Ural dilleri

Ural
Coğrafi dağılım	Doğu ve Kuzey Avrupa ile Kuzey Asya
Sınıflandırma	Ural
Alt bölümler	Samoyed Fin-Ugor

Ural dilleri, içinde otuz dokuz dil barındıran ve toplamda 25 milyon insan tarafından konuşulan dil ailesidir. Dünya üzerinde en çok konuşanı olan Ural dilleri, sırasıyla Macarca, Fince, Estonca, Marice ve Udmurtçadır. Yine dünyada içinde belirgin olarak Ural dilleri konuşanı barındıran ülkeler Estonya, Finlandiya, Macaristan, Romanya, Rusya, Sırbistan ve Slovakya'dır.

Ural ismi, bu dillerin doğduğu yer olarak düşünülen Ural Dağları'ndan gelmektedir. Her ne kadar yaklaşık olarak dilin doğum yeri bilinmese de Hint-Avrupa dil ailesinin doğduğu yerlere yakın olabileceği düşünülmektedir.

Soy ağacı

Ural dillerini gösteren bir tablo.

Ural dillerinin alt kolları her ne kadar kesin olarak sınıflandırılmamış olsa da çoğunlukla tüm sınıflandırmaların içinde Fin-Perm dilleri, Ugor dilleri ve Samoyed dilleri gibi alt dallara rastlamak olasıdır. Ancak uzun süredir Fin-Perm ve Ugor dilleri tek bir başlıkta birleştirilerek Fin-Ugor dilleri adı altında işlenmektedir. Bu nedenle Ural dilleri genel olarak iki başlık altında görülmektedir.

Tüm Ural dillerin tek bir dilden türediğine geniş olarak inanılsa da, bazı dilbilimciler başta dilin iki veya üç alt dala ayrılıp, sonrasında tüm diğer Ural dillerinin bu ana dillerden türediğini iddia etmektedir.

Dilin anavatanı

Dilin ilk ortaya çıktığı yer hakkında üç farklı teori bulunmaktadır. Gy. Laszlo, dillerin kökeninin Oka Nehri ile Orta Polonya arasında bulunduğunu öne sürer. E. N. Setälä ve M. Zsirai, dillerin İdil Nehri ve Kama Nehri arasında ortaya çıktığını savunur. Yine E. Itkonen ise, kökenin Baltık Denizi olduğunu söyler. Son olarak P. Hajdu ise tüm Ural dillerinin Batı ve Kuzeybatı Sibirya'dan türediğini savunur.

Ural-Altay dilleri

Ana madde: Ural-Altay dil ailesi

Birçok teori birleştiğinde Ural dillerinin, Altay dilleriyle bir akrabalık barındırdığını ortaya koymaktadır. Özellikle sözcüklerdeki benzerlikler göz önüne alındığında ve fonetik özelliklere bakıldığında bu benzerlik göze çarpmaktadır. Her iki dil grubunda da kelimelerin eklerle uzatılması ve ünlü uyumu görülmektedir. Ancak günümüzde bu akrabalık bağının oldukça uzak olduğuna ve aynı kökenden gelişin mümkün olmadığına inanılmaktadır.

Diğer diller

Ural dilleri, Altay dillerinin dışında Hint-Avrupa, Yukagir dilleri, Eskimo dilleri, Sibirya dilleri ile birleştirilmiş tezlere sahiptir. Nostratik diller grubu, Ural, Altay, Hint-Avrupa dillerini ve diğer birçok dili birleştiren bir sistemdir. Ural dilleri de bu sistemde sıkça işlenen bir dil ailesidir. Ancak bu sınıflandırmada Ural dillerinin bu tür bir sisteme dahil olmasının zor olduğu ifade edilmiştir. Yine Avrasya dilleri grubu da Ural, Altay, Hint-Avrupa ve Kafkas dillerini bir araya toplayan bir sistemdir. Ancak yukarıdakilerden hiçbiri kanıtlanamadığı gibi, Altay dilleri dışındakiler kabul görmemiştir.

Dillerin sınıflandırılması

Ural dillerinin geleneksel sınıflandırılması aşağıdaki gibi olup, modası geçmiş isimler italik yazılmıştır:

Samoyed

• Kuzey Samoyed
  • Enets (Yenets, Yenisei-Samoyed) — hemen hemen ölü
  • Nenets (Yurak)
  • Nganasan (Tavgy, Tavgi, Tawgi, Tawgi-Samoyed)
  • Yurats
• Güney Samoyed
  • Kamassice (Kamas) — ölü (20. yüzyıl)
  • Mator (Motor) — ölü (19. yüzyıl)
  • Selkup (Ostyak-Samoyed)

