1959 Musul Ayaklanması
| 1959 Musul Ayaklanması | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Arap Soğuk Savaşı'nın parçası ve 14 Temmuz Devrimi'nin sonrası | |||||||
 Darbe lideri Albay Abdülvehhab eş-Şavaf | |||||||
| |||||||
| Taraflar | |||||||
 Sovyetler Birliği |
 Mısır[1][2][3] | ||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||
 Abdülkerim Kasım(Irak Başbakanı) Kamil Kazancı (ölü)(Yürüyüşçü komünistlerin lideri) |
 Albay Abdülvehhab eş-Şavaf (ölü)(Irak Ordusu Musul Garnizon Komutanı) Şeyh Ahmed Acil (ölü)(Şammar Kabilesinin Lideri) Cemal Abdünnasır(Birleşik Arap Cumhuriyeti Devlet Başkanı) | ||||||
| Kayıplar | |||||||
| 2426[4] | |||||||
1959 Musul Ayaklanması, o zamanki Irak Başbakanı Abdülkerim Kasım'ı devirmek ve daha sonra Irak Cumhuriyeti'ni Birleşik Arap Cumhuriyeti ile birleştirecek bir Arap milliyetçi hükûmeti kurmak isteyen Musul'daki Arap milliyetçilerinin bir darbe girişimiydi. Darbenin başarısız olmasının ardından, kaosu siyasi ve kişisel hesapları halletmek için kullanmaya çalışan çeşitli gruplar arasında günlerdir şiddetli sokak savaşlarına sahne olan Musul'da asayiş ve düzen bozuldu.
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]Kasım'ın görev süresi boyunca, Irak'ın Cemal Abdünnasır liderliğindeki Birleşik Arap Cumhuriyeti'ne katılıp katılmaması konusunda çok fazla tartışma vardı. Ürdün Haşimi Krallığı, Kasım'ın Irak'taki tüm kraliyet ailesini ve Başbakan Nuri es-Said'i öldürmesinin ardından Arap Federasyonu'nu feshetti.
Kasım'in Irak Komünist Partisi ile artan bağları, Kuzey Irak şehri Musul'da askerî birliklerden sorumlu Arap milliyetçilerinin önderlik ettiği bir isyana yol açtı. Potansiyel bir darbe planlayan herhangi bir kişiyi korkutmak amacıyla Kasım, 6 Mart 1959'da Musul'da komünist destekli Barış Partizanları mitingini teşvik etmişti. Yaklaşık 250.000 Barış Partizanı ve komünist, 6 Mart'ta Musul sokaklarını doldurdu ve miting barışçıl bir şekilde geçmesine rağmen, 7 Mart'a kadar komünistler ve milliyetçiler arasında çatışmalar çıktı. Bu, sonraki günlerde yerel bir iç savaşa dönüştü.
