Celâl Bayar
| Celâl Bayar | |
|---|---|
| |
| Celal Bayar | |
| 3. Türkiye cumhurbaşkanı | |
| Görev süresi 22 Mayıs 1950 - 27 Mayıs 1960 (10 yıl, 5 gün) | |
| Başbakan | Adnan Menderes |
| Yerine geldiği | İsmet İnönü |
| Yerine gelen | Cemal Gürsel |
| 3. Türkiye başbakanı | |
| Görev süresi 1 Kasım 1937 - 25 Ocak 1939 (1 yıl, 85 gün) | |
| Cumhurbaşkanı | Mustafa Kemal Atatürk (1923-1938) İsmet İnönü (1938-1939) |
| Yerine geldiği | İsmet İnönü |
| Yerine gelen | Refik Saydam |
| Demokrat Parti Genel Başkanı | |
| Görev süresi 7 Ocak 1946 - 22 Mayıs 1950 (4 yıl, 135 gün) | |
| Yerine geldiği | Makam oluşturuldu |
| Yerine gelen | Adnan Menderes |
| Ana Muhalefet Partisi Genel Başkanı | |
| Görev süresi 7 Ocak 1946 - 14 Mayıs 1950 | |
| Başbakan | Şükrü Saracoğlu (1942-1946) Recep Peker (1946-1947) Hasan Saka (1947-1949) Şemsettin Günaltay (1949-1950) |
| Yerine geldiği | Fethi Okyar |
| Yerine gelen | İsmet İnönü |
| Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanı (vekil) | |
| Görev süresi 11 Kasım 1938 - 26 Aralık 1938 | |
| Yerine geldiği | Mustafa Kemal Atatürk |
| Yerine gelen | İsmet İnönü |
| Türkiye İktisat Vekili | |
| Görev süresi 10 Kasım 1932 - 1 Kasım 1937 | |
| Başbakan | İsmet İnönü |
| Yerine geldiği | Mustafa Şeref Bey (Özkan) |
| Yerine gelen | Şakir Kesebir |
| Türkiye Büyük Millet Meclisi 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ve 11. Dönem Milletvekili | |
| Görev süresi 23 Nisan 1920 - 27 Mayıs 1960 | |
| Seçim bölgesi | 1920 - Manisa 1923-46 - İzmir 1950-57 - İstanbul |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | Mahmud Celâleddin[1] 16 Mayıs 1883 Bursa, Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 22 Ağustos 1986 (103 yaşında) Dr. Siyami Ersek Göğüs Kalp ve Damar Cerrahisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi, İstanbul, Türkiye |
| Milliyeti | Türk |
| Partisi |  İttihat ve Terakki (1907-1918)Türkiye Komünist Fırkası (1920-1921) .svg){kind=small} Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1945)_logo.svg){kind=logo} Demokrat Parti (1946-1961)
|
| Evlilik(ler) | Reşide Bayar
(e. 1903; ö. 1962) |
| Çocuk(lar) | Refi Bayar (1904-1940)[2] Turgut Bayar (1911-1983) Nilüfer Gürsoy (1921-2024) |
| Bitirdiği okul | İpek Meslek Yüksek Okulu, College Francais de l’Assomption |
| Mesleği | Siyasetçi Ekonomist |
| Ödülleri | 
|
| İmzası | 
|
Mahmut Celalettin Bayar (16 Mayıs 1883, Bursa - 22 Ağustos 1986, İstanbul), 1950'den 1960'a kadar 3. Türkiye cumhurbaşkanı olarak görev yapan Türk ekonomist ve siyasetçidir. Cumhuriyetin ilanının ardından Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) üyesi olarak 1937-1939 yılları arasında başbakanlık yapan Bayar, 1946 yılında Demokrat Parti'yi kurdu ve 1950'ye kadar genel başkanlığını yaptı. Bayar, asker kökenli olmayan ilk cumhurbaşkanıydı ve başkanlık dönemi sırasında liberal ekonomiye ve Türkiye'nin NATO'ya girmesiyle de birlikte Batı Bloku'na yakın politikalar izledi. 27 Mayıs 1960'ta yapılan askerî darbeyle görevden alındı ve yargılandı.
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Gençliği
[değiştir | kaynağı değiştir]Mahmut Celalettin,[3] 16 Mayıs 1883 tarihinde Bursa'nın Gemlik ilçesinin Umurbey köyünde doğdu. İlmiye sınıfına mensup bir fıkıh bilgini olan babası Abdullah Fehmi Efendi, 93 Harbi'nden sonra, bugün Bulgaristan sınırları içindeki Plevne şehrinden, Gemlik yakınlarındaki Umurbey köyüne göç etmişti.[4] Bu köydeki rüştiyede müdürlük ve bir ara da Gemlik'te müftülük yapmıştı. Bayar, Abdullah Fehmi Efendi'nin; Behzat ve Asım'dan sonraki üçüncü oğludur.
