Maya dilleri

Maya dilleri
Maya dilleri
Coğrafi dağılım	Mezoamerika
Sınıflandırma	Maya
Alt bölümler	Vastek; Yukatek; Çol; Kanhobal; Mam; Kiçe;
ISO 639-2 / 5	myn

Maya dilleri, Kolomb öncesi Mezoamerika uygarlıklarından birini oluşturan Mayalar'ın vaktiyle kullanmış oldukları Klasik Mayaca dahil hepsi ana Proto-Mayacadan türemiş olan dillerdir. SIL International (Ethnologue) verilerine göre 68 dilden oluşur ve 6.038.172 kişi^[1] tarafından konuşulur.

Sınıflandırma

Maya dillerini oluşturan ana dil (Proto-Mayaca) ve ondan türemiş diller 4 kol (branch) olarak ayrılır. Türkçe ve yan tablodaki İngilizce karşılıklarıyla şöyledir:

Proto-Mayaca (Proto-Mayan)
- Vastek dilleri (Huastecan Branch)
  - Vastekçe (Wastek)
  - Çikomuseltekçe (Chicomuceltec)
- Asıl Maya dilleri
  - Yukatek dilleri (Yucatecan Branch)
    - Yukatek-Lakandon dilleri
      - Yukatek Mayacası (Yucatec (Maya))
      - Lakandonca (Lakantun)
    - Mopan-İtza dilleri
      - İtzaca (Itza' )
      - Mopanca (Mopan)
  - Batı Maya dilleri (Western Branch)
    - Çol dilleri (Ch'olan): Atası Kolomb öncesi Maya uygarlığının dili olan Klasik Mayacadır.
      - Asıl Çol dilleri (Ch'ol Proper)
        Çol-Çontal dilleri
        Çontalca (Chontal)
        
        Çolca (Ch'ol)
        
        Çorti-Çolti dilleri
        Çortice (Ch’orti’)
        
        Çoltice (Ch’olti’)
      - Tzeltal dilleri (Tzeltalan)
        Tzeltalca (Tzeltal)
        
        Tzotzil (Tzotzil)
    - Kanhobal dilleri (Q'anjobalan)
      - Çuh dilleri (Chujean)
        Çuhça (Chuj)
        
        Toholabalca (Tojolab'al)
      - Asıl Kanhobal dilleri (Q'anjobalan Proper)
        Kanhobalca (Q'anjob'al)
        
        Akatekçe (Akatek)
        
        Hakaltekçe (Jakaltek (Popti'))
      - Moçoca (Mocho' )
  - Doğu Maya dilleri (Eastern Branch)
    - Mam dilleri (Mamean)
      - Asıl Mam dilleri (Mamean Proper)
        Mamca (Mam)
        
        Tektitekçe (Tektiteko)
      - İşil dilleri (Ixilean)
        İşilce (Ixil)
        
        Avakatekçe (Awakatek)
    - Kiçe dilleri (Quichean)
      - Uspantekçe (Uspantek)
      - adısz
        adısz
        Asıl Kiçe dilleri (Quichean Proper)
        Kakçikel-Tzutuhil dilleri
        Kakçikelce (Kaqchikel)
        
        Tzutuhilce (Tz'utujil)
        
        Kiçe-Açi dilleri
        Kiçece (K'iche)
        
        Açice (Achi)
        
        adısz
        Sakapultekçe (Sakapultek)
        
        Sipakapaca (Sipakapense)
        
        Pokom dilleri (Poqom)
        Pokomçice (Poqomchi)
        
        Pokomamca (Poqomam)
      - Kekçice (Q'eqchi' )

