Türkiye'de tarım
 | Bu maddenin daha doğru ve güvenilir bilgi sunması için güncellenmesi gerekmektedir. Daha fazla bilgi için tartışma sayfasına bakınız. (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
| Makale serilerinden |
 |
Türkiye'de tarım, istihdam, ihracat ve ulusal gelire yaptığı katkı ile önemli bir sektördür.
Tarım sektörü 2022 yılında bir önceki yıla göre %15,3 artışla 34,2 milyar dolar ihracat yaptı.[2] Türkiye 2014 yılında 190 ülkeye, 18,7 milyar $ değerinde, 1707 tür tarım ürünü ihraç etmiştir.[3] 2023 yılında 213 ülke ve serbest bölgeye 12,4 milyar dolarlık hububat, bakliyat, yağlı tohumlar ve mamulleri ihracatı yapıldı.[4]
2011 yılında Tarım sektörü, 6,1 milyon istihdam, 62,7 milyar dolar gelir ile önemli bir ekonomik faaliyetti.
Tarımsal istihdam 1980 yılında %50,6 iken 2003'te %34,3, 2011'de %25,5 oranlarına inmiştir. Tarımda çalışanların sayısının azalması hizmet ve sanayi sektörlerinde çalışan insanların sayısının artması neticesinde oluşmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarında tarım sektörü GSMH içinde %42,8 paya sahipken, 1970'te %36, 1980'de %25, 1990'da %16, 2000'de %13,5, 2003'te %12,6, 2011'de %8,1'e düşmüştür. Tarım ürünlerinin ithalat içindeki oranı; 1980 yılında %0,6 iken 2011 yılında %7,3'e yükselmiştir.[5]
Tarımda çalışanların oranı yüksek olmasına rağmen ulusal gelirden aldıkları pay düşüktür. 1980'de nüfusun %50,6'sı tarımda çalışırken ulusal gelire katkıları %25 olmuştur. Gelişmiş ülkelerde tarımda istihdam edilen nüfusun oranı %3,5 gibi çok daha düşüktür.[6]
| Temel veriler | Türkiye(2002) | Tarım (2002) | Tarımın payı(%)(2002) | Türkiye(2011) | Tarım (2011) | Tarımın payı(%)(2011) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Nüfus(milyon) | 69,3 | 23,7 | 34,2 | 74,7 | 17,3 | 23,2 |
| İstihdam(milyon) | 21,3 | 7,4 | 34,9 | 24,1 | 6,1 | 25,5 |
| Milli gelir (milyar $) | 230,5 | 23,7 | 10,3 | 772,3 | 62,7 | 8,1 |
| Kişi başı gelir ($) | 3492 | 1064 | 28,6 | 10444 | 3653 | 35,0 |
| İhracat(milyar$) | 36,0 | 4,0 | 11,2 | 134,9 | 15,3 | 11,3 |
| İthalat(milyar$) | 51,5 | 3,9 | 7,7 | 240,8 | 17,6 | 7,3 |
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Tarihsel olarak, Türkiye'deki çiftçiler oldukça dağınık bir yapıya sahipti.[8] 20. yüzyılın başlarında cumhuriyeti kuran Atatürk, ekonominin temelinin tarım olduğunu ifade etmişti.[9] Hükûmetler, tartışmalara yol açan[10] Güneydoğu Anadolu Projesi gibi birçok proje başlattı,[11] ancak sonradan tarımın büyük bir kısmı özelleştirildi.[12]
20. yüzyılda nüfus büyük ölçüde arttı, bu nedenle gıda ve tarım arazilerine olan talep de yükseldi. 1880'den 1950'ye kadar tarımsal üretim artışı ortalama yılda %1 civarındaydı; bu oran, yeni tarım arazilerinin eklenmesiyle artan nüfusla uyumluydu.[13] Daha sonra, Marshall Planı gibi etkenler sayesinde traktör gibi tarım makinelerinin yaygınlaşmasıyla işlenebilen arazi miktarı arttı ve büyüme hızlandı.[13] 1970'lere gelindiğinde, daha yüksek verimli buğday çeşitleri ekilmeye başlanmıştı,[14] ancak siyez buğdayı hala yerel halk tarafından tüketilmeye devam etti.[15]
Tarım arazilerindeki artış, 1990'larda azalmaya başlayana kadar devam etti.[16] Pek çok ülke gibi Türkiye de sanayileşti ve kentleşti; 20. yüzyılın sonunda tarımın istihdamdaki payı %35, GSYİH'deki payı ise yalnızca %13 seviyesindeydi.[13]
