Gelgit - Vikipedi
İçeriğe atla
Ana menü
Gezinti
  • Anasayfa
  • Hakkımızda
  • İçindekiler
  • Rastgele madde
  • Seçkin içerik
  • Yakınımdakiler
Katılım
  • Deneme tahtası
  • Köy çeşmesi
  • Son değişiklikler
  • Dosya yükle
  • Topluluk portalı
  • Wikimedia dükkânı
  • Yardım
  • Özel sayfalar
Vikipedi Özgür Ansiklopedi
Ara
  • Bağış yapın
  • Hesap oluştur
  • Oturum aç
  • Bağış yapın
  • Hesap oluştur
  • Oturum aç

İçindekiler

  • Giriş
  • 1 Ay etkisi
  • 2 Güneş etkisi
  • 3 Gelgit olayının türleri
  • 4 Gelgit bileşenleri
  • 5 Gelgit’in etkisi sonucunda;
  • 6 Gelgit enerjisi
  • 7 Resim galerisi
  • 8 Kaynakça

Gelgit

  • Afrikaans
  • Aragonés
  • العربية
  • ܐܪܡܝܐ
  • الدارجة
  • Asturianu
  • Azərbaycanca
  • Bikol Central
  • Bajau Sama
  • Беларуская
  • Български
  • भोजपुरी
  • বাংলা
  • བོད་ཡིག
  • Brezhoneg
  • Bosanski
  • Català
  • 閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄
  • Čeština
  • Чӑвашла
  • Cymraeg
  • Dansk
  • Deutsch
  • Ελληνικά
  • English
  • Esperanto
  • Español
  • Eesti
  • Euskara
  • فارسی
  • Suomi
  • Français
  • Nordfriisk
  • Gaeilge
  • Gàidhlig
  • Galego
  • עברית
  • हिन्दी
  • Hrvatski
  • Kreyòl ayisyen
  • Magyar
  • Հայերեն
  • İnterlingua
  • Bahasa Indonesia
  • Ido
  • Íslenska
  • İtaliano
  • 日本語
  • ქართული
  • Қазақша
  • ភាសាខ្មែរ
  • ಕನ್ನಡ
  • 한국어
  • Kurdî
  • Kernowek
  • Кыргызча
  • Latina
  • Lëtzebuergesch
  • Limburgs
  • ລາວ
  • Lietuvių
  • Latviešu
  • Malagasy
  • Македонски
  • മലയാളം
  • मराठी
  • Bahasa Melayu
  • Plattdüütsch
  • Nederlands
  • Norsk nynorsk
  • Norsk bokmål
  • Occitan
  • ਪੰਜਾਬੀ
  • Polski
  • پنجابی
  • Português
  • Română
  • Русский
  • Sicilianu
  • Scots
  • Srpskohrvatski / српскохрватски
  • සිංහල
  • Simple English
  • Slovenčina
  • Slovenščina
  • Shqip
  • Српски / srpski
  • Svenska
  • Kiswahili
  • Sakizaya
  • தமிழ்
  • ไทย
  • Українська
  • اردو
  • Tiếng Việt
  • Winaray
  • 吴语
  • 中文
  • 文言
  • 閩南語 / Bân-lâm-gí
  • 粵語
Bağlantıları değiştir
  • Madde
  • Tartışma
  • Oku
  • Değiştir
  • Kaynağı değiştir
  • Geçmişi gör
Araçlar
Eylemler
  • Oku
  • Değiştir
  • Kaynağı değiştir
  • Geçmişi gör
Genel
  • Sayfaya bağlantılar
  • İlgili değişiklikler
  • Kalıcı bağlantı
  • Sayfa bilgisi
  • Bu sayfayı kaynak göster
  • Kısaltılmış URL'yi al
  • Karekodu indir
Yazdır/dışa aktar
  • Bir kitap oluştur
  • PDF olarak indir
  • Basılmaya uygun görünüm
Diğer projelerde
  • Wikimedia Commons
  • Vikiveri ögesi
Görünüm
Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Gel-git sayfasından yönlendirildi)
Başlığın diğer anlamları için Gelgit (albüm) sayfasına bakınız.
"Med Cezir" buraya yönlendirilmektedir. Diğer kullanımlar için Med Cezir (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Deniz habitatları

