Kaçar Devleti
Kaçar Devleti | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1789-1925 | |||||||||||||
 Kaçar Hanedanlığı döneminde 19. yüzyılda İran haritası. | |||||||||||||
| Başkent | Tahran | ||||||||||||
| Resmî dil(ler) | Farsça[2][3] | ||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Azerice (saray dili ve kraliyet ailesinin anadili)[4] | ||||||||||||
| Resmî din | Şia | ||||||||||||
| Hükûmet |
| ||||||||||||
| Şah | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Başbakan | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Para birimi | İran tümeni | ||||||||||||
| |||||||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
| Türk tarihi |
|---|
| dizisinin bir parçası |
 |
| Azerbaycan tarihi |
|---|
 |
| İran tarihi dizisinin bir parçası |
|---|
 |
|
Zaman çizelgesi |
Kaçar Devleti, Kaçar İmparatorluğu veya resmî adıyla Korunan İran Memleketleri (Farsça: ممالک محروسه ایران),[1] İran'daki Azerbaycan Türklerinin Kaçar boylarından olan Kovanlı kolu tarafından kurulmuş ve 1794[5] ile 1925 yılları arasında hüküm sürmüş devlettir.[6][7][8][9]
Kökenleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaçarlar Anadolu'nun Kırşehr-i ve Bozok (Yozgat) bölgesinden 15. yüzyılın bitimine doğru Azerbaycan'ın Gence yöresine göçen Türkmen oymağıdır.[10] Şam Bayatı, Akça Koyunlu ve Akçalu olmak üzere üç Türkmen obasından oluşuyorlardı.[10] Bir kısmı 17. yüzyılda sınır muhafızı görevi için Gürgan bölgesine Esterabad civarına gönderilmişlerdir.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuruluş dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaçar boyları, 18. yüzyılda Develi kolu ve Koyunlu (Kovanlı) kolu olmak üzere iki koldan oluşan boylar birliği olup, iki kol arasında güç mücadelesi yaşanmaktaydı. Bu mücadeleyi kazanan Koyunlu kolundan Muhammed Hasan Han, Afşar Hanedanı'nın kurucusu Nadir Şah'ın ölümünden sonra Gilan, Mazenderan ve Cürcan olmak üzere Hazar Denizi sahilini alarak Güney İran'da Zend hanedanını kuran Kerim Han Zend ile mücadele etmeye başlamıştır.
Kerim Han Zend, Kaçarların iç mücadelesinden istifade etmek için Muhammed Hasan Han'ın oğlu Ağa Muhammed'i Şiraz'daki sarayında tutsak alarak Develiler'e destek vermiştir. 1758'da Muhammed Hasan Han, Koyunlu kolunun başına geçmiş ve Zend Hanedanı içinde yer almıştır.
Ağa Muhammed, Kerim Han Zend'in ölümünden sonra 1779'da Şiraz'dan kaçmayı başarmış ve 1781'de Çarlık Rusyası'nı geri çevirerek Esterabad'da Develi kolunu yenerek Kaçar konfederasyonunu birleştirmiştir. 1796'da İran'ı birleştirerek başkenti Tahran olan Kaçar Hanedanı'nı kurmuştur.
Ağa Muhammed bir yandan Güney İran'daki Zend Hanedanı ile mücadele ederek öte yandan Kuzey İran'da hakimiyetini genişlemeye devam etmiştir. 1785'te Hazar Deniz sahilini elde etmiş ve merkezini Tahran'a taşımıştır.
1794'te Lütf Ali Han'ı esir alarak Zend Hanedanı'nı yıkmış ve 1795'te Rusya'nın himayesini isteyen Gürcistan'ı fethederek üstünlüğünü kabul ettirmiştir. Tiflis'i aldıktan sonra Tahran'a dönerek 1796'da Şah olarak tahta çıkıp Ağa Muhammed Şah olmuş ve ardından Meşhed'i alarak ismen devam etmekte olan Afşar Hanedanı'nı tamamen yıkmıştır.