Eskiden ülkenin batısında ve merkezinde yaygın olan afyon ekimi, 1933'te sıkı bir şekilde denetim altına alındı.[17] 20. yüzyılda, tütün yetiştiriciliği Samsun gibi iller için ekonomik açıdan önemliydi ve devlet tarafından destekleniyordu; ancak 21. yüzyılın başlarında, sigara kullanımını azaltma hedefleyen hükûmetlerin politikaları nedeniyle teşvik edilmemeye başlandı.[18] 21. yüzyılın ilk yıllarında çiftçiler, buğday ve mısır gibi ürünler yerine meyve ve sebze gibi daha kârlı ürünler yetiştirmeye yöneldi.[19](s4)
Arazi ve iklim şartları
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkiye'nin ortalama yükseltisi yaklaşık 1.130–1.141 metredir ve ülke topraklarının yaklaşık %55,5'i 1.000 metreden daha yüksektir. Yükselti basamaklarına göre dağılım: 0–250 m %8, 250–500 m %9,5, 500–1.000 m %27, 1.000–1.500 m %30, 1.500–2.000 m %15,5, 2.000 m'den yüksek alanlar %10'dur. Bu oranlar, ülkenin yarısından fazlasının yüksek alanlardan oluştuğunu gösterir.[20]
Türkiye'de denize göre konum, enlem ve yükseltiye bağlı üç temel iklim tipi görülür: Karadeniz iklimi, Akdeniz iklimi, Karasal iklim. Bu iklim tipleri bölgeler içinde değişiklik gösterir ve alt tiplere ayrılır. Örneğin; İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde görülen karasal iklimler birbirinden kısmen farklıdır. Bu iklim çeşitliliği Türkiye'de pek çok farklı ürünün yetişmesine imkân vermiştir. Akdeniz Bölgesinde meyve-sebze, seracılık, turunçgiller, Ege Bölgesinde zeytin, tütün, turunçgiller, Trakya'da ayçiçeği, Güney Marmara'da sebze-meyve, Karadeniz'de fındık, çay, tütün, İç Anadolu Bölgesinde tahıllar ve şeker pancarı, Güneydoğu Anadolu'da pamuk, tahıllar yetiştirilmektedir.[20]
Bölgelerin Türkiye tarımsal katma değerine katkısı 2000 yılında şu şekilde gerçekleşmiştir:[5] Ege %20,4, Akdeniz %17,65, İç Anadolu %15,32, Karadeniz %14,68, Marmara %14,97, Güneydoğu Anadolu %10,79, Doğu Anadolu %6,55.
Bölgelerin ekonomilerinde tarımın payı ise şu şekilde gerçekleşmiştir (2000 yılı): Marmara %5,30, İç Anadolu %12,18, Ege %16,07, Akdeniz %20,22, Karadeniz %21,71, Doğu Anadolu %26,90, Güneydoğu %28,38.Bu oranlar, Türkiye'de tarım sektörünün bölgesel ekonomilerdeki öneminin coğrafi olarak farklılık gösterdiğini ortaya koymaktadır. Bu veriler, çeşitli ekonomi ve tarım sektörü analizlerinde de teyit edilmekte olup, bölgesel kalkınma ve sektörel dağılım çalışmalarında referans alınmaktadır.[21]
Üretim
[değiştir | kaynağı değiştir]2014 yılı için bazı ürünlerin üretim miktarları aşağıda verilmiştir.[22]
- 32,7 milyon ton tahıl üretilmiştir. Tahıl üretiminde; 19 milyon ton buğday, 6,3 ton arpa, 5,9 ton mısır en çok üretilen ürünlerdir.
- Yağlı tohumlardan, ayçiçeği 1,6 milyon ton, çiğit 1,4 milyon ton, soya 150 bin ton olmak üzere toplam 3,5 milyon ton üretilmiştir.
- Kuru baklagiller, 1 milyon ton üretilmiştir. Üretimi 450 bin ton üretilen nohut, kırmızı mercimek, fasulye ve yeşil mercimek oluşturur.
- Meyvelerden, üzüm 4,1 milyon ton üretilmiştir. Turunçgiller 3,8 milyon ton, zeytin 1,8 milyon ton, fındık 412 bin ton üretilmiştir.
- Hayvancılıkta, 2014 yılında; 14,2 milyon büyükbaş, 31,1 milyon koyun, 10,3 milyon keçi yetiştirilmektedir. Aynı yıl; 17,1 milyar yumurta, 1,9 milyon ton kanatlı eti, 18,5 milyon ton süt, 27.000 ton keçi eti, 100.000 ton koyun eti, 882.000 ton sığır eti elde edilmiştir. 2024 yılında Türkiye'deki büyükbaş hayvan sayısı 2023'e göre %2,4 artarak 16.986.000, küçükbaş hayvanda ise yine 2023'e göre yüzde 4,8 artarak 54.903.000 bin baş oldu.[23]
- Süs bitkileri, 2002 yılında 22,3 milyon $ 2011 yılında 76 milyon $ ihracat yapılmıştır.[24] 2015 yılında 125 milyon $ ihracat hedeflenmektedir.