Fin-Ugor

• Ugor
  • Macarca
    • Macarca
  • Ob Ugor
    • Hantıy dili (Ostyak)
    • Mansi dili (Vogul)
• Fin-Perm
  • Perm
    • Komi
    • Komi-Perm
    • Udmurtça (Votyak)
  • Fin-Volga
    • Marice (Çeremisik)
      • Marice (Çeremis)
    • Mordvince
      • Erzya
      • Mokşaca
    • Ölü Fin-Volga dilleri
      • Meryaca (17. yüzyıl)
      • Muromyaca
      • Meşçerice
    • Fin-Lap
      • Sami
        • Batı Samice
          • Güney Samice
          • Ume Samice — hemen hemen ölü
          • Lule Samice
          • Pite Samice — hemen hemen ölü
          • Kuzey Samice
        • Doğu Samice
          • Kainuu Samice — ölü
          • Kemi Samice — ölü
          • Inari Samice
          • Akkala Samice — ölü (21. yüzyıl)
          • Kildin Samice
          • Skolt Samice
          • Ter Samice — hemen hemen ölü
      • Baltık-Fin
        • Estonca
          • Güney Estonca
            • Võro
        • Fince
        • İngrice — hemen hemen ölü
        • Karelyaca
          • Karelyaca
          • Ludikçe
          • Olonets Karelyaca
        • Livonyaca — hemen hemen ölü
        • Veps
        • Votikçe — hemen hemen ölü

Tipoloji

Yapı olarak Ural dillerinin genel özellikleri aşağıdaki gibidir:

• Ekler yardımıyla aşırı büyük sözcükler oluşturulabilir.
• Farklı amaçlar için birçok durum eki mevcuttur. (tüm Ural dillerinde ortalama 13–14 durum eki mevcuttur.)
  • Erzya dili: 12 ek
  • Estonca: 14 ek (biri tartışmalı)
  • Fince: 15 ek
  • Macarca: 18 ek (ayrıca bazı durum eki benzeri ekler)
  • Inari Samice: 9 ek
  • Komice: 27 ek
  • Mokşaca: 13 ek
  • Nenets dili: 7 ek
  • Kuzey Samice: 6 ek
  • Udmurtça: 16 ek
  • Veps dili: 24 ek
• Tüm Ural dillerinde ortak ve sistemli bir kuralı olan bazı durum ekleri mevcuttur.
  • İsmin yalın hali için bir ek yoktur.
  • Yükleme ve ilgi ekleri için burun ünsüzleri kullanılır. (-n, -m, vb)
  • Ural dillerinde isim hal ekleri, tüm Ural dillerinde farklı amaçlarla ve özelliklerle yer alır. Macarcadaki üstündelik, Fincedeki yerleşiklik, Kuzey Samicedeki yerleşiklik, Erzya dilindeki içindelik ve Nenets dilindeki kalma durumları bunlara örnektir.
• Ünlü uyumu standart Estonca dışındaki tüm Ural dillerinde mevcuttur.
• Hiçbir Ural dilinde cinsiyet yoktur.
• Olumsuz eylem, hemen hemen tüm Ural dillerinde bulunurken, Macarca gibi kimi yenilikçi dillerde bu özellik kaybolmuştur.
• Ünsüzlerin damaksıllaşması tüm Ural dillerinde görülür.
• Fonetik olarak hiçbir Ural dilinde çelişen tonlama yoktur.
• Tüm Ural dillerinde başa gelen ilgeçler çok azken, sona gelen ilgeçler çok fazla yer alır.
• İyelik ekleri mevcuttur.
• Hiçbirinde iyelik adılı yoktur.
• Çoğul ekleri -j (i) ve -t (-d) sıklıkla rastlanır.
• Hiçbir Ural veya Altay dilinde, İngilizcede have ile karşılanan yapı yoktur.
• Tüm Ural ve Altay dillerinde, bir sayı tekil ya da çoğul ise kendinden sonra gelen isim de daima tektir. Örneğin; Hint-Avrupa dillerinde üç balıklar şeklinde yazılan bir öbek, Ural-Altay dillerinde üç balık şeklindedir.
• Marice, Udmurtça ve Komi-Permce dışında vurgu daima ilk hecededir. Erzya dilinde ise bu değişkendir.

Diller arasındaki akrabalık

Aşağıda farklı Ural dillerinde, aynı kökenden geldiği bilinen bazı sözcükler yer almaktadır.