1796'te Çarlık Rusyası Gürcistan seferini hazırlamış fakat II. Kazalin'in ölümünden dolayı iptal edilmiştir. Rusya'nın güneye inişinden endişelenen Ağa Muhammed Şah, Buhara seferini iptal ederek Gürcistan'a doğru hareket etmiş ancak yolun ortasında 19 Haziran 1797'de suikast sonucu öldürülmüştür.
Rusya ile mücadele
[değiştir | kaynağı değiştir]Ağa Muhammed Şah, çocukken kısırlaştırıldığı için evlat bırakmamıştır. Sadrazam İbrahim Karantar Şirazi Fars valisi Sultan Baba Han'ı getirerek Feth Ali Şah olarak tahta çıkarmıştır.
1798'de Feth Ali Şah, Azerbaycan'da Sadık Han Şagagi, Güney İran'daki Muhammed Han Zend, öz kardeşi olan Hüseyin Kuli Han ile mücadele etmiştir.
1801'de Fars memurları ('Tacik')'nın gücünü azaltmak amacıyla sadrazam İbrahim Karantara Şirazi'yi azlederek idam etmiştir. Tebriz'e veliaht Abbas Mirza'yı tayin ederek Azerbaycan'ı kontrol altında tutmaya çalışmıştır. Bundan sonra Kaçarların veliahtları hep Tebriz valisi olmuştur.
1800'de Doğu Gürcistan Rusya'ya ilhak edilmiş ve bunu kabul etmeyen Kaçarlar ile Rusya arasında 1804'ten sonra silahlı çatışmalar yaşanmaya başlanmış ve I. İran-Rusya Savaşı patlak vermiştir.
Kaçar ordusuna komuta eden Abbas Mirza ordunun ıslahat ihtiyacını hissederek Nizam-ı Cedid'i teşkil etmiştir. Abbas Mirza Aras Nehri'ni aşarak Erivan'ı elde etmiş ve savaşta üstünlüğü sağlamıştır. Bunun için 1810'de Rusya barış istemiş fakat bunu Kaçarlar reddetmiştir.
1812'de Aslan Decu'da kesin yenilgiye uğradıktan sonra Büyük Britanya'nın aracılığıyla 13 Eylül 1813'te Gülistan Antlaşması imzalanmış ve Kaçarlar, Gürcistan ve Kuzey Azerbaycan'ı kaybetmiştir. Aynı dönemde Osmanlı ile de savaşılmış ve Bağdat'ın kapısına dayanmıştır ancak yine Britanya'nın aracılığıyla Erzurum Antlaşması imzalanmış ve Kasr-ı Şirin Antlaşmasında belirtilen sınırlar tekrar onaylanmıştır.
Britanya'nın yarı sömürgesi
[değiştir | kaynağı değiştir]1836'de Feht Ali Şah'ın torunu Muhammed Şah tahta çıkmıştır. Bu dönemde Britanya güneyden İran'ı yarı sömürgesi yapmaya başlamıştır.
İsmaililiğin önderi Ağa Han isyanı ettiyse de bastırılarak Hindistan'a sığınmıştır. 24 Mart 1844'te Seyyid Ali Muhammed vahiyin indiğini ve kendisinin kayıplara karışan 12. imam olduğunu iddia ederek Babiliğini örgütlemeye başlamıştır. Babiler, Kaçarların siyasetini, mevcut Şiiliğini ve başta Rusya ve Britanya olmak üzere Avrupalıların sömürgeciliklerini eleştirmiştir.
1848'de Muhammed Şah öldüğünde Babiler isyan etmiş ve Nasıreddin Şah Rusya'nın yardımıyla Babileri bastırmaya çalışmıştır. Babileri bastırmakla başarılı olan sadrazam Emir Kebir İran'ın ıslahatını başlatmış ancak 1852'de Nasıreddin Şah tarafından öldürülünce ıslahat hareketi de sona ermiştir.
