Zağanos Paşa

Lala Zağanos Paşa
12. Osmanlı Sadrazamı
Görev süresi 1 Haziran 1453 - 1456
Hükümdar	II. Mehmed
Yerine geldiği	Çandarlı Halil Paşa
Yerine gelen	Veli Mahmud Paşa
17. Osmanlı Kaptan-ı Deryâsı
Görev süresi 1463-1466
Hükümdar	II. Mehmed
Yerine geldiği	Yakub Bey
Yerine gelen	Veli Mahmud Paşa
Kişisel bilgiler
Doğum	y. 1426
Ölüm	1469 (42-43 yaşlarında) Balıkesir, Osmanlı İmparatorluğu
Vatandaşlığı	Osmanlı İmparatorluğu
Milliyeti	Arnavut
Evlilik(ler)	Sitti Nefise Hatun Fatma Hatun Anna Hatun
Çocuk(lar)	Mehmed Bey Ali Çelebi Hatice Hatun Selçuk Hatun Hamza Bey Ahmed Çelebi
Askerî hizmeti
Bağlılığı	Osmanlı İmparatorluğu
Branşı	Osmanlı donanması Osmanlı ordusu
Rütbesi	Kaptan-ı derya (1463-1466)
Çatışma/savaşları	İstanbul'un Fethi Belgrad Kuşatması Mora Seferi

Zağanos Mehmed Paşa veya Zağan Paşa (Osmanlıca: زاغنوس پاشا, Arnavutça: Zognush Pasha; y. 1426 – 1469), Fatih Sultan Mehmed döneminde sadrazam ve kaptan-ı derya olarak görev yapan Osmanlı askeri komutanı ve devlet adamıydı.

Aslen Hristiyan olan Zağanos Paşa, devşirme sistemi ile Osmanlı hizmetine alınarak Müslüman oldu ve Yeniçeri Ocağı'nda hızla yükseldi. II. Mehmed'in en güvendiği komutanlardan biri haline gelerek, hem askeri hem de siyasi alanda etkili bir rol oynadı. Aynı zamanda sultanın lalası olarak görev yaptı. Rakibi olan önceki sadrazam Çandarlı Halil Paşa'yı İstanbul'un Fethi sırasında saf dışı bıraktı ve Osmanlı yönetiminde daha da güçlendi. 1453'te sadrazam olan Zağanos Paşa, Belgrad Kuşatması'ndaki başarısızlığından sonra, 1456'da görevinden alındı. 1463 ile 1466 yılları arasında kaptan-ı derya olarak görev yaptı ve 1466'da Makedonya'nın Teselya valisi oldu. 1467'de Trabzon sancakbeyi olarak görev yaptı.

Hayatı

İskender Bey veya Hamza Paşa gibi Hristiyan Arnavut kökenli olduğu düşünülmektedir. Bazı kaynaklar ise Rum devşirmesi olduğunu öne sürmektedir.

Denizcilikte gözetleme için zağanos (keskin görüşlü, yırtıcı bir kuş) kullandığı için zağanos lakabıyla anılmıştır. Eğitimini Edirne Sarayındaki Enderun'da yapmıştır. Eğitiminden sonra ümera sınıfına dâhil olmuştur. II. Murad, oğlu ve veliahtı olan Şehzade Mehmed'i Manisa sancakbeyi olarak gönderince önce Nişancı Mehmed Bey onun lalası olarak görevlendirilmiş ve çok geçmeden Zağanos Paşa'ya lalalık görevi verilmiştir. Aralık 1449'da Saruca Kasım Paşa'nın lalalık görevine atanmasına kadar bu görevi sürdürmüştür.