    Kıyı habitatları

  • Kıyı bölgesi
  • Gelgit bölgesi
  • Haliçler
  • Mangrov ormanı
  • Deniz çayırları
  • Kelp ormanları
  • Mercan resifleri
  • Kıta sahanlığı
  • Neritik bölge

  • Okyanus yüzeyi

  • Yüzey mikrokatmanı
  • Epipelajik kuşak

  • Açık denizler

  • Pelajik bölge
  • Okyanus bölgesi

  • Deniz tabanı

  • Deniz dağları
  • Hidrotermal bacalar
  • Soğuk sızıntılar
  • Demersal bölge
  • Bentik bölge
  • Deniz çökeli
  • g
  • t
  • d
Dünya'nın ortak ağırlık merkezi etrafında dönüşünü gösteren bir Dünya-Ay sistemi şeması

Gelgit veya med cezir, bir gök cisminin başka bir gök cismine uyguladığı kütleçekimi nedeniyle her iki cisimde meydana gelen şekil bozulmaları. En çok bilineni, her bir ay gününde Ay ve Güneş'in göreli konumlarındaki değişmeler sonucu kütleçekimlerinde meydana gelen farklılıklar nedeniyle deniz seviyesindeki yükselme ve alçalmalardır.

Galileo 1632'de yayımladığı "Gelgit Üzerine Diyalog" (Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo) kitabında gelgit için "Denizdeki suların, Dünya'nın Güneş etrafında dönmesi sonucu savrulmasıdır." diyerek yanılgıya düşmüştür. Gelgitin kütleçekim kuvveti sonucu oluştuğu 1687'de Newton'ın Principia eserinde açıklanmıştır. 18. yüzyılda su yüksekliğini hesaplayacak tablolar geliştirilmiştir. Günümüzde ise su yüksekliği, akıntılar ve gelgitin oluşacağı zaman bilgisayarlarla hesaplanmaktadır.

Ay etkisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ay yerküre etrafında dönerken yerkürenin bir yüzü Ay'a daima daha yakındır. Bu durumda Ay'a yakın yerdeki sular ay tarafından kendine doğru çekilirler. Bu arada kabaran suların arkasında bulunan boşlukları yanlardan gelen sular doldurur. Böylece Dünya'nın Ay'a bakan yüzeyinde sular yükselirken diğer yerlerde alçalır. Bu yükselme ve alçalma birbirini devamlı izler.

Dünya yüzeyinde Ay'ın (veya Güneş'in) çekim alanı farkı, gelgit oluşturan güç olarak bilinir. Bu gelgit hareketini oluşturan temel mekanizmadır ve günde iki yüksek gelgite neden olan iki eşit-potansiyel gelgit tümseğini açıklamaktadır.

Dünya yüzeyinde Ay'ın (veya Güneş'in) çekim alanı farkı, gelgit oluşturan güç olarak bilinir. Bu gelgit hareketini oluşturan temel mekanizmadır ve günde iki yüksek gelgite neden olan iki eşit-potansiyel gelgit tümseğini açıklamaktadır.

Güneş etkisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gelgit olayını etkileyen bir diğer faktör de Güneş'tir. Ay, Dünya ile Güneş arasındayken güneş etkisi çok; Ay, Güneş'e göre 90 derece farklı tarafta ise güneş etkisi azdır. Gelgit olayı ilk ve ikinci dördün evrelerinde en düşük, yeni ay ve dolunay evrelerinde en büyük değeri alır. Bir yerde sular kabarırken Ay, o yer için gökyüzünün en yüksek noktasındadır.

