Batı Göktürk Kağanlığı
Batı Göktürk Kağanlığı 𐰆𐰣:𐰸:𐰉𐰆𐰑𐰣 On oq budun | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 581-657 | |||||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||||
| Tür | Kağanlık (Bozkır imparatorluğu) | ||||||||||||||||||||||
| Başkent | Navekat (yaz başkenti) Suyab[1] | ||||||||||||||||||||||
| Resmî dil(ler) | Soğdca[2][3] | ||||||||||||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Eski Türkçe[4][5] | ||||||||||||||||||||||
| Kağan | |||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
| Yabgu | |||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
| Tarihî dönem | Erken Orta Çağ | ||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||||||||||
| 630 | 3.500.000 km2 | ||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
| Türk tarihi |
|---|
| dizisinin bir parçası |
 |
Batı Göktürk Kağanlığı, (Çince: 西突厥汗國, Göktürkçe: 𐰆𐰣:𐰸:𐰉𐰆𐰑𐰣, on oq budun) Göktürk Kağanlığı'nın 582 yılında ikiye ayrılmasıyla bu ülkenin batısında[7] Tardu tarafından kurulan[8] tarihi Türk devletidir. 582-659 yılları arası varlığını sürdürmüştür.[9]
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kağanlığın bölünmesi ve kuruluş
[değiştir | kaynağı değiştir]Göktürk Kağanlığı 553 yılında kurulduğunda Bumin Kağan, devletin batısının idaresini kardeşi İstemi'ye vermiştir. İstemi, ölümüne kadar devletin batı kanadını yabgu unvanı ile yönetmiştir.[10] 576 yılında ölümünden sonra batı kanadının başına oğlu Tardu[DN 1] geçmiştir.[11] Tardu da önce kağanlığın merkezine bağlı kalmıştır.[10] Ardından doğu kısmın yönetimini de ele alıp Göktürk Kağanlığı'nın başına geçmek isteyince Tapo Kağan ile arası açılmıştır.[12] Doğunun hükümdarı Tapo Kağan 581 yılında ölürken oğlunun hakan olmasını istemiştir. Fakat Devlet Meclisi bunu kabul etmeyerek K'o-lo'nun oğlu İşbara'yı hakanlığa getirmiştir.[13] Siyasi ihtiras peşindeki Tardu da İşbara ile devletin tamamına hakim olma mücadelesine girmiştir.[14]
Geleneklere göre doğu tarafının baş kağan olması gerekmektedir. Bu karışıklıktan yararlanmak isteyen Çin, Göktürk Kağanlığı'ndaki mevcut anlaşmazlığı daha da körüklemiştir. Çin İmparatoru batının yabgusu Tardu'ya elçi, hediyeler ve kurt figürü bulunan bir sancak göndererek Tardu'nun hükümdarlığını tanıdığını belirtmiştir. Çin'in kışkırtmaları sonucu Tardu, İşbara'nın kağanlığını tanımadığını bildirmiştir. Çıkan çatışmalar sonucu Göktürk Kağanlığı ikiye ayrılmış, Tardu batının yönetimini tamamen ele almıştır.[15]
