Sinirdilbilim
| Dilbilim |
|---|
| dizisinin bir parçası |
Sinirdilbilim, beyin dilbilimi ya da nörolinguistik; insan beyninde dil kavraması, üretimi ve edinilmesini denetleyen sinirsel mekanizmalara ilişkin çalışmaları kapsayan akademik alandır. Disiplinlerarası bir alan olarak sinirdilbilim; sinirbilim, dilbilim, bilişsel bilim, iletişim bozuklukları ve nöropsikoloji gibi dallardan yöntemler ve teorilerden faydalanır. Birçok farklı geçmişi olan sinirdilbilim araştırmacıları, bu alana çeşitli deneysel tekniklerin yanı sıra büyük oranda farklılık gösteren teorik bakış açıları getirmiştir. Sinirdilbilim dalında yapılmış çalışmalar ağırlıklı olarak ruhdilbilim (psikolinguistik) ve kuramsal dilbilimden kaynaklanan modellerin kullanımıyla şekillendirilmiş ve beynin ruh ile kuramsal dilbilim dallarında dilin üretimi ve kavrayışı için şart olduğu önerilen işlemleri nasıl uyguladığını araştırmaya odaklanır. Sinirdilbilimciler, beynin dil ile ilgili bilgileri işleme almak için kullandığı işlevbilimsel mekanizmaları araştırır ve afaziyoloji (sözyitimi bilimi), beyin görüntüleme, elektrofizyoloji ve bilgisayar modellemesini kullanarak dilbilimsel ve ruhdilbilimsel teorileri değerlendirirler.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]
Sinirdilbilimin tarihi kökenleri; beyin hasarından sonuçlanan afazi gibi dil bozukluklarının çalışılmasıyla ilgili afaziyoloji dalının 19. yüzyıldaki gelişimine kadar dayanır.[1] Afaziyoloji, beyin hasarlarının dil işletimi üzerindeki etkilerini inceleyerek beyin yapılarını belli işlevlerle bağdaştırmayı çabalar.[2] Spesifik beyin alanlarını dil işletimiyle bağdaştıran ilk insanlardan biri Fransız cerrah Paul Broca idi.[1] Broca, konuşma eksiklikleriyle mücadele etmiş çok sayıda insan üzerinde otopsi yaptı ve bunların neredeyse hepsinin sol frontal lobda günümüzde Broca alanı olarak bilinen bir alanda beyin hasarı (veya lezyonu) geçirmiş olduğunu keşfetti. 19. yüzyılın başlarında frenologlar, beyindeki farklı bölgelerinde farklı işlevlerin uygulandığı ve dilin çoğunlukla beynin frontal bölgelerinde kontrol edildiği iddiasında bulunmuşlardı, ancak Broca'nın araştırmaları, böyle bir ilişkiye dair tespitler sunan büyük ihtimalle ilk çalışmalardı[3][4] ve hem sinirdilbilim hem de bilişsel bilim dalları için çığır açtığı[5] ve kilit rolü[3] oynadığı görüşleri yaygındır. Sonradan ismi Wernicke alanına verilmiş Carl Wernicke, beynin farklı alanlarının farklı dilbilimsel görevler işlettiğini ileri sürdü; Broca alanı, konuşmanın motor üretimini, Wernicke alanı ise işitsel konuşma anlamasını işletir.[1][2] Broca ile Wernicke'nın çalışmaları afaziyoloji dalının kuruluşunun ve beynin fiziksel özelliklerini inceleyerek dil hakkında çalışmaların yürütülebildiği fikrinin kaynağıdır.[4] Ayrıca afaziyoloji dalı kapsamındaki ilk çalışmalar, beyindeki her alanın hücre mimarisi ve işlevine dayalı olarak beyni numaralı alanlara bölerek beyin yüzeyinin "haritası"nı tasarlamış Korbinian Brodmann'ın 20. yüzyılda yaptığı ilk çalışmalarından yararlandı;[6] Brodmann alanları olarak bilinen bu alanlar, günümüz sinirbilim (nörobilim) çalışmalarında kullanılmaya devam etmektedir.[7]
"Nörolengüistik/-linguistik" (Fransızca: neurolinguistique, İngilizce: neurolinguistics) terimi, "sinir" anlamına gelen "nöro-" ön eki ile "dilbilim" anlamına gelen "lengüistik" veya "linguistik" kelimesinin bileşimidir. Bu terimin yaratılışı Edith Crowell Trager, Henri Hecaen ve Alexandr Luria'ya atfedilir; Luria'nın kitabı "Nörolengüstiğin Temel Sorunları" (Rusça: Основные проблемы нейролингвистики, Osbovnıye problyemı neyrolingvistiki), başlığı "nörolengüstik/-linguistik" terimini içeren ilk kitaptır. Harry Whitaker, 1974 yılında Brain and Language ("Beyin ve Dil") akademik dergisini kurarak Amerika Birleşik Devletleri'nde sinirdilbilim dalını popülerleştirdi.[8] Yabancı kaynaklı "nörolengüstik/-linguistik" teriminin Türkçe karşılığı "sinirdilbilim", ancak "nörolenguistik" ve "nörolinguistik" terimleri de Türkçe kaynaklarda geçmektedir.[9]