Herhangi bir yerde gelgit olayı her gün aynı saatte olmaz. Bir önceki günden 50 dakika daha geç oluşur. Buna Liman Gecikmesi denir. Nedeni ise Güneş günü ile Ay günü arasındaki 50 dakikalık farktır. Bir meridyen, Ay'ın karşısına geldikten sonra dünya dönerek aynı alana 24 saatte gelir, fakat bu sırada Ay dünya çevresindeki yörüngesinde döndüğü için biraz ilerlemiştir, 50 dakika sonra meridyen yeniden ay karşısına gelir. Böylece Ay günü 24 saat 50 dakika olur.[1]

Gelgit olayındaki sürtünmelerden dolayı yerkürenin kendi etrafındaki dönme hızı azalır. Böylece günler yavaş yavaş uzar. Gelgit olayındaki sürtünme Dünya'nın dönme hızında yavaşlamaya neden olurken, Ay'ın da her yıl Dünya'dan 3,8 cm uzaklaşmasına neden olur.[2]

Kurumsal çalışmalar ve gözlemler, kabarma ve alçalmaların sıfır olduğu noktaların bulunduğunu ortaya çıkarmıştır; kabarma ve alçalmalar bu noktalar çevresinde (saat yönünde ya da ters yönde) döner. Akdeniz, Karadeniz ve Baltık Denizi gibi, neredeyse tamamen kapalı denizlerde, doğrudan yerel gelgit kuvvetlerinin etkisiyle bir duran dalga oluşur. Bu denizlerde gelgit genliği oldukça küçüktür (santimetre ölçeğindedir). Açık okyanuslarda genellikle bir metreden azdır. Körfezlerde ve bunlara bitişik denizlerde genlik çok daha büyük olabilir. Çünkü gelgit dalgası kıta sahanlığının sığ sularına girince, ilerleme hızı yavaşlar ve enerji küçük bir hacimde biriktiği için gelgit yükselme ve alçalmaları büyük boyutlara ulaşabilir.

Gelgit olayının türleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

1-Günlük gelgit (diurnal tide)

2-Yarı-günlük gelgit (semi-diurnal tide)

3-Karışık gelgit (mixed tide)

Günlük gelgit; genelde tropik bölgelerde görülen, bir Ay gününde bir yükselme ve bir alçalma şeklinde oluşan gelgit türüdür.

Yarı-günlük gelgit; genellikle Kuzey Avrupa kıyılarında görülen, iki yükselme ve iki alçalma şeklinde oluşan gelgit olayıdır.

Karışık gelgit ise; genellikle Kuzey Amerika kıyıları ve Avustralya kıyılarında görülen, iki yükselme ve iki alçalma ile bütünleşik şekilde oluşan gelgit olayına verilen isimdir.

Gelgit bileşenleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gelgit değişiklikleri değişen süreler boyunca hareketler birbirini etkiler. Bu etkilere gelgit bileşenleri denir. Birincil bileşenler Dünya'nın dönme, Ay ve Dünya'nın ekvator üzerinde, Ay'ın yükseklik (kot değişimleri) ve Güneş bağlı konumlarıdır. Bunlar, yarısından daha az bir gün süre ile varyasyonlarıdır yani harmonik bileşenleri denir. Bunun tersine ise, gün, ay veya yıl döngüleri olarak adlandırılır ve bu bileşenlere de uzun süreli bileşenler denir. Gelgit kuvvetleri, tüm dünyayı etkiler, ancak bu etkileme çok azdır. Bunun sebebi ise katı Dünya'nın hareketi sadece birkaç santimetre olduğu içindir.

Gelgit’in etkisi sonucunda;

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Akarsu ağızlarında delta oluşumu zorlaşır.
  • Akarsu vadilerinin ağızlarının tıkanması önlenir.
  • Kıyı kirlenmesi önlenir.
  • Haliçler oluşur. Deniz yükseldiği zaman akarsuların ağız kısımlarına sokulur ve haliç şekli meydana gelir. Bu çeşit kıyılara haliç tipi kıyılar denir.
  • Watt kıyıları oluşur. Deniz alçalınca ortaya çıkan, deniz yükselince ortadan kalkan bu kıyılara watt kıyıları denir.
  • Deniz, belli aralıklarla alçalıp yükselince kıyı çizgisi değişir.
  • Türkiye'nin çevresindeki denizler iç deniz olduğu için gelgit genliği azdır. Bu nedenle, Türkiye kıyılarında gelgitin etkisi hissedilmez.