- Balıkçılık: Türkiye'de balıkçılık sektörü, GSYİH'nın %0,3'ünü, toplam istihdamın %0,2'sini oluşturur. 2011'de 927,88 milyon $ üretim değerine ulaşmıştır.[25] 2014'te yapılan 537.345 ton üretimin; %43'ü avcılık, %43'ü yetiştiricilik, %6,7 iç su, %6,3 diğer deniz ürünlerinden elde edilmiştir.[26] 2024 yılında bal üretimi 2023 yılına göre %16,9 azalarak 95.492 ton oldu.[23]
2023 yılı için bazı ürünlerin üretim miktarları aşağıda verilmiştir.[27]
- Tahıl ürünleri üretimi 2022 yılına göre yüzde 9,1 artarak 42,2 milyon ton oldu. Buna göre buğday 22 milyon ton, arpa 9,2 milyon ton, çavdar 305 bin ton, yulaf 410 bin ton oldu.[27]
- Yağlı tohumlardan, ayçiçeği 2,2 milyon ton, soya 137,5 bin ton üretildi.[27]
- Kuru baklagillerden, 580 bin ton nohut, 424 bin ton kırmızı mercimek, 240 bin ton kuru fasulye üretimi gerçekleştirildi.[27]
- Şeker pancarı, 2023 yılında 2022 yılına göre %22,1 artarak 23,5 milyon ton oldu.[27]
- Kütlü pamuk bir önceki yıla göre %23,6 azalarak 2,1 milyon ton seviyesinde üretim yapıldı.[27]
- Meyve üretimi ise 2022 yılına göre %2,3 artarak toplam 27,4 milyon ton oldu.[27]
- Sebzelerde üretim miktarı bir önceki yıla göre %0,6 artarak 31,8 milyon ton oldu. Buna göre, kuru soğanda %10,6, kapya biberde %8,2, domateste %2,3 artış olurken; kavunda %11,6, karpuzda %7,3, salatalık %3,4 azalış oldu.[27]
- Süs bitkileri, 2023 yılında 2022 yılına göre %4 oranında artış gösterdi.[27]
2024 yılı için bazı ürünlerin üretim miktarları aşağıda verilmiştir.[28]
- Tahıl ürünleri üretimi 2023'e göre yüzde 7,5 azalarak 39 milyon tona gerilerken, bu ürünlerin 20,8 milyon tonu buğday, 8,1 milyon tonu arpa, 257 bin tonu çavdar, 390 bin tonu yulaf ve 8,1 milyon tonu mısırdan oluştu.[28]
- Yağlı tohumlardan, ayçiçeği 2,2 milyon ton, soya 180.0 bin ton üretildi.[28]
- Kuru baklagillerden, 575 bin ton nohut, 405 bin ton kırmızı mercimek, 279 bin ton kuru fasulye üretimi gerçekleştirildi.[28]
- Şeker pancarı üretimi %8,9 oranında azalarak 23 milyon ton olarak gerçekleşti.[28]
- Meyve üretimi ise 2023 yılına göre %2,1 artarak toplam 28,0 milyon ton oldu.[28]
- Sebzelerde üretim miktarı bir önceki yıla göre %5,6 artarak 33,6 milyon ton oldu. Buna göre, Bunlardan domates üretimi %9,9, soğan üretimi %1,2, acı sos üretimi %21,1 artarken; salatalık üretimi %6,9, yeşil biber üretimi %0,6, lahana üretimi %5,0 azaldı.[28]
- Süs bitkileri üretim miktarı 2024 yılında bir önceki yıla göre %6,1 oranında azaldı.[28]
Sorunlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkiye tarımının kronik sorunları verimsizliğe sebep olmaktadır. Tarım topraklarının miras yoluyla küçülmesi, sulamanın yaygın olmaması, doğal şartlara bağlı tarım yapılması, makine kullanımının yetersizliği, bu sorunların bazılarıdır. Girdi maliyetlerinin yüksek olması, yeni teknik ve teknolojilere uyum sorunları, çiftçinin eğitim yetersizliği, desteklemelerin etkisiz ve yetersiz olması, üretici-tüketici arasındaki aracıların fazla olması, tarım verilerinin düzenli toplanmaması diğer sorunlardır.[22]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Yıllık Ekonomik Rapor 2014 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. maliye.gov.tr
- ^ "Tarım sektörü 2022 yılını rekor ihracatla tamamladı". NTV. 4 Ocak 2023. 6 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2024.
- ^ "2014 Faaliyet Raporu" (PDF). Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı. 2015. 27 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Kasım 2015.
