Elias Canetti

Elias Canetti
Doğum	25 Temmuz 1905(1905-07-25) Rusçuk, Bulgaristan Prensliği
Ölüm	14 Ağustos 1994 (89 yaşında) Zürih, İsviçre
Meslek	Romancı
Vatandaşlık	Bulgar, Britanyalı, İsviçreli
Dönem	1932-1994
Önemli ödülleri	Nobel Edebiyat Ödülü (1981)

„Körlük“, 1931

Elias Canetti (25 Temmuz 1905 – 14 Ağustos 1994), modernist romancı, oyun yazarı, anı ve kurgusal olmayan düzyazı yazarı. Eserlerini Almanca yazan Canetti, "geniş bir bakış açısı, fikir zenginliği ve sanatsal güç ile işaretlenmiş yazıları için" 1981 yılında Nobel Edebiyat Ödülü'nü kazandı.

Hayatı

Canetti'nin İsviçre'deki mezarı.

25 Temmuz 1905'te, Rusçuk'ta (Bulgaristan) Yahudi bir ailenin çocuğu olarak doğan Elias Canetti, 1905'ten 1911'e kadar ailesiyle Rusçuk'ta yaşamıştır. Daha sonra aile İngiltere'ye taşınmış, babanın 1912 yılında vefat etmesiyle ise Viyana'ya gitmişlerdir. Viyana'da aile yeni bir hayata adım atarken, Canetti Ladino, Bulgarca, İngilizce ve biraz da Fransızca konuşabiliyordu. Fakat, sadece 7 yaşındayken geldiği Viyana'dan itibaren genellikle kullandığı dil Almancadır. Gelecekte kaleme alacağı önemli eserlerini de Almanca yazmıştır. Viyana'dan da taşınarak aile sırasıyla Zürih ve Almanya'da yaşamıştır. 1924 yılında Canetti Almanya'da liseden mezun olur ve kimya eğitimi görmek için aynı yıl Viyana'ya gider. Viyana'da geçirdiği yıllarda ise ömür boyu en büyük tutkusu olacak edebiyatla ilgilenmeye başlar. Viyana Üniversitesinden 1929 yılında kimya lisansını tamamlayarak mezun olur. Daha öğrenciyken yazmaya başlamış ve Viyana'daki edebiyat çevrelerine girmiştir.

1930'ların başlarında Amerikalı yazar Upton Sinclair'in yapıtlarını Almancaya çevirdi. 1934'te kendisi gibi yazar olan, 1963'te kaybedeceği Veza Taubner ile evlendi. Bu arada Hochzeit (Düğün) ve absürt tiyatronun ilk örneklerinden olan Die Komödie der Eitelkeit (Kibir Komedisi) adlı oyunları yazdı. 1967'de Viyana'da sahneye koyulan Die Befriesteten (Sayılı Gün) insanın öleceği zamanı tam olarak bilmesi durumunda ne olacağını sorusunu soruyordu. Nazilerin Avusturya'yı işgal etmesinden çok kısa bir süre önce Paris'e, Paris'ten de Londra'ya geçti. Hayatının büyük bir bölümünü İngiltere'de geçirdi. 1970'lere kadar yaşadığı İngiltere'den 1952 yılında vatandaşlık kazanmıştır. 1971'de ikinci evliliğini yapacağı, restoratör Hera Buschor'un işi gereği sık sık geldiği İsviçre'de de bir ev edindiyse de, bu döneme kadar İngiltere dışına hemen hiç çıkmadı. Yazarın Hera Buschor'dan bir kızı olduğunda yaşı altmış sekizdi. Hayatının son 20 yılını Zürih'te geçirdi ve 1994 yılında aynı kentte öldü. Elias Canetti, vasiyeti üzerine ünlü yazar James Joyce'unkinin yanına kazılan bir mezara gömülmüştür.

Başlıca eserleri

Körleşme

Elias Canetti yaptığı ilk tasarılarda sekiz romandan oluşacak ve -Balzac'ın Comedie Humaine'inden esinlenerek- Comedie Humaine an Irren (Türkçe: İnsanlığın Yanılgılar Komedisi) adının taşıyacak bir roman dizisi yazmayı öngörmüştü. Ancak çalışmaları ilerledikçe bu sekiz romandan biri üzerine yoğunlaşan Canetti, kitabı 1930-1931'de yani bir yıllık bir sürede ve henüz 26 yaşındayken tamamladı. Kitap 1935'te Viyana'da yayınlandı ve kısa bir süre sonra Nazi yönetimi tarafından yasaklandı. Roman yayımlandıktan sonra birçok edebiyat otoritesinin ilgisini çekmiş ve İngiltere, Fransa ve Amerika'da yoğun ilgi görmüştür. Gariptir ki, Almanca kaleme alınmış bu eser Almanya'da uzun süre ilgi görmemiş, ancak 1963'teki üçüncü baskısıyla hak ettiği üne kavuşabilmiştir. Uygarlığın yıkılışıyla insanoğlunun aşağılanması, romanın konusunu oluşturur. Körleşme, “dehşet”in romanıdır. “Yüzyılı gırtlağından yakalamaya çalışan” bu eserde Canetti, ontolojik yabancılaşmayı ve seküler dünyanın mekanik dinamiklerini romanın kahramanı, döneminin en ünlü sinoloğu olan Prof. Kien ile serimlemeye çalışır. Kendini insanlardan tamamıyla soyutlamış, insanları değersiz ve küçük gören, Viyana'da 25 bin kitabı ile beraber yaşayan, “odası dünyası kadar büyük” olan Prof. Kien'in tek tutkusu kitapları ve bilimdir. Özellikle kadınlardan nefret etmesine karşın, nasıl oluyorsa, hayatına son derece sıradan, cahil, açgözlü ve bencil bir hizmetçi kadın girer; Therese... Profesör, bu kadından kurtulmaya çalışırken, sineklerden bile değersiz bulduğu, yaşama haklarını bile fazla gördüğü insanların oyuncağı olur ve yıkıma sürüklenir.