Gelgit enerjisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gelgit hareketlerinin enerjiye dönüştürülme fikri 11. yüzyıla kadar dayanır. O zamanlar, değirmenciler tahıl öğütürken gelgit hareketlerinden faydalanırlardı, şimdi ise; gelgit hareketlerinden doğan enerji, gelişmiş makineler vasıtasıyla elektrik enerjisine dönüştürülmektedir. Diğer bir deyişle Gel-git ve akıntı enerjisi, gelgit veya okyanus akıntısı nedeniyle yer değiştiren su kütlelerinin sahip olduğu kinetik veya potansiyel enerjinin elektrik enerjisine dönüştürülmesidir. Bilim adamları bu güçten yararlanarak suyun yükselmesiyle gelen akıntıdan ve yine alçalmasından meydana gelen ters yöndeki akıntıdan yararlanmışlar ve çok büyük kapasiteli elektrik jeneratörleri kurmuşlardır.[3]

Okyanuslarda henüz kullanılmamış ve maliyetli bir enerji türü olan gelgit enerjisi ile suyun kabarması ve inmesi şeklinde gelişen gelgit hareketi süresince suyun hareket enerjisinin kullanılması mümkündür. Gelgit enerjisinin %8-25'i faydalı hale dönüştürülebilir. Gelgit enerjisinden yararlanmak için sahillerin okyanusa açık olması gerekmektedir. Bu nedenle, gelgit enerjisi Türkiye açısından uygun olmamaktadır. Gelgit hareketlerinden elektrik üretmek için, alçalan ve yükselen gelgit arasındaki farkın en az beş metre olması gerekmektedir. Yeryüzünde bu büyüklükte gelgitlerin bulunduğu yaklaşık kırk bölge vardır.

Körfezler, gelgit enerjisi üretmek için en ideal bölgeleri teşkil etmektedir. Mühendisler gelgitlerden enerji elde etmek için bir halice veya körfeze boydan boya baraj veya barikat kurarak gelgitleri sıkıştırmış ve gelgit barajın diğer tarafında yeterli su seviye farkını ürettiğinde geçitler açılmış, su türbinlere doğru akmış ve türbinler elektrik jeneratörleri vasıtasıyla elektrik üretmiştir.

Rance Nehri, gelgit barajı. Bu gelgit barajı, dünyanın en devasa gelgit barajıdır

Bir diğer gelgit teknolojisi olarak da gelgit çitleri tasarlanmıştır. Gelgit çitleri, dev turnikeleri andırmaktadır. Bu turnikeler gelgitler olduğunda dönerek enerji üretmektedir. Henüz dünyanın hiçbir yerinde gelişmiş gelgit çitleri yoktur. Ancak Filipinler'de bu teknoloji için planlar yapılmaktadır.

Gelgit enerjisinden yararlanmak için tasarlanan bir diğer yöntem ise; suyun altına yerleştirilecek gelgit türbinleridir. Avrupa Birliği yetkilileri Avrupa'da bu iş için uygun 106 bölge tespit etmişlerdir. Ayrıca Filipinler, Endonezya, Çin ve Japonya'da gelecekte geliştirilebilecek su altı türbini alanlarına sahiptirler. Gelgit enerjisinden, Rusya ve Fransa gibi ülkelerde, 400 kilo watt'tan 240 milyon watt'a varan kapasitelerde yararlanmak istemişlerdir. Hesaplamalara göre yeryüzündeki okyanuslardaki gelgit hareketleri her gün devamlı olarak 3 bin milyar kilo watt enerjinin yüzde 2'sinin (toplam 60 milyar watt) elektrik enerjisine dönüştürülebileceği tahmin edilmektedir.[4]

Resim galerisi

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Suların çekildiğinde gelgit hattı gözlenebilen kaya.
    Suların çekildiğinde gelgit hattı gözlenebilen kaya.
  • Fundy Körfezi, suların yükseldiği zaman
    Fundy Körfezi, suların yükseldiği zaman
  • Fundy Körfezi, suların çekildiği zaman
    Fundy Körfezi, suların çekildiği zaman
  • New Jersey Gorey Limanı.
    New Jersey Gorey Limanı.

