Çay (içecek)
 | |
| Tip | Sıcak veya soğuk içecek. |
|---|---|
| Menşe | İlk olarak MÖ 59'da Çin'de yapıldı ancak muhtemelen daha erken ortaya çıktı. |
Çay, çeşitli bitkilerin yapraklarının, çiçeklerinin, köklerinin, gövdelerinin, kabuklarının, tohumlarının kaynatılmasıyla veya haşlanmasıyla elde edilen bir içecek türüdür. Çay, çalının yapraklarının fermantasyonu, ısıtılması, kurutulması ve bazen diğer meyve veya bitkilerle karıştırılması sonucu hazırlanır.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Çay kelimesinin dünya dillerinin pek çoğundaki kökeni, dünyaya yayıldığı Çin'de yer alan dillere dayanır. Mandarin lehçesindeki ç'a, Min lehçesindeki (Amoy) t'e ve Kantonca çàh, 茶 karakterinin farklı telaffuzları olup çayın dünyaya yayılmış farklı söyleniş şekillerinin kökenini oluştururlar. Kantoncaya dayalı çàh formu ilk defa 1559'de Portekizli tüccarlar tarafından chà olarak benimsenmiş ve bu telaffuz tüccarlarca Hindistan'a yayılmıştır. Portekizceye ya dolaysız yoldan Kantoncadan ya da Kantonca kelimenin Malaycaya alıntılanması ve bu dilden Portekizceye geçmesi yoluyla girdiği düşünülmektedir.[1] İngilizce gibi bazı Avrupa dillerinde kelimenin Portekizceden alıntı chaa, cha, tcha, chia ve cia gibi arkaik muadilleri bulunmaktadır.[2]
Çin'in kuzey bölgelerinde konuşulan Mandarincede yer alan ç'a telaffuzu, Orta Asya'ya ve İran'a İpek Yolu vasıtasıyla yayılmış, bu bölgede Farsça bir ek olan -yi takısı kazanmıştır. Farsçaya girmiş kelime, ilerleyen dönemlerde Rusçaya ('чай'; çay), Arapçaya ('شاي'; şay) ve Hindustaniye (چائے, चाय; çay) alıntılanmıştır. Türkçede kelime ilk kez 17. yüzyılda tespit edilmiş olup doğrudan Portekizlilerden veya Farsçadan alıntılanmış olabileceği öne sürülmüştür.[3]
Avrupa'da daha sonraları Hollandalı tüccarlar tarafından Min lehçesi telaffuzu yaygınlaştırılmıştır. Bu sayede çay Batı dillerinde Min lehçesindeki 't'e kelimesinden türeyip İngilizceye (tea), Fransızcaya (the), İspanyolcaya (te), Almancaya (tee) yerleşmiştir.[4]
Korece, Vietnamca ve Japoncada yer alan ve içeceğe atıfta bulunan kelimelerin yukarıda belirtilen Çin dillerinin aksine daha eski bir Çince lehçesinden alıntılanmış olduğu öne sürülmektedir.[5] Çayın botanik ana vatanı olan Güneybatı Yünnan ve Kuzeydoğu Myanmar'da bulunan dillerde ise bitki ve içecek için Çin dillerinden farklı kelimeler yer alır ve bu kelimelerin Çincede yer alan kelimelerin nihai kökeni olabileceği öne sürülmüştür.[6] Wa halkının dilinde la ve miiem, Burmaca lahpet (လက်ဖက်), Kuzey Tayca miang (เมี่ยง), Lametçe meng bu kelimelere örnek teşkil eder.[6]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Efsanevî kökenleri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir kaynağa göre, çayın ilk yudumlanışı çok eskilere, MÖ 2737 yılına, Çin İmparatorluğu'na kadar dayanır. Efsaneye göre Çin'in ilk imparatorlarından Shen Yung, çay bitkisinin tesadüfen sıcak suya düşmesine şahit olur. İmparator, işte bu keşifle birlikte çayın büyüsüne kapılır ve yine efsaneye göre yedi yıl boyunca o bölgede kalarak sürekli çay içer.[7]
Avrupa ve Amerika'ya yayılması
[değiştir | kaynağı değiştir]Çayın Avrupa'da ilk söz edilişi ise yüzlerce yıl önce, 1559 yılında gerçekleşir. 1606 yılı ise çayın Avrupa'yla tanıştığı yıl olarak tarihe geçer. 1635 yılından sonra, Hollanda ve Fransa Avrupa'da çay tüketimine öncülük eden ülkeler olurlar. İlk demlik örneklerinin Çin'den Avrupa'ya ulaşması ise 1650'li yıllarda gerçekleşir.