Sözlü dil

Uto-Aztek dil ailesine sokulan bu dil, Orta Amerika'da, özellikle Meksika'nın Yucatan, Campeche ve Quintana Roo bölgelerinde hâlen Mayalar'ın torunları sayılan 6,5 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Maya dili aslında 21-44 dilden oluşan bir dil ailesi olduğundan, lenguas mayenses (Maya dilleri) olarak da ifade edilir. Bu dillerin ortak kökü en az 5.000 yıl önce proto-Mayalar'ın kullandığı asli Maya dilidir. Maya dilleri gramatikal yapı ve tipolojik özellikleriyle diğer Orta-Amerika dillerinden farklılık gösterir. Bu farklılık, örneğin fiillerin,özne ve nesnelerin gramatikal çekiminde ve çekilemez fiiller kategorisinde kendini gösterir. Maya dillerinden bazıları Kolomb-öncesi dönemlerde Maya hiyeroglifik yazısıyla yazıya geçirilmiştir. Bu yazıların hatırı sayılır bir kısmı M.Ö. 900-250 dönemine aittir. Günümüzde yaklaşık 10.000 Maya yazıtı ve korteza kağıdı üzerine yazılmış birkaç kodeks (elyazması) bilinmektedir. İspanyol işgali sonrasında bu dil kayıtlara Latin alfabesiyle geçirilmiştir.

Maya dillerinin kökeni olan, Proto-Maya (Ön-Maya) dili de denilen asli Maya dili, Kişe-maya ya da Kişey-Maya (maya quiché) dilinde "eski Maya dili" anlamındaki Nab'ee Maya' Tzij terimiyle ifade edilir.

Bu dildeki ilk bölünme Meksika Körfezi kıyılarına yapılan göçle ortaya çıkmıştır. Maya dillerinin gramer yapısı diğer Orta Amerika dillerine kıyasla daha kolaydır. Türkçe gibi eklemlemeli bir dildir. (Diğer eklemlemeli dillerden bazıları Quechua dili, Etrüskçe, Moğolca, Fince, Macarca, birçok Kafkas (Abhazca vs.) ve Ural dilleri, Hatti dili, Pelasg dili, Lidya dili, Kızılderili dilleri, Sümerce, Bask dili, Eskimo dili'dir.) Meksika'da 2003'te yürürlüğe giren bir yasayla Yukatek Mayacası asli Kızılderili dilleri gibi, ulusal dil ilan edilmiştir.

Günümüzde Maya dillerinin konuşulduğu ülkeler, başta Meksika ve Guatemala olmak üzere, Honduras, Belize (Britanya Honduras'ı) ve El Salvador'dur.

Türkçe ile Maya dili arasında birçok alanda benzerlikler göze çarpmaktadır.^[2] İlk kez Mustafa Kemal Atatürk tarafından başlatılan bu benzerlikleri saptama çalışmasına son zamanlarda dilbilimciler de katılmaya başlamıştır.^[3] Maya dili ile Türkçedeki benzerlikler konusunda araştırma yapan Stig Wikander^[4] “Mayaca ve Altayca, Maya dilleri ailesinin Altay dilleri ailesiyle akrabalığı var mıdır?” adlı makalesinde saptadığı bazı benzerlikleri sunmuştur.^[5] Nitekim son bilimsel araştırmalar Maya dilinin de dahil olduğu Amerindiyen^[6] dil ailesinin yaklaşık 16.000 yıl öncesine dek Sibirya’da yaşayanların diliyle ortak bir kökene sahip olduğu yönündedir.^[7]

1845 yılında Meksika’ya yerleşip buradaki yerel ağızları öğrenerek “Mayalar” ve “Mu” hakkında çok önemli araştırmalara imza atan Charles Étienne Brasseur de Bourbourg, hayatını Orta Amerika tarihine, felsefe ve din konularına adamış bir bilim insanıdır. Brasseur, Mayalar konusundaki ilk araştırmaları yerinde araştırmış döneminin birkaç uzmanından biridir. Atatürk, Brasseur ’un “Maya Dili” adlı bu çok önemli kitabını sayfa kenarlarına notlar alarak ve önemli gördüğü yerlerin altını çizerek büyük bir dikkatle okumuş ve Maya diliyle Türkçe arasındaki benzerlikleri ortaya koymaya çalışmıştır.^[8]