1870'te Kaçar Hanedanı'nın ekonomisi iflas etmiş ve Avrupalı yatırımcılara ekonomik ayrıcalık haklarını vermeye başlamıştır. Böylece İran, Rusya ve Britanya'nın yarı sömürgesi haline gelmiş ve dünya ekonomisinin de parçası olup dışarıdan ucuz malları girdikleri için İran'ın ekonomik gücü zayıflamıştır.
Britanya'ya gizlice tütün üretimi ve satışının 50 yıllık hakkını tekel olarak verilmiştir. 1890'de İstanbul'da çıkan Akhtar gazetesi tarafından bu ortaya çıkarılınca İran'da ulemalar ve kapalıçarşı esnafı Bazariler 'Tütün Kıyamı' adlı protesto hareketini başlatmış ve Kaçar Hanedanı tütün ile ilgili ayrıcalık haklarını Britanya'dan geri almıştır.
Askeriye
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaçar ordusu, hanedanın en büyük geleneksel meşruiyet kaynaklarından birisiydi, ancak hanedanlık boyunca giderek artan bir şekilde yabancı güçlerin etkisi altına girmiştir.[11][12]
Aşiret süvarileri gibi düzensiz kuvvetler, on dokuzuncu yüzyılın sonlarına kadar önemli bir unsurdu ve düzensiz kuvvetler uzun süre Kaçar ordusunun önemli bir parçası olarak kalmıştır.[13]
Ağa Muhammed Şah'ın 1797'deki ölümünde, ordusu zirvedeydi ve yerleşik nüfustan toplanan 50.000 kabile süvarisi (savar) ve 10.000 piyade (tüfengçi) olmak üzere 60.000 kişiden oluşuyordu.[14] Yeğeni ve halefi Feth Ali Şah'ın ordusu çok daha büyüktü ve 1805'ten itibaren Avrupa'da eğitilmiş birlikleri bünyesine katmıştır.[15] İran'da konuşlanmış olan Fransız general Gardane'ye göre, Feth Ali Şah komutasındaki ordu 1808'de 180.000 kişiden oluşuyordu ve bu sayı, Ağa Muhammed Şah'ın ordusunu büyüklük açısından çoktan aşıyordu.[15] Modern tarihçi Maziar Behrooz, Gardane'nin tahminine kabaca uyan başka tahminler olduğunu, ancak Gardane'nin, kendisi ve adamlarının Kaçar ordusunu eğitmekle görevlendirildiği için Kaçar ordusunun tam bir taslağını tamamlayan ilk kişi olduğunu belirtir.[15] Gardane'nin Feth Ali Şah dönemi ordusu hakkındaki raporuna göre, yaklaşık 144.000'i kabile süvarisi, 40.000'i piyade (Avrupa hatlarında eğitilenler dahil) iken, 2.500'ü topçu birliklerinin bir parçasıydı (zamburakçiler dahil). Süvarilerin yaklaşık yarısı, yani 70.000-75.000 kişi, sözde rekabi idi.[15] Bu, sözde seferberlik dönemlerinde maaşlarını şahın kişisel fonlarından aldıkları anlamına geliyordu.[15] Diğerlerinin hepsi sözde velayetiydi, yani maaş alıyorlardı ve eyalet İran hükümdarları ve valilerinin komutası altındaydılar. Gerektiğinde kraliyet ordusuna katılmak üzere seferber ediliyorlardı.[15] Ayrıca, gelenek olduğu üzere, kabilelerin büyüklüklerine bağlı olarak orduya asker sağlamaları gerekiyordu. Bu nedenle, daha büyük kabilelerin daha fazla sayıda asker sağlaması, daha küçük kabilelerin ise daha az sayıda asker sağlaması gerekiyordu.[15] Ödemeyi aldıktan sonra, merkezi hükümet askerlerin (büyük ölçüde) kendi malzemelerinin parasını ödemelerini bekliyordu.[15]
Rusya ile yapılan savaşlar döneminde, Veliaht Prens Abbas Mirza'nın Azerbaycan Eyaleti ordusuna komutanı olarak, ordunun bir bölümü İran'ı Rus işgalcilere karşı savunan ana güçtü. Bu nedenle, birliklerinin niteliği ve organizasyonu İran ordusunun geri kalanından üstündü. Abbas Mirza'nın birliklerinin askerleri, her köyün sorumlu olduğu kira bedeline göre belirlenen kotalar dahilinde Azerbaycan köylerinden tedarik ediliyordu. Abbas Mirza, birliklerinin teçhizat ve silahlarının ödemelerini kendisi karşılıyordu. James Justinian Morier, Abbas Mirza'nın komutasındaki kuvvetin 22.000 süvari, 12.000 topçu birliği de dahil olmak üzere piyade ve 6.000 Nizam piyadesinden oluşan 40.000 kişi olduğunu tahmin etmektedir.