Darbe girişimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kasım'ın muhalefeti durdurma girişimi bir dereceye kadar başarılı oldu. Irak Ordusu Musul Garnizonunun 40 yaşındaki tıknaz Arap milliyetçisi Komutanı Albay Abdülvehhab Şavaf, komünistlerin güç gösterisinden rahatsızdı. Komünist Parti'nin Halk Direnişi Milisleri ile yerel Nasırcılar arasında bir Nasır lokantasının yakılmasıyla sonuçlanan çatışmalarının ardından Şavaf, emri altındaki askerleri düzeni sağlamak için kullanma izni istemek için Bağdat'ı aradı.[5]
Şavaf'a Bağdat'tan belirsiz bir yanıt verildi. Böylece Şavaf, 7 Mart'ta bir darbe denemeye ve gerçekleştirmeye karar verdi. Şavaf, bu çabasında esas olarak önde gelen Arap Sünni ailelerden gelen ve Kasım'in Irak Komünist Partisi ile artan ilişkisine karşı çıkan diğer hoşnutsuz Hür Subaylar tarafından desteklendi.[6] Şavaf, komutası altındaki Beşinci Tugaya, liderleri idam edilen tanınmış bir Bağdat avukatı ve politikacısı Kamil Kazancı da dahil olmak üzere Komünist Barış Partizanlarının 300 üyesini toplamasını emretti.[5]
Şavaf, diğer kuzey Irak Ordusu komutanlarını darbe girişimine katılmaya ikna etmek için haber gönderdi. Irak Petrol Şirketi'nden bir İngiliz teknisyeni ve taşınabilir radyo vericisini kaçırdı ve Iraklıları Kasım'a karşı ayaklanmaya teşvik etmek için kullanmaya çalıştığı Radyo Musul'u devraldı. Şavaf ayrıca, binlercesi daha sonra desteklerini göstermek için Musul'a giden Şammar da dahil olmak üzere, sempatik yerel aşiret üyelerine haber gönderdi.[5]
8 Mart sabahı Şavaf iki Fury'yi hava bombardımanı için Bağdat'a gönderdi. Uçak mürettebatına Bağdat Radyosunun merkezini bombalama emri verilmişti. Uçakların çok az hasar verdiği baskın başarısızlıkla sonuçlandı. Başkenti bombalayan iki pilottan biri tutuklandı. Biri tutuklandı, diğeri Suriye'ye kaçmaya çalıştı ama Irak topraklarına inerek intihar etti, adı Saib Sabri es-Safi'ydi.[7] Buna karşılık Kasım, Musul'un yukarısındaki bir kayalıkta bulunan Şavaf'ın karargahına saldırmaları için dört adet Irak Hava Kuvvetleri uçağı gönderdi. Karargâha yapılan saldırıda altı ya da yedi subay öldü ve Şavaf yaralandı. Şavaf kendisini bandajlarken, darbenin başarısız olduğuna inanan çavuşlarından biri tarafından öldürüldü.[5]
Ardından gelen şiddet
[değiştir | kaynağı değiştir]Şavaf ölmüş olsa da şiddet henüz bitmemişti. Musul kısa süre sonra komünistler ve Arap milliyetçilerinin yanı sıra isyancı ve sadık askerler arasında bir hesaplaşma sahnesi haline geldi. Şavaf'ın ölümünden önce darbeyi desteklemeye çağırdığı bedevi aşiret üyeleri de yağmacılık yapmış, Musul'daki şiddet kimileri tarafından özel hesapları kapatmak için bir örtü olarak kullanılmıştır. Şavaf'ın cesedi, bir arabaya atılıp Bağdat'a götürülmeden önce dövüldü ve Musul sokaklarında sürüklendi.[5]
Hükûmet yanlısı üç Kürt aşireti Musul'a girdi ve uzun zamandır Şammar'ın Şavaf çevresinde toplanmış muhalifleri olan Arap Şammar aşiret üyeleriyle savaştı. Şemmarların şefi Şeyh Ahmed Acil, arabasında Kürt milisler tarafından görüldü ve şoförüyle birlikte öldürüldü ve ikisi de daha sonra Dicle üzerindeki bir köprüden çıplak olarak asıldı.[5] Dördüncü gün hükûmet birlikleri düzen getirmeye, yolları temizlemeye ve lamba direklerine asılmış çıplak ve parçalanmış cesetleri kaldırmaya başladı. Toplam ölü sayısı yaklaşık olarak 500 kişi şeklinde tahmin edildi.[5]
Aynı dönemde IKP üyeleri Basra'da "gerici" olduğu iddia edilen kişilere şiddetle saldırdılar.[8]
Sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]İsyan ordu tarafından bastırılsa da Kasım'in konumunu etkileyecek bir takım olumsuz etkileri oldu. Birincisi, komünistlerin gücünü artırdı. İkincisi, (14 Temmuz Devrimi'nden bu yana istikrarlı bir şekilde büyüyen) Baas Partisinin fikirlerini teşvik etti. Baas Partisi, komünizmin saran dalgasını durdurmanın tek yolunun Kasım'a suikast düzenlemek olduğuna inanıyordu.