- ^ "Geçen yıl 12 milyar dolarlık hububat ve bakliyat ihracatı yapıldı". TRT Haber. 7 Ocak 2024. 8 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2024.
- ^ a b "Türkiye'de Tarım" (PDF). Tarım ve Köyişleri Bakanlığı. 2005. 28 Aralık 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2015.
- ^ "CARÎ AÇIĞA KARŞI KOBİ'LER VE TARIM" (PDF). musiad.org.tr. Temmuz 2014. 22 Eylül 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2015.
- ^ "TÜRKİYE TARIM SEKTÖRÜ RAPORU" (PDF). tobb.org.tr. 2013. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Kasım 2015.
- ^ Ray, Isha; Gül, Serap (2000). "More from less: policy options and farmer choice under and Drainage Systems" (PDF). Irrigation and Drainage Systems. 13 (4). ss. 363-383. doi:10.1023/A:1006357511193. 16 Şubat 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Agriculture". Kültür ve Turizm Bakanlığı. 18 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2023.
- ^ "The Great Anatolia Project: Is Water Management a Panacea or Crisis Multiplier for Turkey's Kurds?". New Security Beat (İngilizce). 5 Ağustos 2013. 4 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2023.
- ^ "What's GAP?". Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. 15 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "The state of Turkey's Biodiversity for Food and Agriculture" (PDF). Gıda ve Tarım Örgütü. 2016. 17 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2025.
- ^ a b c Pamuk, Şevket (2008). "Agriculture and economic development in Turkey, 1870–2000" (PDF). Boğaziçi Üniversitesi. 2 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2025.
- ^ Bayri, Tulay Y.; Furtan, W. Hartley (1989). "The Impact of New Wheat Technology on Income Distribution: A Green Revolution Case Study, Turkey, 1960–1983". Economic Development and Cultural Change. 38 (1): 113-127. doi:10.1086/451778. 9 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi27 Nisan 2025.
- ^ Atalan Helicke, Nurcan (2019). "Markets and Collective Action: A Case Study of Traditional Wheat Varieties in Turkey". Journal of Economy Culture and Society. 59 (1). doi:10.26650/JECS402676.
- ^ "TURKEY Land Degradation Neutrality National Report" (PDF). Tarım ve Orman Bakanlığı. 2016.
- ^ "UNODC – Bulletin on Narcotics – 1950 Issue 1 – 003". United Nations : Office on Drugs and Crime (İngilizce). 11 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2023.
- ^ Kayaalp, Ebru (2014). "Farmers as Dispossessed Citizens. The Remaking of the Tobacco Market in Adıyaman". Ethnologie française. 44 (2): 207-214. doi:10.3917/ethn.142.0207. 21 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi27 Nisan 2025.
- ^ Ağır, Seven; Güre, Pınar Derin; Şentürk, Bilge (2023). Agropv's Potential Opportunities and Challenges in a Mediterranean Developing Country Setting: A Farmer's Perspective (İngilizce). Economic Research Center.
- ^ a b "Türkiye - Coğrafi Özellikleri". www.cografya.gen.tr. 16 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2025.
- ^ "Tarım – ENGINOUS PARTNER". enginouspartner.com. 18 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2025.
- ^ a b TAŞYÜREK, Serdar. "Tarım Raporu" (PDF). esagev.org. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2015.
- ^ a b "TÜİK: 2024'te büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayısı arttı". Bloomberg HT. 10 Şubat 2025. 17 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2025.
- ^ "Doğu Marmara Süs Bitkileri Raporu" (PDF). Doğu Marmara Kalkınma Ajansı. 2013. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2015.
- ^ "Karadeniz'in Türkiye sularında balıkçılık" (PDF). Türkiye Balıkçılık Mevcut Durum Raporu. south-stream-offshore.com. Erişim tarihi: 14 Kasım 2015.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Su Ürünleri, 2014". tuik.gov.tr. 26 Haziran 2015. 15 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2015.
- ^ a b c d e f g h i "TÜİK, 2023 bitkisel üretim istatistiklerini yayınladı". BloombergHT. 29 Aralık 2023. 29 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2023.
- ^ a b c d e f g h "TÜİK Kurumsal". data.tuik.gov.tr. 28 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2025.
| Tarih | |
|---|---|
| Endüstri ve ticaret | |
| Enerji | |
| Altyapı | |
| Finans ve bankacılık | |
| Makro-ekonomik veriler | |
| Ekonomik krizler ve hamleler | |
 Türkiye konuları | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| | |||||||||
| Siyaset ve yönetim |
| |||||||||
| Coğrafya |
| |||||||||
| Ekonomi | ||||||||||
| Toplum |
| |||||||||
| Semboller | ||||||||||