Maya yazısı

Bulgular M.Ö. 3. ve 4.yy.’larda bile Mayalar’ın yazı sistemini kullandıklarını göstermektedir.^[9] Maya yazısından önce de Orta-Amerika’da çeşitli yazı sistemlerinin kullanıldıkları (Zapotek yazısı, Olmek yazısı vs.) bilinmektedir.^[10] Bunlardan biri Olmec ile Maya yazısı arasında bir "geçiş yazısı" denilebilecek Epi-Olmec yazısıdır.^[11] Bununla birlikte 5 Ocak 2006'da National Geographic tarafından yayımlanan Maya yazısı inceleme sonuçları Maya yazı sisteminin hemen hemen en eski Orta Amerika yazı sistemleri kadar eski olduğunu göstermektedir.^[12] Kısa kısa da olsa, çoğu anıtlar, tabletler, steller (dikiltaşlar ve tahta levhalar) ve çömlekçilik ürünleri üzerine yazılmış olmak üzere günümüzde yaklaşık 10.000 Maya yazıtının ya da metninin varlığı bilinmektedir. Bunlardan başka Mayalar'ın, özellikle çeşitli incir ağacı türlerinin ağaç kabuklarından elde ettikleri kâğıtlara kaydettikleri boyalı metinler mevcuttur.^[13]

Fonetik

İspanyol işgalinin olduğu 16.yy.'dan itibaren Maya dillerinin fonetik yazımı için bir sürü sistem geliştirilmiştir. Fakat bu sistemlerdeki sorun tekbimli olmayışlarıydı. Son yıllarda Mayalar'ın torunlarının kendileri de Latin alfabesi kullanarak bir fonetik sistem geliştirdiler. Maya uzmanlarınca gitgide kullanılmaya başlanan bu sistem sonunda, 1989'da Guatemala Kültür ve Spor bakanı tarafından da kabul edilmiş ve bakan bu sistemi esas alan Margarita López Raquec'in "Guatemala'nın Maya dillerini yazmak için alfabeler" adlı kitabını yayımlayarak bunu resmî bir referans belgesi olarak kabul ettiğini göstermiştir. Bu sistemdeki özelliklerden bazıları şunlardır:

Bir sessiz harfin arkasındaki apostrof (') o harfin gırtlaktan telaffuz edileceğini gösterir.
[u] harfi Türkçedeki [u] gibi okunur.
[x] harfi Türkçedeki [ş] gibi okunur.
[ch] harfi Türkçedeki [ç] gibi okunur.
[j] harfi Türkçedeki [h] gibi okunur.
Tek sesli kısa olarak okunur, aynı sesli iki kez yazıldığında o sesli uzun olarak okunur.Bir ortografi makalesi9 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

sesliler
Sessizler
ALMG	IPA	ALMG	IPA	ALMG	^[A]IPA	^[B]ALMG	IPA	ALMG	IPA	ALMG	IPA	ALMG	IPA	ALMG	IPA
a	[a]	aa	[aː]	ä	[ɐ]	b'	[ɓ]	b	[b]	ch	[ʧ]	ch'	[ʧ’]	h	[h]
e	[e]	ee	[eː]	ë	[ə]	j	[x]	k	[k]	k'	[k’]	l	[l]	m	[m]
i	[i]	ii	[iː]	ï	[ɪ]	n	[n]	nh	[ŋ]	p	[p]	q	[q]	q'	[q’]
o	[o]	oo	[oː]	ö	[ʌ]	r	[r]	s	[s]	t	[t]	t'	[t’]	tz	[ʦ]
u	[u]	uu	[uː]	ü	[ʊ]	tz'	[ʦ’]	w	[w]	x	[ʃ]	y	[j]	'	[ʔ]