Tardu Dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]İşbara Kağan ile arasında çıkan çatışmalardan sonra bağımsız hareket etmeye başlayan Tardu'nun amacı doğu Göktürk hakanını ortadan kaldırarak ülkenin doğusunda yaşayan Türk boylarını da bünyesine almaktır. Batı sınırında başarılar kazanan Tardu (geleneksel: 達頭可汗, basit: 达头可汗, pinyin: dátóu kěhán; adı: 阿史那玷厥 āshǐnà diànjué), ülkesini Tibet'in batısından; Kırım'a kadar genişletmiştir. Tardu, Doğu Roma İmparatorluğu ile yaptığı savaşlardan dolayı zayıf düşen Sasani İmparatorluğu üzerine baskı kurmuştur.600 yılında Çine sefere çıkmıştır. Ancak Çinlilerin Türk askerlerinin su içtiği kaynaklarını zehirlemeleri nedeniyle Tardu'nun ordusu büyük kayıplar vermiştir. Çin seferinin kötü sonuçlanmasıyla Töleste yaşayan Türk boyları devlete isyan etmiş ve 603 yılında Tardu öldürülmüştür.[15]
Tardu'nun ölümünden sonra yerine Çu-Lo (Ho-sa-na) geçmiştir. Çu-Lo Kağan, Çin (Suy Hanedanı) ile işbirliği yapmış ve Çin'de yaşamaya başlamıştır. Doğu Göktürk Kağanı Şi-Pi Kağan Çinlilerden Çu-Lo Kağan'ı teslim alarak öldürmüştür. Çu-Lo Kağan'ın öldürülmesi üzerine Batı Göktürklerin başına Şi-koei (Şeku) geçmiştir. Şi-koei Kağan zamanında durum düzelmiştir. Çu-Lo Kağan ve Şi-koei Kağan zamanında Çin ile iyi geçinilmeye çalışılmıştır.[16]
Tong Yabgu Kağan Dönemi ve tekrar güçlenme
[değiştir | kaynağı değiştir]618 yılında Tardu'nun küçük torunu Tong Yabgu (T'ung Yabgu, Tong Yabğu Kağan, geleneksel: 統葉護可汗, pinyin Tǒngyèhù Kěhán) ülkenin başına geçmiştir. Onun adı eski Türkçede genellikle "Kaplan Yabgu" anlamındadır.[17] Xuanzang (Çince: 玄奘; pinyin: Xuán Zàng; Wade-Giles: Hsüan-tsang) Erken Tang döneminden tanınmış bir Çinli Budist rahip, bilgin, gezgin ve çevirmen ilk defa 629 yılında Suyab gezmiştir.[18][19] Akademisyenler Xuanzang tarafından tanımlanan Kağan'nın Tong Yabgu olduğuna inanırlar.[20]
Tong Yabgu döneminde Çinde meydana gelen karışıklar sebebiyle Batı Göktürkler yeniden bağımsız hareket etmeyi başarmışlar ve yeniden güçlenmiştirler. Bu dönemde yeni bir ordu ve düzen kurulmuştur. Töles boylarının ayaklanmaları bastırılmıştır. 619 yılında Sasani İmparatorluğu ile yapılan savaşta Batı Göktürk Kağanlığı yenilgiye uğramıştır.[21][22] Bu sırada Karluk ve On-ok boylarının isyanı Batı Göktürk Kağanlığı'nın çöküşüne ortam hazırlamıştır.
Tong Yabgu amcası Sebu (Si-bi veya Sebi) ile yaptığı mücadele sonucu 628 yılında ölmüştür. Tong Yabgu'nun ölümünden sonra Batı Göktürk Kağanlığı ikiye bölünmüştür. Nuse-pi Boyu devletin batı bölümünü, Tulu Boyu da devletin doğu bölümünü yönetmiştir.[23] Tong Yabgu'dan sonra yerine Se-Yabgu Kağan ve Bağatur Sepi Kağan geçmiştir ve Bağatur Sepi Kağan sadece 1 yıl tahtta kalmıştır. Töleslerin ayaklanması Batı Göktürklerin Çin'e bağlanmasında etkili olmuştur. Batı Göktürk kağanı Uluğ İşbara (Ho-Lu), Türgişler ve Karlukların yardımıyla Çin ile mücadele etse de yenilmiştir.[15] 658-659 yıllarında Çinli general Su Dingfang kağanlığa son vermiştir.[24] Batı Göktürkler 660 yılından 681 yılına kadar Çin baskısı altında yaşamıştır.[15] Batı Göktürk Kağanlığı yaz başkenti Talas vadisindeki Navekat ve ana başkenti Suyab Çu Nehri vadisinde Bişkek'in doğusunda Kırgızistan'dadır.