Türkçe	Proto-Uralca	Fince	Estonca	Kuzey Samice	Erzya	Marice	Komice	Kantice	Mansice	Macarca	Nenets
ateş (od)	tuli	tuli	tuli	dolla	tol	tul	tyl-	-	-	-	tu
balık	kala	kala	kala	guolli	kal	kol	-	kul	kul	hal	xalya
yuva	pesä	pesä	pesa	beassi	pize	pəžaš	poz	pel	pit'ii	fészek	pyidya
el, kol	käti	käsi	käsi	giehta	ked´	kit	ki	köt	kaat	kéz	-
göz	śilmä	silmä	silm	čalbmi	śel´me	šinča	śin	sem	sam	szem	sæw°
anlamak	süli	syli	süli	salla	sel´	šülö	syl	Löl	täl	öl	tyíbya
damar / sinir	sïxni	suoni	soon	suotna	san	šün	sën	Lan	taan	ín	te'
kemik	luwi	luu	luu	-	lovaža	lu	ly	loγ	luw	-	le
karaciğer	mïksa	maksa	maks	-	makso	mokš	mus	muγəl	maat	máj	mud°
idrar	kunśi	kusi	kusi	gožža	-	kəž	kudź	kos-	końć-	húgy	-
git-	meni-	mennä	minema	mannat	-	mija-	mun-	mən-	men-	megy-/men-	myin-
yaşa-	elä-	elää	elama	eallit	-	ila-	ol-	-	-	él-	yilye-
öl-	kaxli-	kuolla	koolma	-	kulo-	kola-	kul-	kol-	kool-	hal-	xa-
yıka-	mośki-	-	mõskma	-	muśke-	muška-	myśky-	-	-	mos-	masø-

Bibliyografi

Genel

• Abondolo, Daniel M. (editor). 1998. The Uralic Languages. London and New York: Routledge. ISBN 0-415-08198-X.
• Collinder, Björn. 1955. Fenno-Ugric Vocabulary: An Etymological Dictionary of the Uralic Languages. (Collective work.) Stockholm: Almqvist & Viksell. (Second, revised edition: Hamburg: Helmut Buske Verlag, 1977.)
• Collinder, Björn. 1957. Survey of the Uralic Languages. Stockholm.
• Collinder, Björn. 1960. Comparative Grammar of the Uralic Languages. Stockholm: Almqvist & Wiksell.
• Collinder, Björn. 1965. An Introduction to the Uralic Languages. Berkeley: University of California Press.
• Décsy, Gyula. 1990. The Uralic Protolanguage: A Comprehensive Reconstruction. Bloomington, Indiana.
• Hajdu, Péter. 1963. Finnugor népek és nyelvek. Budapest: Gondolat kiadó.
• Hajdu, Péter. 1975. Finni-Ugrian Languages and Peoples, translated by G. F. Cushing. London: André Deutsch. (English translation of the previous.)
• Laakso, Johanna. 1992. Uralilaiset kansat ('Uralic Peoples'). Porvoo – Helsinki – Juva. ISBN 951-0-16485-2.
• Rédei, Károly (editor). 1986-88. Uralisches etymologisches Wörterbuch ('Uralic Etymological Dictionary'). Budapest.
• Sammallahti, Pekka. 1988. "Historical phonology of the Uralic Languages." In The Uralic Languages, edited by Denis Sinor, pp. 478–554. Leiden: E.J. Brill.
• Sinor, Denis (editor). 1988. The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences. Leiden: Brill.

Sınıflandırma

• Bergsland, Knut. 1959. "The Eskimo-Uralic hypothesis." Journal de la Societé finno-ougrienne 61, 1-29.
• Fortescue, Michael. 1998. Language Relations across Bering Strait. London and New York: Cassell.
• Greenberg, Joseph. 2000-2002. Indo-European and Its Closest Relatives: The Eurasiatic Language Family, 2 volumes. Stanford: Stanford University Press.
• Pedersen, Holger. 1903. "Türkische Lautgesetze." Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 57, 535-561.
• Sauvageot, Aurélien. 1930. Recherches sur le vocabulaire des langues ouralo-altaïques ('Research on the Vocabulary of the Uralo-Altaic Languages'). Paris.

Linguistik

• Künnap, A. 2000. Contact-induced Perspectives in Uralic Linguistics. LINCOM Studies in Asian Linguistics 39. München: LINCOM Europa. ISBN 3895869643.
• Wickman, Bo. 1955. The Form of the Object in the Uralic Languages. Uppsala: Lundequistska bokhandeln.

Ayrıca bakınız

• Ural-Altay dil ailesi
• Fin-Ugor dilleri
• Samoyed dilleri

Dış bağlantılar

Genel

• Soy ağacı28 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Ethnologue
• Fin-Ugor dilleri 8 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The Economist, 20 Aralık 2005
• Urallar hakkında 8 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Başkaldırıcı Uralistler

• "The untenability of the Finno-Ugrian theory from a linguistic point of view" by Dr. László Marácz, a minority opinion on the language family
• "The 'Ugric-Turkic battle': a critical review"11 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Angela Marcantonio, Pirjo Nummenaho, and Michela Salvagni
• "Linguistic shadow-boxing" 27 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Johanna Laakso — a book review of Angela Marcantonio's The Uralic Language Family: Facts, Myths and Statistics