Başkurtça
(Başkortça sayfasından yönlendirildi)
Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Başkurtça (ba) sürümü
| Başkurtça | |
|---|---|
| başqort tele, başqortsa | |
 | |
| Telaffuz | başqort tele |
| Bölge | Volga Federal Bölgesi, Orta Asya |
| Etnisite | Başkurtlar |
| Konuşan sayısı | 2.060.000 (2010)[1] |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Kiril alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Başkurdistan (Rusya) |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | ba |
| ISO 639-2 | bak |
| ISO 639-3 | bak |
 Başkurtça'nın Başkurdistan içindeki dağılımı. | |
Başkurtça veya Başkırca (Başkurtça: башҡорт теле; başqort tele), çağdaş Türk yazı dillerinden biridir ve Kıpçak grubuna bağlıdır. Çoğunluğu Başkurdistan'da yaşayan Başkurtlarca konuşulur.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Başkurtça daha çok konuşma dili olarak kullanılmıştır, edebiyat ise Sovyetler işgaline kadar Çağataycaya ve Osmanlıcaya yakın olan Kazan Tatarları ile ortak İdil-Ural Türk edebi dilinde yazılırdı. İlk kez 23 Mart 1919'da SSCB içinde Başkurdistan ÖSSC kurulması yazma Başkurt dili gelişmesine itiş verdi.
Özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Genel Türk dilleri ile karşılaştırınca sözcük yapısı hemen hemen ortak olsa ve ses kaymaları çok düzenli olsa da, olan ses kaymaları çok değişik duyulmasına ve zor anlaşılmasına sebep oluyor. Ünsüzler bakışından Türk dilleri arasında en zengin dildir. Ç, C, V,
Bu değişimler öğrenilince Başkurtçayı öğrenmeden anlaşılma derecesi çokça artıyor. Değişimlerin çoğusu aşağıdaki şekildedir:
- Ç sesi S sesine kaymıştır: as (aç), sıq (çık), səs (saç), səy (çay)
- Sözcük ve ek başındaki S sesi H sesine kaymıştır: harı (sarı), hin (sen), höt (süt)
- Alınma sözcüklerde ise genellikle korunmuştur: sələm (selam), ser (sır)
- Sözcük ve ek sonundaki S (bazı eklerde Z) sesi peltek Ś sesine kaymıştır: aś (as), kilməś (gelmez), qıś (kıs)
- Çoğu sözcükte Z sesi peltek Ź sesi olarak telaffuz ediliyor ki bunun Lir Türkçesinden Şaz Türkçesine geçerken r-ŕ-ź-z olarak daha eski bir şekli de olabilir: qıź (kız), küź (göz), haźlıq (sazlık)
- İki ünlü arasında kalmış D sesi de peltek Ź sesine kaymıştır, hatta alınma sözcüklerde bile: baźam (badem), məźəniyət (medeniyet), İźel (İdil)
- İstanbul Türkçesinde kaybolan geniz Ñ sesi Başkurtçada korunmuştur: miñə (bana), meñ (bin), öyöñ (evin)
- Kelime başındaki her C sesi Y sesine kaymıştır: yən (can), yəyləw (yayla: ETü *yaylağ -> yayla(w)), yəwhər (cevher)
- Başka Kıpçak dillerinde olduğu gibi B sesi bazı yerlerde M sesine kaymıştır: min (ben), mögöź (boynuz)
- Başka Kıpçak dillerinde olduğu gibi Anadolu Türkçesinde V sesine kaymış B, Y sesleri korunmuştur: bir (ver), bar (var), öy (ev)
- Başka Kıpçak dillerinde olduğu gibi Anadolu Türkçesindeki Ğ sesi W, Y seslerine kaymıştır: yeyən (yeğen), taw (dağ), awıl (köy, bkz. ağıl)
- A ve I hariç ünlüler ters çevrilmiştir:
- E sesi ilk hecede İ, sonraki hecelerde Ə harfi ile gösterilen açık e sesine kaymıştır: birmə! (verme!), kilmə! (gelme!)
- İstisna: sözcük başındaki Y sesi bazı sözcüklerde bu kaymaya engel olmuştur: yer (yer), yeyən (yeğen)
- İ sesi kısa İ sesine dönüşmüş ve E harfi ile gösterilir. Ancak telaffuzu Türkçedeki E harfi gibi değildir, I ve İ arasında kısa bir ses gibi söylenir: ber (bir), belem (bilim),
- O sesi U'ya, U sesi ise kısa U sesine kaymış ve alfabede O harfi ile gösterilir: bolot (bulut), Bulat (Polat), yul (yol)
- Ö sesi U ve Ü arasındaki Ü'ye, Ü sesi ise kısa Ü sesine kaymış ve alfabede Ö harfi ile gösterilir: köt (bekle, bkz. güt), bül (böl), kürhət (göster, bkz. görset)
- E sesi ilk hecede İ, sonraki hecelerde Ə harfi ile gösterilen açık e sesine kaymıştır: birmə! (verme!), kilmə! (gelme!)