1443'te Şehzade Mehmed Edirne'ye çağrıldığı zaman Zağanos Paşa'ya vezirlik görevi verilmiştir. 1444'te ikinci eş olarak II. Murad'in kızı ve Şehzade Mehmed'in ablası Fatma Sultan ile nikâhlanmış ve "Damat" olarak anılmaya başlanmıştır. 1446'da vezirlikten azledilip Gelibolu sancakbeyi ve donanma komutanı olmuştur. Bir iddiaya göre, Sultan II. Murad tarafından sürgün edilmiştir, 1444-1452 yılları arasında Balıkesir'de sürgün hayatı yaşamıştır.

1451'de babası olan II. Murad ölünce II. Mehmed'in ikinci defa padişahlığa çıkması üzerine Edirne'ye dönmüş ve ikinci vezir tayin edilmiştir. İstanbul'un fethi sürecinde önemli görevler yüklenmiştir.

İstanbul'un fethi öncesinde Rumeli Hisarı'nı yaptırmış, İstanbul Kuşatması'nın en ateşli savunucularından olmuştur. Rumeli Hisarı'ndaki 3 kulenin biri Halil Paşa, biri Sarıca Paşa, diğer güneydekine ise Zağanos Paşa adı verilerek Rumeli Hisarı'nın yapımı sonrası diğer 2 paşa ile birlikte padişahça onurlandırılmıştır. Dehası ile Osmanlı donanmasının kara yolu ile Kasımpaşa'ya indirilmesini sağlamıştır. Bununla birlikte Ulubatlı Hasan'ın kendi komuta ettiği birlikte bulunduğu ve askerlerinin emri altındaki tünelci ve istihkamcılarının büyük yararlılıklar gösterdiği bilinmektedir.

İstanbul'un fethi'nden sonra azledilerek idam edilen Çandarlı Halil Paşa'nın yerine vezir-i azamlığa getirilmiştir.

Ancak 1456 yılında Fatih Sultan Mehmet ile birlikte sefere çıkan Zağanos Paşa ve Osmanlı ordusu, Belgrad Kuşatması'nda Sırbistan'ın her yanını fethetmesine karşın şehri alamayıp; şehri savunan János Hunyadi komutasındaki Macar ordusu ve Haçlı birliklerine yenilmiş ve ağır kayıplar neticesi kuşatmayı kaldırmak zorunda kalmıştır.

Bu başarısızlığın en büyük sorumlusu olarak Zağanos Paşa gösterilmiş ve Vezir-i Azamlıktan alınmıştır. Kızı sultanın hareminden dışlanmış ve her ikisi de Balıkesir'e sürgün gönderilmiştir. Balıkesir'e yerleşen Zağanos Paşa, vakıflar kurmuş cami, medrese, hamam yaptırmış ve şehrin çehresini değiştirmiştir. Bundan sonraki hayat hikâyesi ise tam net değildir.

Bir anlatıma göre; 1459'da ise Balıkesir'den geri çağrılmıştır. 1463'te gelişmeye başlayan Osmanlı Donanması'nın başına Kaptan-ı Derya olarak getirilmiştir. 1466 yılında ise Teselya ve Makedonya'ya vali olarak atanmıştır.

Hakkındaki bir başka iddiaya göre ise; 1461 yılında Trabzon'un fethine katılmıştır. Trabzon'un fethi esnasında Prenses Anna ile evlenmiştir.

1467-1469 yılları arasında ise Trabzon'da sancak beyliği yapmıştır.

Diğer bir iddia ise 1461'de Trabzon'un fethi sonrası 1462 yılında Balıkesir'de vefat ettiği yönündedir.

İstanbul'un fethinde, gemilerin karadan yürütülmesini sağlayan Türkmen tahta işçilerinin de Balıkesir'e yerleşmesine önayak olmuş ve Tahtacılar adı verilen Türkmen Kültürü'nün oluşmasında pay sahibi olmuştur. Vakfının faaliyetleri Cumhuriyet Dönemi'ne kadar sürmüş, bu dönemde vakfın mütevellisi olan (torunlarından) Aslıer Ailesi tarafından, sahiplik ve imtiyaz hakları Türkiye Cumhuriyeti Devleti'ne devredilmiştir.