Çayı Amerika'ya ulaştıran ise Peter Stuyvesant'tır. Bugün New York olarak anılan New Amsterdam’a yerleşen Hollandalı koloniler, Amerika’nın ilk çay tiryakileri olarak tarihe geçerler. Çaya bilimsel adının yani Camelia sinensis’in verilişi ise 1753 yılına rastlar. 1800’lü yıllarda, Avrupa ve Amerika’da çay endüstrisi yavaş yavaş boy göstermeye başlar.
Thomas Lipton’un ilk dükkânı da 1871 yılında, İskoçya'nın Glasgow şehrinde hizmete girer. 1890 yılına gelindiğinde Thomas Lipton, Seylan’da ilk çay tarlasını satın alır. Hindistan’dan getirilen çay tohumları 1903 yılından itibaren Kenya'da yeşermeye başlar.
Amerika’da sıcak havalarda çay satmakta zorlanan Richard Blechynden, çayı soğuk hâlde sunmayı akıl eder. Amerika kökenli Ice tea kavramı da işte bu tesadüfle doğar. Poşet çayın keşfi ise 1908 yılında gerçekleşir.
Üst sınıflara hitap eden pahalı bir içecek olmaktan uzaklaşarak gitgide herkes tarafından tüketilen bir içecek hâline gelen çay, çeşitli yeniliklerle birlikte gelişmeye devam eder.
Üretim
[değiştir | kaynağı değiştir]Hindistan, Sri Lanka, Çin, Türkiye, Kenya, Endonezya, Malavi ve Vietnam dünyada en önde gelen çay üretici ülkeleri oluşturur. Türkiye'de çay, sadece Gürcistan sınırından başlayan ve Fatsa'ya kadar uzanan alan içerisinde yetiştirilebilmektedir. Türkiye'de yaygın olarak çay, Doğu Karadeniz bölgesinden toplanır ve çay yapraklarından yapılan kırmızı renkteki içecek için kullanılır.
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çayları birçok kritere göre sınıflara ayırmak münkün olmakla beraber, üç temel çay çeşidi vardır. Bunlar; siyah çay, yeşil çay ve beyaz çaydır. Bunların dışında, yetiştiği bahçe, yaprak boyutu, çay işleme yöntemi, fermantasyon yöntemlerine göre de sınıflara ayırmak mümkündür. "Bitki çayı" terimi meyve ve bitkilerin işlenmesi ile elde edilen içecekleri kapsar. Kuşburnu gibi bitki çaylarında gerçekte çay yaprakları yoktur. Bazı bitkilerin aromaları çaylara eklenerek meyve ve bitki aromalı çaylar elde edilmektedir.
Tıbbi etkileri ve besin değeri
[değiştir | kaynağı değiştir]Çay; tein, kafein, teofilin ve antioksidanlar için doğal bir kaynaktır. İçinde bulunan mineraller nedeniyle kemik ve diş sağlığına faydalıdır. Ancak neredeyse hiç karbonhidrat, protein ve yağ içermez, Şeker ya da diğer katkılarla tatlandırılır.
Bilimsel araştırmalarda çayda bulunan theanine maddesi, çaydaki kafein ile dengeli bir şekildedir.[kaynak belirtilmeli] theanine maddesi, doğal bir yatıştırıcı olup kafein gibi maddelerinde oluşan etkileri dengeler, bu açıdan kahve sonrası yaşanan kalp çarpıntısı gibi sorunlar çay içenlerde çayla alakalı olarak görülmez. Çay içindeki theanine maddesi, çayı içenin sinirlerini rahatlatır ve tansiyonu dengeler.[kaynak belirtilmeli]
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Çay üreten ülkeler. -
-
Çin fincanında yeşil çay yaprakları. -
Hazır çay demleme poşetleri. -
Çay ikramı. -
İran'da çay kültürü.
.jpg)
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Sebastião Rodolfo Dalgado; Anthony Xavier Soares (1988). Portuguese Vocables in Asiatic Languages: From the Portuguese Original of Monsignor Sebastiao Rodolfo Dalgado, Volume 1. South Asia Books. ss. 94-95. ISBN 978-81-206-0413-1.
- ^ "tea". Online Etymology Dictionary. 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2012.
The Portuguese word (attested from 1550s) came via Macao; and Rus. chai, Pers. cha, Gk. tsai, Arabic shay, and Turk. çay all came overland from the Mandarin form.
- ^ "çay". Nişanyan Sözlük. 7 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2021.
- ^ "Tea" 14 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Online Etymology Dictionary. Retrieved 29 June 2012.
- ^ Victor H. Mair and Erling Hoh (2009). The True History of Tea. Thames & Hudson. ss. 262. ISBN 978-0-500-25146-1.
- ^ a b Mair & Hoh 2009, ss. 264–65.
- ^ "Çay:Tarih yazan yaprak". Özge Yılmaz. Tarih Dergisi. Ocak 2017. 2 Ekim 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- Etymonline.com14 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