Rusya, 1879'da Rus subayları tarafından yönetilen ve İran'da Rus nüfuzunun bir aracı olarak hizmet eden bir kuvvet olan İran Kazak Tugayı'nı kurmuştur.[16]:20, 74[17]
1910'lara gelindiğinde, Kaçar İran'ı, yabancı güçlerin askeri yardım sağlayarak merkezi otoritesini güçlendirmeye çalıştığı ölçüde merkezden uzaklaşmıştı. Savunma amaçlı bir modernleşme süreci olarak görülse de bu aynı zamanda iç sömürgeleşmeye de yol açmıştır.[18]
İran Jandarması, 1911 yılında İsveç'in yardımıyla kurulmuştur.[19][18] Tarafsız bir ülkenin katılımının, Rusya ve İngiltere arasındaki "Büyük Oyun" rekabetini ve herhangi bir ittifakın (I. Dünya Savaşı'nın başlangıcında) yanında yer almayı engellediği düşünülüyordu. İranlı yöneticiler, reformların ülkeyi yabancı etkilere karşı güçlendirebileceğini düşündüler. İsveç etkisindeki polis teşkilatı, ülkeyi merkezileştirmede İran polis teşkilatını güçlendirmede bir miktar başarılı olmuştur.[19] 1915'ten sonra Rusya ve İngiltere, İsveçli danışmanların geri çağrılmasını talep etmiştir. Bazı İsveçli subaylar ayrılırken, diğerleri Almanlar ve Osmanlıların İran'a müdahalesine destek vermiştir. Jandarmanın geri kalanı, Kaçar Hanedanlığı'nın ilk dönemlerinde var olan bir devriye biriminin adını taşıyan amniya adını almıştır.[19]
Kazak Tugayı'ndaki Rus subaylarının sayısı zamanla artmıştır. İngiltere de Tugayı takviye etmek için sepoylar göndermiştir. Rus Devrimi'nin başlamasından sonra, birçok çarlık destekçisi Sovyetler Birliği'ne karşı veya Sovyetler Birliği için savaşmak yerine Kazak Tugayı üyesi olarak İran'da kalmıştır.[17]
İngilizler, 1916'da Güney İran Tüfekçileri'ni kurdular ve bu birlik başlangıçtan 1921'e kadar İran ordusundan ayrı kalmıştır.[20]
1921 yılında Rus subayların görev yaptığı İran Kazak Tugayı, jandarma ve diğer kuvvetlerle birleştirilmiş ve İngilizler tarafından desteklenmeye başlanmıştır.[21]
1925'te Kaçar Hanedanlığı'nın sona ermesiyle Rıza Şah'ın Pehlevi ordusunda jandarma mensupları, Kazaklar ve Güney İran Tüfengçiler'in eski üyeleri yer alacaktı.[17]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ a b Barış Metin (2 Ağustos 2012). "Türk-İran İlişkilerinde Güney Azerbaycan Meselesi (1918-1938)". Türkiye Sosyal Araştırmalr Dergisi. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025.