Bilinen en büyük gelgit Kanada'daki Fundy Körfezi içinde oluşur; burada 21 metre yüksekliğe kadar kabarmalar gözlenmiştir. Fundy Körfezi'nde denizin altı saatlik yükselişi sırasında kara, 100 milyar ton su ile dolar. Bu miktar dünyadaki tüm nehirlerin toplam su miktarına yakındır.[5]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
Özel
  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2014. 
  2. ^ "Apollo Laser Ranging Experiments Yield Results". NASA. 11 Temmuz 2005. 9 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2007. 
  3. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2014. 
  4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2014. 
  5. ^ CNN Türk'teki "Yerkürenin Sıradışı Yolculuğu" belgeseli.
Genel
  • Aktuğ, Şems (2013). "Piri Reis Döneminde Kullanılan Seyir Aletleri ve Yöntemleri". Bilim ve Teknik, 547. s. 51. 
  • g
  • t
  • d
Kıyı coğrafyası
Yerşekilleri
Acısu bataklık · Ada · Adacık (Küçük ada) · Avülsiyon · Ayre · Bağlıada · Bariyer ada · Berzah · Boğaz · Havan · Burun · Buhta · Burun · Büyük delta · Delta ağzı · Deniz dibi · Denizaltı kanyonu · Denizel taraça · Dik kıyı · Doğal kemer · Düz sahil · Falez · Firth · Fiyertli kıyı · Fiyortlu kıyı · Geçit · Gelgitada · Gelgit arası sulak alan · Gelgit bataklık · Gelgit düzlüğü · Gelgit havuzu · Liman · Giriş · Gölet · Haliç · Kademeli azalan delta  · Kademeli kıyı · Kafakara · Kanal · Kaya balyaları · Kayalık sahil · Kıyı · Kıyı şelalesi · Kıyı terası · Kıta sahanlığı · Koy · Koyağzı · Körfez · Kum kıyı · Kumul · Küçük boğaz · Küçük koy · Nehir deltası · Lagün · Machair ovası · Mercanada · Mercan resifi · Okyanus körfezi · Ova kıyı · Resif · Ria kıyı · Sahil · Sığlık · Takımada · Tatlısu bataklık · Tombolo · Tuzlusu bataklık · Uçurum · Uçurum kumulu · Yarımada
Coastal and oceanic landforms