Batı Göktürk Kağanları
[değiştir | kaynağı değiştir]- İstemi Kağan (552 - 576)
- Bilge Tardu (576 - 603)
- Apa Kağan (576 - 593)
- İnal Kağan (593 - 600)
- Çulo Kağan (600 - 611)
- Şikoey Kağan (611 - 618)
- Tong Yabgu Kağan (618 - 630)
- Bağatur Sepi Kağan (630 - 631)
- Se-Yabgu Kağan (631 - 633)
- Bağaşa Tulu Kağan (633 - 634)
- İşbara Teriş Tunga Kağan (634 - 639)
- Bağatur İpi Kağan (639 - 640)
- İpi Tulu Kağan (638 - 653)
- İpi İşbara-Yabgu Kağan (640 - 642)
- İpi-Şad Küy Kağan (645 - 649)
- Uluğ İşbara Kağan (651 - 658)
- Çençü-Yabgu Kağan (653 - 659)
Çin yönetimi altında:
- Eçine Türçe Kağan (670 - 679)
- Eçine Kür Pur Çur Kağan (679 - 682)
- Eçine Tuyça Kağan (682 - 700)
- Üçele Kağan (700 - 706)
- Süge Kağan (706 - 711)
Kaynakça:[25]
Göktürklerin soyağacı
[değiştir | kaynağı değiştir]| Göktürk Kağanlığı (Aşina) Doğu Kanadı (Bumin Kağan) Batı kanadı (İstemi Yabgu) (552 - 582) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Batı Göktürk (Tarduş Kağan) (582 - 657/739) | Doğu Göktürk (İşbara Kağan) (582 - 630) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| İkinci Doğu Göktürk İlteriş Kağan (Kutluk) (682 - 745) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Hazar Kağanlığı (tartışmalı) | Beş Hanedan Şatuo (Göktürk) (907 - 960) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dipnot
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Büyük Sovyet Ansiklopedisi, 3rd ed. Makale; "Göktürk Kağanlığı"
- ^ TURKO-SOGDIAN COINAGE 10 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Larissa Baratova, "Encyclopedia Iranica", (July 20, 2005).
- ^ Rezakhani, Khodadad (2017). ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity. Edinburgh University Press. s. 181. ISBN 9781474400305. 11 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2021.
- ^ Peter Roudik, (2007), The History of the Central Asian Republics, s. 24
- ^ Peter B. Golden, (2011), Central Asia in World History, s 37
- ^ Whitfield, Susan (2004). The Silk Road: Trade, Travel, War and Faith. British Library. Serindia Publications, Inc. s 110
- ^ "Türk dünyası araştırmaları". Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. 1989. ss. sf. 65.
- ^ "Kongreye sunulan bildiriler". Türk Tarih Kurumu. 1999. ss. sf. 249. ISBN 975-16-1171-7.
- ^ Mehmet Saray (2006). "Türkiye ve yakın komşuları". Atatürk Araştırma Merkezi. ss. sf. 280. ISBN 975-16-1845-2.
- ^ a b Ahmet Taşağil (1995). "Gök-Türkler". Türk Tarih Kurumu. ss. sf. 33. ISBN 975-16-0688-8.
- ^ Hasan Celâl Güzel, Ali Birinci (2002). "Genel Türk tarihi". Yeni Türkiye. ss. sf. 60.
- ^ Kemal Kara. "Liseler için Genel Türk Tarihi". Serhat Yayınları. ss. sf. 48,50. ISBN 975-7930-20-2.
- ^ İbrahim Kafesoğlu (1977). "Türk milli kültürü". Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. ss. sf. 85.
- ^ Hasan Celâl Güzel, Ali Birinci. a.g.e. ss. sf. 61.
- ^ a b c d Kemal Kara "Liseler için Genel Türk Tarihi" sf. 48,50, Serhat Yayınları, ISBN 975-7930-20-2.
- ^ Batı Göktürk Hakanlığı[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Golden, Khazar Studies passim; Brook ch. 1
- ^ Ji (1985), p. 25.
- ^ Ye. I. Lubo-Lesnichenko. Svedeniya kitaiskikh pismennykh istochnikov o Suyabe (Gorodishche Ak-Beshim). [Information of Chinese Written Sources about Suyab (Ak-Beshim)]. // Suyab Ak-Beshim. St. Petersburg, 2002. Pages 115-127.
- ^ Christian 260.
- ^ "2. Pers-Türk Savaşı". 29 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2008.
- ^ Twitchett, David. The Cambridge History of China. Cambridge University Press, 1979. ISBN 0-521-21446-7. sayfa 223
- ^ Cemal Anadol, "Türk Kültür ve Medeniyeti" sf. 87, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
- ^ Hans J. Van de Ven, "Warfare in Chinese History" sf. 118, IQ Brill Academic Publishers.(2000) ISBN 90-04-11774-1
- ^ Yılmaz Öztuna "Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye tarihi" cilt 1, sf. 127, Ötüken Yayınevi (1977).