Kasım'ın kabinesinin 16 üyesinden 12'si Baas Partisi üyesiydi. Ancak parti, Kasım'ın Cemal Abdünnasır'ın Birleşik Arap Cumhuriyeti'ne katılmayı reddetmesi nedeniyle Kasım'in aleyhine döndü.[9] Hükûmet içindeki konumunu güçlendirmek için Kasım, herhangi bir pan-Arabizm kavramına karşı olan Irak Komünist Partisi ile bir ittifak kurdu.[10] O yılın sonlarında, Baas Partisi liderliği Kasım'a suikast düzenlemeyi planlıyordu. Saddam Hüseyin operasyonun önde gelen üyelerindendi. O zamanlar Baas Partisi, güçlü bir hükûmet karşıtı savaş makinesi olmaktan çok ideolojik bir deneydi. Üyelerinin çoğunluğu ya eğitimli meslek saihpleri ya da öğrencilerdi.[11] Tarihçi Con Coughlin'e göre Saddam'ın seçimi "pek de şaşırtıcı değildi". Kasım'a suikast yapma fikri Nasır'a ait olabilir ve operasyona katılanlardan bazılarının o zamanlar BAC'nin bir parçası olan Şam'da eğitim aldığına dair spekülasyonlar var. Ancak, "Nasır'ı doğrudan komploya dahil etmek için hiçbir kanıt üretilmedi."[12]
Suikastçılar 7 Ekim 1959'da Kasım'i er-Raşid Caddesi'nde pusuya düşürmeyi planladılar: bir adam arabanın arkasında oturanları, geri kalanı öndekileri öldürecekti. Pusu sırasında Saddam'ın vaktinden önce ateş etmeye başladığı ve bu da tüm operasyonun düzenini bozduğu iddia edilir. Kasım'ın şoförü öldürüldü ve Kasım kolundan ve omzundan vuruldu. Suikastçılar onu öldürdüklerine inandılar ve hızla karargahlarına geri çekildiler, ancak Kasım hayatta kaldı.[13]
Komünizmin artan etkisi 1959 boyunca hissedildi. Musul İsyanı'nın ardından silahlı kuvvetlerde komünist destekli bir tasfiye gerçekleştirildi. Irak kabinesi, birkaç komünist sempatizanın kabinede yer almasıyla radikal sola doğru kaymaya başladı. Kasım, Irak'ı 24 Mart'ta Bağdat Paktı'ndan çıkardığı ve daha sonra kapsamlı ekonomik anlaşmalar da dahil olmak üzere SSCB ile daha yakın ilişkiler geliştirdiği için Irak'ın dış politikası bu komünist etkiyi yansıtmaya başladı.[14] Ancak komünist başarılar, konumlarını genişletme girişimlerini teşvik etti. Komünistler Musul'daki başarılarını Kerkük'te de benzer bir şekilde tekrarlamaya çalıştılar. 14 Temmuz için bir miting düzenlendi. Bu miting muhafazakar unsurları sindirmek için tasarlandı. Bunun yerine, yaygın kan dökülmesine neden oldu.[15] Sonuç olarak Kasım, komünistlerle ilişkilerini soğuttu ve bu, Irak hükûmeti üzerindeki etkilerinin (hiçbir şekilde tam olarak kesilmemesine rağmen) azalmasının sinyalini verdi.[kaynak belirtilmeli]
Kasım ve destekçileri, BAC'yi isyancıları desteklemekle suçladı[5] ayaklanma, BAC basınının Kasım'i Arap milliyetçiliği fikirlerini satmakla suçlamasıyla devam eden Irak-BAC propaganda savaşının[16] yoğunlaşmasıyla sonuçlandı. Kasım ve Kahire arasındaki anlaşmazlıklar, BAC'nin Arap milliyetçiliğinin tek sesi olmayı başaramadığı gerçeğini de vurguladı ve BAC, birçok Iraklı'nın Kahire'nin liderliğini tanımaya isteksiz olduğunu kabul etmek zorunda kaldı ve böylece Nasır'ın gücünün sınırlarını diğer Arap hükûmetlerine ifşa etti.[17]
BAC katılımının kapsamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Darbe girişimi, kısmen Arap milliyetçiliği hissi ve Birleşik Arap Cumhuriyeti'ne katılma arzusu tarafından yönlendirilmiş olsa da BAC'nin darbeye katılımının tam kapsamı büyük ölçüde belirsizdi. Şavaf, darbe girişiminin gelişimi sırasında BAC ile yakın temasta kaldı, bazıları Bağdat'taki BAC büyükelçisinin BAC ve isyancılar arasında bir aracı olarak hareket ettiğini iddia etti. Ayrıca Musul Radyosunun sınırın Suriye tarafından yayın yapıyor olabileceğini gösteren kanıtlar da var.[18]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Archived copy". 2 April 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2013.