Kitle ve İktidar

Canetti "kitle" olgusu ile ilgilenmeye daha 1925 yılında karar vermiştir. Daha sonra 1933 yılında Hitler'in Almanya'da iktidara gelmesi, Canetti'nin 1925'ten beri ilgilendiği "kitle" olgusuyla "iktidar" olgusu arasındaki olası ilişkileri düşünmesine ve çözümlemeye çalışmasına neden olur. Kitle ve iktidar üzerine olan fikirlerini "Kitle ve İktidar" (Masse und Macht) ismiyle 1960 yılında yayımlamıştır. Kitabın ilk yarısı kitlenin değişik türlerinin dinamiklerinin çözümlemesine ayrılır. İkinci bölüm ise kitlenin yöneticilere neden ve nasıl itaat ettiği üzerinde yoğunlaşır. Canetti Hitler'i hükmettiği kitlenin büyüklüğünden başı dönen paranoyak bir yönetici olarak sunar. Yahudilere yapılan zulmü Almanya'nın enflasyon deneyimiyle bağlantılandırmaktadır.

Çalışmaları

Roman

• Die Blendung, 1935 (Körleşme, çev. Ahmet Cemal, Sel Yay., 2015) (Daha önceki baskılar için: Körleşme, çev. Ahmet Cemal, Payel Yay., 1981)

Oyun

• Die Hochzeit, 1932 (The Wedding)
• Komodie der Eitelkeit, 1934 (Comedy of Vanity)
• Die Befristeten, 1956 (The Numbered)

Otobiyografi

• Die Gerettete Zunge, 1977 (Kurtarılmış Dil, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 1995)
• Die Fackel im Ohr, 1980 (Kulaktaki Meşale, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 1997)
• Das Augenspiel, 1985 (Gözlerin Oyunu, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 2000)
• Party im Blitz 1991, (Party in the Blitz)

Notlar

• Die Provinz des Menschen: Aufzeichnungen 1942–1972, 1973 (İnsanın Taşrası 1942-1972, çev. Ahmet Cemal, Sel Y., 2015) (Daha önceki baskılar için: İnsanın Sılası, çev. Ahmet Cemal, İyi Şeyler Y., 1996; İnsanın Taşrası 1942-1972, çev. Ahmet Cemal, Payel Y., 2004)
• Das Geheimherz der Uhr: Aufzeichnungen 1973-1985, 1987 (Saatin Gizli Yüreği 1973-1985, çev. Ahmet Cemal, Payel y., 2006)

Notlarından ve Denemelerinden Yapılan Derlemerler

• Über die Dichter, 2004 (Edebiyatçılar Üzerine, çev. Gürsel Aytaç, Payel Y., 2007
• Über den Tod, 2003 (Ölüm Üzerine, çev. Gürsel Aytaç, Payel Y., 2007
• Über Tiere, 2002 (Hayvanlar Üzerine, çev. Levent Konca, Sel Y., 2014

Diğer Eserleri

• Masse und Macht, 1960 (Kitle ve İktidar, çev. Gülşat Aygen, Ayrıntı Y., 1998)
• Die Stimmen von Marrakesch, 1968 (Marakeş'te Sesler, çev. Kamuran Şipal, Cem Y., 1960)
• Der andere Prozess, Kafkas Briefe an Felice, 1969 (Öbür Dava, Kafka'nın Felice'ye Mektupları Üzerine, çev. Kamuran Şipal, Cem Y.,1994)
• Der Ohrenzeuge. Fünfzig Charaktere, 1974 (Elli Karakter. Kulak Misafiri, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 1994)
• Das Gewissen der Worte, 1975 (Sözcüklerin Bilinci, çev. Ahmet Cemal, Payel Y., 1984)
• Die Fliegenpein, 1992 (The Agony of Flies)
• Nachträge aus Hampstead, 1994

Ödülleri

Canetti, Nobel Edebiyat Ödülü (1981) başta olmak üzere birçok ödül kazanmıştır. Kazandığı başlıca ödüller:

• Foreign Book Prize (1949, Fransa)
• Viyana Ödülü (1966)
• Critics Prize (1967, Almanya)
• Great Austrian State Prize (1967)
• Bavarien Academy of Fine Arts Prize (1969)
• Bühner Ödülü (1972)
• Nelly Sachs Ödülü (1975)
• Order of Merit (1979, Almanya)
• Europa Prato Ödülü (1980, İtalya)
• Hebbel Ödülü (1980)
• Kafka Ödülü (1981)
• Great Service Cross (1983, Almanya)

Dış bağlantılar

• Elias Canetti biyografisi (İngilizce)
• Edebiyat Ansiklopedisi: Canetti, Elias - Literary Encyclopedia: Canetti, Elias 28 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Perlentaucher: Elias Canetti (Almanca)