Kişi zamirleri
[değiştir | kaynağı değiştir]| Teklik | Çokluk | ||
|---|---|---|---|
| Başkurtça | Anadolu Türkçesi | Başkurtça | Anadolu Türkçesi |
| Мин (Min) | Ben | Бeҙ (Beź) | Biz |
| Һин (Hin) | Sen | Һеҙ (Heź) | Siz |
| Ул (Ul) | O | Улар (Ular) | Onlar |
Alfabe
[değiştir | kaynağı değiştir]Kiril Alfabesi İle
| Аа | Бб | Вв | Гг | Ғғ | Дд | Ҙҙ | Ее | Ёё |
| Жж | Зз | Ии | Йй | Кк | Ҡҡ | Лл | Мм | Нн |
| Ңң | Оо | Өө | Пп | Рр | Сс | Ҫҫ | Тт | Уу |
| Үү | Фф | Хх | Һһ | Цц | Чч | Шш | Щщ | Ъъ |
| Ыы | Ьь | Ээ | Әә | Юю | Яя |
Başkurt Latin alfabesinin Türk Latin alfabesi ile karşılaştırılması:
- Başkurtça: Aa Ää/Əə Bb Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Jj Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Qq Rr Ss Śś Şş Tt Uu Üü Vv Ww Xx Yy Zz Źź
- Türkçe: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Jj Kk Ll Mn Nn Oo Öö Pp Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Yy Zz
Harfler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Ә : Türkçede "gel", "ver" kelimelerindeki açık E sesi gibi okunur. Alfabenin Latin versiyonunda Ä olarak da yer alır.
- Х: Başkurtçadan yana Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir (Latin X). İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ). Başkurtçada sadece alınma kelimelerde rastlanır: əxirət (ahiret), xəkim (hakim) v.b.
- Ҡ: Gırtlaktan çıkarılan kalın bir K sesini karşılar. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Qalın olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Qalın) biçimindedir. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Tatarcada ve Azericede de kullanılır ve Q harfi ile gösterilir, ancak Azericede daha çok etimolojik görev gördüğü için telaffuzu Başkurtça ile aynı değildir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir (Ⱪ, Ķ). Örneğin: Qadın (Kadın), Qayın (Kayın)...
- Ң: Genizden çıkarılan N ve G karışımı bir sestir. (Şekil benzerliği nedeniyle Latin Ⱨ harfi ile karıştırılmamalıdır.) Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıcadaki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu'da, özellikle Sivas yöresinde Saña, Baña, Deñiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur. (Tatarcada Ñ, Türkmencede Ň harfi ile gösterilir.)
- Ҫ: Peltek T (veya S) sesidir. (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki Ç harfi ile karıştırılmamalıdır.) Türkçede, Arapçadan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ث). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Örneğin: әҫәр (əśər) "eser". Başkurt alfabesinin resmi Latin alfabesi olmasa da kullanımda Ś biçimi tercih edilir.
- Ҙ: Peltek D (veya Z) sesidir. Türkçede, Arapçadan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ذ). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur.
Latin Versiyona Eklenen Harfler
[değiştir | kaynağı değiştir]- W: Tatarca’da ve Türkmence’de kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin Tatarcadaki Wali (Vali).
Arapça kökenli bazı kelimeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Başkurtça “eye” (iyi) sözcüğü "evet" ifadesinin karşılığıdır, "iyi" anlamını ise genelde "həybət" veya "yaqşı" sözcüğü kullanılır. Komşu Kazaklarda ve tüm Orta Asya halkarında "həybət" için jaqsı, yaxşı kelimesi kullanılır.
| Başkurtça (Kiril alfabesi) | Başkurtça (Latin alfabesi) | Türkçe | |||
|---|---|---|---|---|---|
| ағҙа | ağźa | âzâ | |||
| аҡыл | aqıl | akıl | |||
| алҡа | alqa | halka | |||
| ахырзаман | axırzaman | Ahir Zaman | |||
| әҙәм | äźäm | adam | |||
| әҙер | äźer | hazır | |||
| әжәл | äjäl | ecel | |||
| әкиәт | äkiyät | masal | |||
| әҫәр | äśär | eser | |||
| әүлиә | äwliyä | evliya | |||
| әхирәт | äxirät | âhiret | |||
| бәлә | bälä | belâ | |||
| бәүел | bäwel | sidik, idrar | |||
| бәхәс | bäxäs | tartışma, münakaşa (bahis) | |||
| вазифа | wazifa | vazife | |||
| ваҡиға | waqiğa | vâkâ | |||
| вәғәҙә | wäğäźä | - | выждан | vıjdan | vicdan, insaf |
| ғариза | ğariza | bildiri | |||
| ғасыр | ğasır | asır | |||
| ғәҙәт | ğäźät | âdet | |||
| ғәҙел | ğäźel | âdil | |||
| ғәйбәт | ğäybät | gıybet |
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2013.
- ^ Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World(Third ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-25004-7.