İlk ve ortaöğrenimini babasının yanında gören Bayar'ın çocukluğu ve ilk gençlik dönemi ailesinin yerleştiği Bursa'da geçti. Gemlik Mahkeme Kalemi ve Reji İdaresinde stajyer memur olarak çalıştı. Bursa'da açılan Ziraat Bankası veznedarlığı sınavını kazandı. Bankada veznedar olarak çalışırken Fransız papazlar yönetimindeki Collège Français de l'Assomption'da Fransızca okuluna devam etti. İpekböcekçiliği eğitimi veren Darüllâlim-i Harir'de (İpek Meslek Okulu) eğitim gördü.[5] 1905 yılında Deutsche Orientbank'ın imtihanını kazanarak burada kısa zamanda imza sahibi oldu. 1903'te, İnegöl'ün yerlilerinden ve eşrafından Refet Bey'in kızı Reşide Bayar ile evlendi, bu evlilikten Refii (1904-1940),[2] Turgut (1911-1983), Nilüfer Gürsoy (1921-2024) adlarında üç çocuğu olmuştur.
Siyasi kariyeri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu yıllarda özellikle dayısının etkisiyle siyasetle ilgilenmeye başladı. 1907'de İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Bursa'daki gizli kolu olan Küme adlı örgüte girdi.[6] II. Meşrutiyet'in ilanından (1908) sonra İttihat ve Terakki'yi Anadolu'da örgütlendirme politikası çerçevesinde Bursa'da bir şube açıldı. Bu cemiyetin Bursa şubesinin önce rehber muavini, sonra da rehberi oldu. 31 Mart Olayı (1909) başlayınca Hareket Ordusu'na katılmak üzere Bursalı İttihatçılardan bir gönüllü birliği oluşturdu. Mudanya'ya kadar gittiyse de ayaklanma bastırıldığından İstanbul'a gitmesine gerek kalmadı. İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin fırka (parti) konumunu alması üzerine Bursa sorumlu yazmanlığına (kâtib-i mesul) atandı. Ardından aynı görevle 1911'de İzmir'e gönderildi. Orada İttihat ve Terakki politikalarının başlıca uygulayıcılarından oldu. Partinin propaganda ve örgütlenme çalışmalarını yürüttü. Halka Doğru cemiyetini kuran ve parti görüşlerini yansıtan yine aynı adlı bir dergi çıkaran Bayar, bu dergide Turgut Alp takma adıyla yazılar yazdı. Millî İktisat politikasının uygulamaya geçirilmesi için çalıştı. Yörenin ekonomisine egemen olan gayrimüslim azınlıkların yanı sıra Türk halkının da ekonomik etkinliğinin artırılması çabalarına girişti. Partisinin öncülüğünde İzmir Kız Lisesinin açılmasına önayak oldu (1912). Basmahane'de Şimendifer Meslek Okulunun açılmasına yardım etti. Kooperatifçiliği yaygınlaştırmaya çalıştı. İzmir'de bir millî kütüphane kurdurdu.
Celâl Bayar'ın, spor yapan Altaylı gençleri İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katmak için gösterdiği çabanın sonucunda 1914 yılının 16 Ocak tarihinde Altay fiilen kuruldu. O dönem Şark İdadisinde faaliyet gösteren Altay'ın kuruluşu için para yardımında da bulunarak Altay'ın güçlenmesini sağladı.[7]
Kurtuluş Savaşı
[değiştir | kaynağı değiştir]I. Dünya Savaşı, Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgisiyle son bulup İttihat ve Terakki iktidardan uzaklaştırılarak bu partinin yöneticilerine karşı soruşturma ve suçlamalar başlayınca savaş suçlusu olarak İzmir Sıkıyönetim Mahkemesi'nde yargılandı ve aklandı.
Mütareke döneminde İzmir Redd-i İlhak Cemiyeti ve İzmir Müdâfaa-i Hukuku Osmaniye Cemiyeti'nin kuruluşuna katıldı (1918). İstanbul'da İtilafçı hükûmetler iş başına geçtiğinde adı bir kez daha tutuklanacaklar listesine girince ve İzmir'in işgali tehlikesi belirince, arkadaşı Jandarma Yüzbaşısı Sarı Efe Edip ile birlikte İzmir'den kaçıp dağlara çekilerek Gökçen Efe'ye sığındı. Galip Hoca takma adıyla, zeybek ve köy hocası kılığında köy köy dolaşarak işgale karşı propaganda yaptı. İzmir'in işgalinden sonra Söke yöresindeki ulusal direnişçilerle iş birliği yaptı. Direnişçilerin safında Yunan işgaline karşı Aydın'ın geri alınması mücadelesine katıldı. Denizli cephesinde Demirci Mehmet Efe'ye danışman oldu. Balıkesir Kongresi kararıyla Akhisar cephesi alay komutanlığına getirildi.