Ayrıca bakınız

Notlar ve referanslar

^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2012.
^ Asya'dan Anadolu ve Amerika'ya 23 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Aztek ve Maya dilleri 16 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Maya dilleri ve ön Türkçe 26 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Mayalarda dil, din ve mimari 26 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "Origin of Türks and Tatars/Zakiev Genesis, URL erişim tarihi: 7 Temmuz 2008". 30 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2020.
^ "Stig Wikander". 6 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2008.
^ Stig Wikander/Articles^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ "Amerindiyen dil ailesi". 17 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2008.
^ J. H. Greenberg, Language in the Americas, Sanford University Press, Stanford (Californie), 1987 (ISBN 0-8047-1315-4)
^ "Mayalar - Türkler". Yazı.Tekin Gün. Mootol.Kültür Sanat,Haziran 2020. 9 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Saturno, WA; Stuart D, Beltran B (Mar 3 2006). "Early Maya writing at San Bartolo, Guatemala". Science 311 (5765): 1281–3. doi:10.1126/science.1121745 1 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. PMID 16400112 27 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Skidmore (2006)
^ "Epi-Olmec yazısı". 19 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2008.
^ Earliest Maya Writing Found in Guatemala, Researchers Say 26 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. NationalGeographic.com. Retrieved on 2007-06-06. The following year saw the publication of research on a tablet containing some 62 glyphs that had been found near the Olmec center of San Lorenzo Tenochtitlán 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., which was dated by association to approximately 900 BCE. This would make this putative Olmec script (see Cascajal Block) the oldest known for Mesoamerica; see Skidmore (2006, passim)
^ Miller and Taube (1993, p.131)
^ ALMG,Guatemala Maya Dilleri Akademisi (Academia de Lenguas mayas de Guatemala) adının kısaltılmış biçimidir.Bkz. Fonetik simgelerin Türkçe’deki ses değerleri 28 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.ALMG/Portal 22 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

James Churchward'un Maya,Mısır ve Mu alfabelerini karşılaştırma tablosu3 Nisan 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Olmek glifleri11 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] "Arşivlenmiş kopya". 24 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2012.

[2] Asya'dan Anadolu ve Amerika'ya 23 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Aztek ve Maya dilleri 16 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Maya dilleri ve ön Türkçe 26 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Mayalarda dil, din ve mimari 26 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[3] "Origin of Türks and Tatars/Zakiev Genesis, URL erişim tarihi: 7 Temmuz 2008". 30 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2020.

[4] "Stig Wikander". 6 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2008.

[5] Stig Wikander/Articles^{[ölü/kırık bağlantı]}

[6] "Amerindiyen dil ailesi". 17 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2008.

[7] J. H. Greenberg, Language in the Americas, Sanford University Press, Stanford (Californie), 1987 (ISBN 0-8047-1315-4)

[8] "Mayalar - Türkler". Yazı.Tekin Gün. Mootol.Kültür Sanat,Haziran 2020. 9 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[9] Saturno, WA; Stuart D, Beltran B (Mar 3 2006). "Early Maya writing at San Bartolo, Guatemala". Science 311 (5765): 1281–3. doi:10.1126/science.1121745 1 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. PMID 16400112 27 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[10] Skidmore (2006)

[11] "Epi-Olmec yazısı". 19 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2008.

[12] Earliest Maya Writing Found in Guatemala, Researchers Say 26 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. NationalGeographic.com. Retrieved on 2007-06-06. The following year saw the publication of research on a tablet containing some 62 glyphs that had been found near the Olmec center of San Lorenzo Tenochtitlán 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., which was dated by association to approximately 900 BCE. This would make this putative Olmec script (see Cascajal Block) the oldest known for Mesoamerica; see Skidmore (2006, passim)

[13] Miller and Taube (1993, p.131)

[14] ALMG,Guatemala Maya Dilleri Akademisi (Academia de Lenguas mayas de Guatemala) adının kısaltılmış biçimidir.Bkz. Fonetik simgelerin Türkçe’deki ses değerleri 28 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.ALMG/Portal 22 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[A]

[B]