- ^ Wolf-Hunnicutt, Brandon (2011). The End of the Concessionary Regime: Oil and American Power in Iraq, 1958-1972. Stanford University. s. 36.
- ^ Davies, Eric (2005). Memories of State: Politics, History, and Collective Identity in Modern Iraq. University of California Press. s. 118. ISBN 9780520235465. 2 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2021.
- ^ Podeh, Elie (1999). The Decline of Arab Unity: The Rise and Fall of the United Arab Republic. Sussex Academic Press. s. 85. ISBN 1-902210-20-4.
- ^ a b c d e f g h "IRAQ: The Revolt That Failed". Time. 23 Mart 1959. 12 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2013.
- ^ "Iraqi Revolution and Coups". 24 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2021.
- ^ Dan, Uriel (1969). Iraq under Qassem: A Political History, 1958–1963 (İngilizce). Londra: Pall Mall Press. s. 1969. ISBN 978-0269670640. 26 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2023.
- ^ Ahram, Ariel Ira (2011). Proxy Warriors: The Rise and Fall of State-Sponsored Militias. Stanford University Press. ss. 74-75. ISBN 9780804773591.
- ^ Saddam: His Rise and Fall. Harper Perennial. 2005. ss. 24-25. ISBN 0-06-050543-5.
- ^ Saddam: His Rise and Fall. Harper Perennial. 2005. ss. 25-26. ISBN 0-06-050543-5.
- ^ Saddam: His Rise and Fall. Harper Perennial. 2005. s. 26. ISBN 0-06-050543-5.
- ^ Saddam: His Rise and Fall. Harper Perennial. 2005. s. 27. ISBN 0-06-050543-5.
- ^ Saddam: His Rise and Fall. Harper Perennial. 2005. s. 30. ISBN 0-06-050543-5.
- ^ Marr, Phebe; “The Modern History of Iraq”, page 164
- ^ The Old Social Classes & The Revolutionary Movement In Iraq (PDF). Saqi Books. 2004. ss. 912-921. ISBN 978-0863565205. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2013.
- ^ Podeh, Elie (1999). The Decline of Arab Unity: The Rise and Fall of the United Arab Republic. Sussex Academic Press. s. 87. ISBN 1-902210-20-4.
- ^ The Decline of Arab Unity: The Rise and Fall of the United Arab Republic. Sussex Academic Press. 1999. s. 88. ISBN 1-902210-20-4.
- ^ The Decline of Arab Unity: The Rise and Fall of the United Arab Republic. Sussex Academic Press. 1999. s. 86. ISBN 1-902210-20-4.
Irak'ta protesto ve darbeler | |
|---|---|
İEDTY (1918-1920)  | |
Irak Mandası (1920-1932)  | |
Irak Krallığı (1921-1958)  | |
| Irak Cumhuriyeti (1958-1968) | |
Irak Cumhuriyeti (1968-2003)  | |
Irak Cumhuriyeti (2003-günümüz)   | |