- ^ Homa Katouzian, "State and Society in Iran: The Eclipse of the Qajars and the Emergence of the Pahlavis", Published by I.B.Tauris, 2006. pg 327: "In post-Islamic times, the mother-tongue of Iran's rulers was often Turkic, but Persian was almost invariably the cultural and admnistrative language"
- ^ Homa Katouzian, "Iranian history and politics", Published by Routledge, 2003. pg 128: "Indeed, since the formation of the Ghaznavids state in the tenth century until the fall of Qajars at the beginning of the twentieth century, most parts of the Iranian cultural regions were ruled by Turkic-speaking dynasties most of the time. At the same time, the official language was Persian, the court literature was in Persian, and most of the chancellors, ministers, and mandarins were Persian speakers of the highest learning and ability"
- ^ Law, Henry D.G. (1984). "Modern Persian Prose (1920s-1940s)". Ricks, Thomas M. (Ed.). Critical perspectives on modern Persian literature. Washington, D.C.: Three Continents Press. s. 132. ISBN 0914478958. 21 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan": During most of the Qajar rule, Turkish was the principal language spoken at the court, while Persian was the predominantly literary language.
- ^ Bernard Lewis: Ortadoğu, sf 500.
- ^ "Genealogy and History of Qajar (Kadjar) Rulers and Heads of the Imperial Kadjar House". 29 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2009.
- ^ Cyrus Ghani. Iran and the Rise of the Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power, I.B. Tauris, 2000, ISBN 1-86064-629-8, p. 1
- ^ William Bayne Fisher. Cambridge History of Iran, Cambridge University Press, 1993, p. 344, ISBN 0-521-20094-6
- ^ Abbas Amanat, The Pivot of the Universe: Nasir Al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 1831–1896, I. B. Tauris, pp 2–3
- ^ a b TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 24, sayfa: 51
- ^ Deutschmann, Moritz (2013). ""All Rulers are Brothers": Russian Relations with the Iranian Monarchy in the Nineteenth Century". Iranian Studies. 46 (3): 401-413. doi:10.1080/00210862.2012.759334. ISSN 0021-0862. JSTOR 24482848.
- ^ Rabi, Uzi; Ter-Oganov, Nugzar (2009). "The Russian Military Mission and the Birth of the Persian Cossack Brigade: 1879–1894". Iranian Studies. 42 (3): 445-463. doi:10.1080/00210860902907396. ISSN 0021-0862. JSTOR 25597565.
- ^ Rabi, Uzi; Ter-Oganov, Nugzar (2012). "The Military of Qajar Iran: The Features of an Irregular Army from the Eighteenth to the Early Twentieth Century". Iranian Studies. 45 (3): 333-354. doi:10.1080/00210862.2011.637776. ISSN 0021-0862. JSTOR 41445213.
- ^ Behrooz 2023, s. 40.
- ^ a b c d e f g h Behrooz 2023, s. 47.
- ^ Andreeva, Elena (2007). Russia and Iran in the great game: travelogues and Orientalism. Londra: Routledge. ss. 20, 63-76. ISBN 978-0-203-96220-6. OCLC 166422396.
- ^ a b c "Cossack Brigade". Iranica Online (İngilizce). Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
- ^ a b "The Swedish-led Gendarmerie in Persia 1911–1916 State Building and Internal Colonization". Sharmin and Bijan Mossavar-Rahmani Center for Iran and Persian Gulf Studies (İngilizce). Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
- ^ a b c "SWEDEN ii. SWEDISH OFFICERS IN PERSIA, 1911–15". Iranica Online. 3 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
- ^ "South Persia Rifles". Encyclopædia Iranica (İngilizce). Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
- ^ Zirinsky, Michael P. (1992). "Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921–1926". International Journal of Middle East Studies. 24 (4): 639-663. doi:10.1017/S0020743800022388. ISSN 0020-7438. JSTOR 164440.
- Genel
- Behrooz, Maziar (2023). Iran at War: Interactions with the Modern World and the Struggle with Imperial Russia (İngilizce). I.B. Tauris. ISBN 978-0-7556-3737-9.