Zağanos sözcüğünün etimolojisi

Yaygın olarak bilinen kanı; "os" sözcüğünün Rumca"da "bey" anlamına geldiği, Rumeli Beylerbeyi iken yöre halkı tarafından "şahan-zahan (şahin)" kelimeleri ile birleştirilip "Zağanos" olarak okunduğudur (atalarından Evrenos Bey gibi). Halil Ethem Eldem'e göre Zağanos sözcüğü bir çeşit şahin anlamında olup, Farsça zağan sözcüğünden Osmanlıcaya geçmiştir. Mahmut Goloğlu ise Trabzon Rumcası’nda "martı" anlamına gelen zinos sözcüğüne bağlayıp, kaynak göstermeden sözcüğün eski Türkçe olduğunu iddia etmiştir.

Modern Türkçe sözlükte zağanos “bir cins doğan” olarak geçmekle birlikte, hangi dilden ödünç alındığı belirtilmemektedir. Farsça şahin sözcüğünün Rum ağzında bozulduktan sonra Türkçeye geçmiş formu olmalıdır.

Zağanos sözcüğünün Trabzon'da yengeç anlamında kullanılan zağana sözcüğü ile alakalı olabileceği akla gelebilir ki bu sözcük aynı zamanda yörede aksak yürüyen kişilere takılan bir lakaptır ama Paşa'nın adı Trabzon'un Fethi'nden öncesine dayanıyorsa bu önerme geçersizdir.

Eserleri

Zağanos Mehmed Paşa Balıkesir'de kendi ismini taşıyan Zağanos Paşa Camii'ni yaptırmıştır ve eşi Fatma Sultan ve kendisi bu caminin avlusunda bulunan türbede defnedilmiştir. Bundan başka yine Balıkesir'de camiye ek imaret, medrese yaptırmıştır. Bursa'da camii, mektep ve köprü; Edirne'de mescit ve Tokat'ta kütüphane yaptırmıştır.Trabzon'da bulunduğu süre içerisinde şehrin iç bölgesindeki ana geçişte yer alan ve stratejik öneme sahip köprü Zağanos Köprüsü olarak hala hizmet vermektedir.

Kaynakça

Dipnot

Alıntı

• Yalçınkaya, M. Alaaddin "Mehmed Paşa (Zağanos)", Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul:Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık A.Ş. C.2 s.174 ISBN 975-08-0072-9
• Öztürk, Özhan. (2003), Karadeniz: Ansiklopedik Sözlük. 2 Cilt .İstanbul:Heyamola Yayıncılık ISBN 975-6121-00-9.
• Mehmed Süreyya (haz. Nuri Akbayar) (1996), Sicill-i Osmani, İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları ISBN 975-333-0383 C.II say.426 [1]
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (8. Bas.: 2003) Osmanlı Tarihi I. Cilt: Anadolu Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Hakkında bir Mukaddime ile Osmanlı Devleti'nin Kuruluşundan İstanbul'un Fethine Kadar, Ankara:Türk Tarih Kurumu ISBN 975-16-0011-1. s.:430, 439, 441, 461-462, 473, 475, 499, 558,
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (8. Bas.: 1998) Osmanlı Tarihi II. Cilt: İstanbul'un Fethinden Kanunî Sultan Süleyman'ın Ölümüne Kadar Ankara:Türk Tarih Kurumu ISBN 975-16-0012-X s.:146, 153, 155-157, 167.

Siyasi görevi
Önce gelen: Çandarlı (2.) Halil Paşa	Osmanlı Sadrazamı 1453 - 1456	Sonra gelen: Veli Mahmud Paşa
Askerî görevi
Önce gelen: Yakup Bey	Kaptan-ı Derya 1463 - 1466	Sonra gelen: Veli Mahmud Paşa