Afaziyolojinin tarihi olarak sinirdilbilim alanının ana odak noktasını oluşturmasına rağmen, kısmen yeni beyin görüntüleme teknolojileri (ör. PET ve fMRG) ve zamana duyarlı elektrofizyolojik teknikler (EEG ile MEG)in ortaya çıkması nedeniyle sinirdilbilim alanı büyük oranda genişlemiştir.[1][10] Bu yeni zamana duyarlı elektrofizyolojik tekniklerle insanların çeşitli dil görevlerde bulunduğu esnada beyin aktivasyon örüntülerini kaydetmek mümkün oldu; üstelik 1980 yılında dil anlama kapsamında anlambilimsel (semantik) sorunlara duyarlı N400 beyin yanıtının keşfiyle elektrofizyolojik tekniklerin dil üzerindeki çalışmalarda uygulanabilir bir yöntem olduğu kanıtlandı.[11][12] N400, dil ile doğrudan ilişkili teşhis edilen ilk beyin yanıtıdır ve bunun keşfinden beri EEG ile MEG yöntemleri dil üzerinde araştırmaların yürütülmesinde giderek daha yaygın olarak kullanılmıştır.[13]
Bilim dalı olarak sinirdilbilim
[değiştir | kaynağı değiştir]Diğer alanlarla etkileşimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Sinirdilbilim, ruhdilbilim (psikolinguistik) ile yakından ilişkilidir, ancak ruhdilbilim, deneysel psikoloji dalındaki geleneksel teknikleri kullanarak dilin bilişsel mekanizmalarını açıklamayı amaçlar; günümüzde ruhdilbilimsel ile sinirdilbilimsel teoriler birbirlerinin üzerine kuruludur ve her iki arasında büyük oranda işbirliği yer almaktadır.[12][14]
Sinirdilbilim kapsamında yürütülen birçok çalışma, ruhdilbilimciler ile kuramsal dilbilimcilerin ileri sürdüğü teorileri test etmek ve bunları değerlendirmek ile ilgilidir. Genel olarak, kuramsal dilbilimciler, dilin yapısını ve dil bilgilerinin nasıl düzenlendiğini açıklamak için modeller önerirler; ruhdilbilimciler, dil bilgilerinin ruhen nasıl işlendiğini açıklamak için modeller ve algoritmalar önerirler; sinirdilbilimciler ise biyolojik yapılar (sinir nüfusları ve ağları)ın bu ruhdilbilimsel işletme algoritmalarını nasıl gerçekleştirdiğini anlamak için beyin aktivitelerini incelerler.[15] Örneğin, cümle işlemesine ilişkin deneylerde; işlevbilimsel beyin yanıtlarının ruhdilbilimcilerinin cümle işleme modelleri (ör. Janet Fodor ile Lyn Frazier'ın "serial" modeli,[16] ya da Theo Vosse ile Gerard Kempen'in "birleşme modeli"[14])ne ilişkin ileri sürdükleri farklı tahminleri nasıl yansıttıklarını incelemek için ELAN, N400 ile P600 beyin yanıtları kullanılmıştır. Sinirdilbilimciler ayrıca beynin fizyolojisi hakkındaki anlayışlara dayanarak dilin yapısı ve düzeni hakkında yeni tahminlerde bulunur.[17]
Sinirdilbilimsel araştırmalar, dilbilimin tüm ana alanlarında yürütülmektedir; temel dilbilimsel alt alanları ve sinirdilbilimin bunlarla nasıl etkileşimde bulunduğu aşağıdaki tabloda açıklanmaktadır:
| Alt alan | Tanım | Sinirdilbilimsel araştırma soruları |
|---|---|---|
| Ses bilgisi | konuşma seslerinin çalışması | beyin konuşma seslerini akustik sinyallerden nasıl ayıklar, beyin konuşma seslerini arka plan gürültülerinden nasıl ayırt eder |
| Sesbilim | seslerin dil kapsamındaki düzeninin çalışması | spesifik bir dilin sesbilimsel sistemi beyinde nasıl gösterilir |
| Biçimbilim ile sözcükbilim (leksikoloji) | sözcüklerin yapılanması ve zihinsel sözlükte hafızaya alınmasının çalışması | beyin, bir insanın bildiği kelimeleri nasıl hafızaya alır, bunlara nasıl erişir |
| Sözdizim | çok kelimeli söyleyişlerin yapılanmasının çalışması | beyin, kelimeleri kurucular ve cümleler olarak nasıl bir araya getirir; yapısal ve anlambilimsel bilgiler cümlelerin anlayışında nasıl kullanılır |
| Anlambilim | anlamın dilde nasıl kodlandığının çalışması |
Elde edinen konular
[değiştir | kaynağı değiştir]Sinirdilbilim kapsamında yürütülen araştırmalar birçok farklı konuyu inceler: ör., dil bilgileri nerede işletilir, dil işlemesi zamanla nasıl gerçekleşir, beyin yapıları dil edinimi ve öğrenimiyle nasıl ilişkilidir ve nörofizyoloji dil ve konuşma patolojisinde nasıl katkıda bulunur.
