İbn Sîde, İbn Seb‘în, İbn Razin et-Tucibî (İspanyolca)

Ayrıca bakınız

• Sünni hanedanlar listesi

37°59′10″K 1°7′49″B