Dois Irmãos - Fernando de Noronha
Plajlar
Cep plajı · Çakıl plajı · Fırtına plajı · Kıyı çizgisi · Kıyı morfodinamikleri · Plaj oluşumu · Plaj gelişimi · Plaj sırtı · Plaj dilimi · Yalıtaşı · Yıkama marjı · Yükselmiş kıyı
Süreçler
Akım · Belirmiş kıyı şeridi · Besleyici kayalık · Burun ve koylar · Büyük ölçekli kıyısal davranış · Cuspate foreland · Çalkantı · Çeken akıntı · Dalgalanma kanalı · Dalga kesme platformu · Dalga sığlaşması · Dalga yalama zonu · Dalmaçya kıyı tipi · Deniz köpüğü · Deniz mağarası · Enkaz bölgesi · Fetch · Hava deliği · Kıyı biyomorfolojisi · Kıyı boyu sürüklenme · Kıyı erozyonu · Kıyı ilerlemesi · Kıyı gerilemesi · Rip akıntısı · Kıyı ihlali · Kıyı oku · Rüzgar dalgası · Sığlık · Sörf bölgesi · Sörf sonu · Submergent coastline · Uyumlu kıyı şeridi · Uyumsuz kıyı şeridi · Volkanik yay · Yırtık akım
Yönetim
Entegre kıyı alanları yönetimi · Katılım · Kıyı yönetimi · Su baskını
İlgili
Alüvyon · Balçık · Fiziksel oşinografi · Gelgit bölgesi · Gemi bölmesi hattı · Kıyı bölgesi · Kıyı mühendisliği · Sahil şeridi uzunluğu · Tanecik · Tane boyu (Aşınmış kaya parçası · Çakıl taşı · Kil · Kum · Silt · Yuvarlak kaya parçası) · Tatlı su etkisi · Fiziksel oşinografi · Nehirler, göller, akarsular ve kaynaklar · Akarsu morfolojisi · Dünya'nın yeryüzü şekilleri · Dünya'daki okyanuslar ve denizler · Coğrafya dalları ·
 · Kategori Kategori · Commons sayfası Commons
  • g
  • t
  • d
Doğanın ögeleri
Evren
  • Uzay
  • Zaman
  • Enerji
  • Madde
    • Parçacık
    • Element
  • Değişim
Dünya
  • Yer bilimleri
  • Tarih (jeolojik)
  • Dünya'nın yapısı
  • Jeoloji
  • Levha hareketleri
  • Okyanuslar
  • Gaia hipotezi
  • Gelecek
Hava durumu
  • Meteoroloji
  • Atmosfer (Dünya)
  • İklim
  • Bulutlar
  • Yağmur
  • Kar
  • Güneş ışığı
  • Gelgitler
  • Rüzgâr
    • Hortum
    • Tropikal siklon
Doğal çevre
  • Ekoloji
  • Ekosistem
  • Alan
  • Radyasyon
  • Vahşi doğa
  • Orman yangınları
Yaşam
  • Köken (abiyogenez)
  • Evrimsel tarih
  • Biyosfer
  • Hiyerarşi
  • Biyoloji (astrobiyoloji)
  • Biyoçeşitlilik
  • Canlı
  • Ökaryotlar
    • flora
      • bitkiler
    • fauna
      • hayvanlar
    • mantarlar
    • protistler
  • Prokaryotlar
    • arkea
    • bakteri
  • Virüsler
  • Kategori Kategori
Otorite kontrolü Bunu Vikiveri'de düzenleyin
  • BNF: cb119582518 (data)
  • GND: 4020945-3
  • LCCN: sh85135283
  • NDL: 00573677
  • NKC: ph208847
  • NLI: 987007536570705171
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Gelgit&oldid=35622525" sayfasından alınmıştır
Kategoriler:
  • Gelgit
  • Coğrafya terminolojisi
Gizli kategoriler:
  • BNF tanımlayıcısı olan Vikipedi maddeleri
  • GND tanımlayıcısı olan Vikipedi maddeleri
  • LCCN tanımlayıcısı olan Vikipedi maddeleri
  • NDL tanımlayıcısı olan Vikipedi maddeleri
  • NKC tanımlayıcısı olan Vikipedi maddeleri
  • NLI tanımlayıcısı olan Vikipedi maddeleri
  • Sayfa en son 17.21, 8 Temmuz 2025 tarihinde değiştirildi.
  • Metin Creative Commons Atıf-AynıLisanslaPaylaş Lisansı altındadır ve ek koşullar uygulanabilir. Bu siteyi kullanarak Kullanım Şartlarını ve Gizlilik Politikasını kabul etmiş olursunuz.
    Vikipedi® (ve Wikipedia®) kâr amacı gütmeyen kuruluş olan Wikimedia Foundation, Inc. tescilli markasıdır.
  • Gizlilik politikası
  • Vikipedi hakkında
  • Sorumluluk reddi
  • Davranış Kuralları
  • Geliştiriciler
  • İstatistikler
  • Çerez politikası
  • Mobil görünüm
  • Wikimedia Foundation
  • Powered by MediaWiki
Gelgit
Konu ekle