Dil işlemlerinin lokalizasyonu
[değiştir | kaynağı değiştir]![[icon]](/wiki/Dosya:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Dil işlemlerinin süreci
[değiştir | kaynağı değiştir] | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Dil edinimi
[değiştir | kaynağı değiştir] | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Dil ve konuşma patolojisi
[değiştir | kaynağı değiştir] | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Dipnotlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d Phillips, Colin; Kuniyoshi L. Sakai (2005). "Language and the brain" (PDF). Yearbook of Science and Technology (İngilizce). McGraw-Hill Publishers. ss. 166–169. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Ocak 2018.
- ^ a b Wiśniewski, Kamil (12 Ağustos 2007). "Neurolinguistics". Język angielski online (İngilizce). 17 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2009.
- ^ a b Dronkers, N.F.; O. Plaisant; M.T. Iba-Zizen; E.A. Cabanis (2007). "Paul Broca's historic cases: high resolution MR imaging of the brains of Leborgne and Lelong". Brain (İngilizce). 130 (Pt 5). ss. 1432–3, 1441. doi:10.1093/brain/awm042. PMID 17405763. 6 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi25 Ocak 2009.
- ^ a b Teter, Theresa (Mayıs 2000). "Pierre-Paul Broca" (İngilizce). Muskingum College. 6 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2009.
- ^ "Pierre Paul Broca". Who Named It? (İngilizce). 25 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2009.
- ^ McCaffrey, Patrick (2008). "CMSD 620 Neuroanatomy of Speech, Swallowing and Language". Neuroscience on the Web (İngilizce). Kaliforniya Eyalet Üniversitesi, Chico. 13 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2009.
- ^ Garey, Laurence. "Brodmann's" (İngilizce). 6 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2009.
- ^ Peng, F.C.C. (1985). "What is neurolinguistics?". Journal of Neurolinguistics (İngilizce). 1 (1). s. 7. doi:10.1016/S0911-6044(85)80003-8.
- ^ Google: "nörolengüstik" ile "nörolinguistik".
- ^ Brown, Colin M.; and Peter Hagoort (1999). "The cognitive neuroscience of language." Brown & Hagoort, The Neurocognition of Language. (İngilizce). s. 6.
- ^ Hagoort, Peter (2003). "How the brain solves the binding problem for language: a neurocomputational model of syntactic processing". NeuroImage (İngilizce). Cilt 20. ss. S18-29. doi:10.1016/j.neuroimage.2003.09.013. PMID 14597293.
- ^ a b Hall, Christopher J (2005). An Introduction to Language and Linguistics. Continuum International Publishing Group. s. 274. ISBN 0-8264-8734-3. 9 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2018.
- ^ Hagoort, Peter; Colin M. Brown; Lee Osterhout (1999). "The neurocognition of syntactic processing." Brown & Hagoort. The Neurocognition of Language. (İngilizce). s. 280.
- ^ a b Hagoort, Peter (2003). "How the brain solves the binding problem for language: a neurocomputational model of syntactic processing". NeuroImage. Cilt 20. ss. S19–S20. doi:10.1016/j.neuroimage.2003.09.013. PMID 14597293.
- ^ Pylkkänen, Liina. "What is neurolinguistics?" (PDF). s. 2. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2009.
- ^ See, for example, Friederici, Angela D. (2002). "Towards a neural basis of auditory sentence processing". Trends in Cognitive Sciences. 6 (2). s. 78. doi:10.1016/S1364-6613(00)01839-8., which discusses how three brain responses reflect three stages of Fodor and Frazier's model.
- ^ Weisler (1999), s. 280.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Weisler, Stephen; Slavoljub P. Milekic (1999). "Brain and Language". Theory of Language (İngilizce). MIT Press. s. 344. ISBN 0-262-73125-8.