Köylü kıyafetinde, eşeklerle odun kömürü satın almak için köy köy dolaşan Celâl Bayar, Akhisarlılara önderlik yapabilecek kabiliyette olan kişilerle irtibat kurmuştur. Özellikle kendi bölgelerinde nüfuz sahibi olan Kömürcü köyünden Uşşaki Şeyhi Sadık (Erenbaş) Efendi, Arabacıbozköy'den Kadiri şeyhi İbrahim (Yılmaz) Efendi ve Beyoba köyünden Ziya Bey ile çok sıkı bir diyalog kurmuştur. Hemen hemen Akhisar'ın bütün köylerini dolaşan Celâl Bayar, halkı örgütlemiş ve millî bilincin oluşmasında gereken her şeyi yapmıştır.[8]
1920'de Osmanlı Meclis-i Mebusanı'na Saruhan Sancağı (Manisa) mebusu seçildi. Mecliste Kuvâ-yi Milliye'yi öven ve Saray'ın Kurtuluş Savaşı konusundaki ilgisizliğini yeren konuşmalar yaptı. İstanbul işgal edilince (16 Mart 1920) gizlice Bursa'ya geçti. Ankara'ya geçmeyi planlarken isyancı Anzavur kuvvetleri Bursa'ya doğru harekete geçince, Mustafa Kemal Paşa Celâl Bayar'dan bir süre Bursa'da kalarak buradaki Kuvâ-yi Milliye örgütüyle iş birliği yapmasını istedi. Bu görevi nedeniyle, Ankara'da 23 Nisan 1920'de toplanan TBMM'nin açılış toplantısında hazır bulunamadı. 8 Mayıs 1920'de Ankara'ya geçerek I. dönem TBMM'ye Bursa mebusu olarak katıldı.[9] Mecliste eski İttihatçılarla iş birliği yapmayarak Mustafa Kemal Paşa'nın yakın çevresine girdi. İktisat encümeni raportörlüğü yaptı. 1920'de bir ara iktisat vekilliğine vekâlet etti. Çerkez Ethem ile TBMM arasında arabuluculuk yapmakla görevlendirilen kurula üye seçildi, Ethem ile görüşmeler yaptı. Mustafa Kemal Paşa'nın direktifleriyle Yeşil Ordu Cemiyeti ve resmî Türkiye Komünist Fırkası'nın yöneticileri arasında yer aldı.[10]
1921-1922 yılları arasında iktisat vekili olarak görev yaptı. 1922'de Lozan Konferansı'na gönderilen ilk kurula danışman olarak katıldı. Aynı yıl bir süre hariciye vekilliğine vekâlet etti. 1923 seçimlerinde, Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Grubu adayı olarak 2. TBMM'ye İzmir Milletvekili olarak girdi. Türk Kurtuluş Savaşı'nda göstermiş olduğu üstün hizmetler dolayısıyla Kırmızı-Yeşil şeritli İstiklâl Madalyası ile taltif edildi.
Tek parti dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Cumhuriyet'in ilanından sonra, Mart 1924'te Mübadele, İmar ve İskân vekilliğine atandı. Temmuz 1924'te bu görevden istifa etti. Aynı yıl Mustafa Kemal tarafından yeni bir ulusal banka kurmakla görevlendirildi. 26 Ağustos 1924'te ulusal ekonomi politikasının temel taşlarından olan ve Türkiye'nin ekonomik yaşamında belirleyici bir rol oynayan Türkiye İş Bankası'nı kurdu ve 1932'ye değin genel müdürlüğünü yaptı.
Hükûmetin etkin desteğinden yararlanan İş Bankası hızlı bir gelişme gösterdi. Bayar bu dönemde Mustafa Kemal'in yakın çevresinde bulunmasının sonucu olarak rejimin ekonomi politikasının belirlenmesinde etkili oldu. Aşarın kaldırıldığı, toprak dağıtımına gidildiği, Teşvik-i Sanayi Kanunu'nun çıkarıldığı, demir yolu yapımının hızlandırıldığı ve T.C. Merkez Bankası'nın kurulduğu bu dönemde, ekonomi politikasının temel özelliği, devlet desteğiyle bir tür kapitalizm yaratma kaygısıydı. 1929 Büyük Bunalımı'nın etkileri, "liberal" denen bu politikanın yerini devletçiliğe bırakmasına yol açtı.
1932'de iktisat vekilliğine getirilen ve 1937'ye değin bu görevde kalan Bayar, devletçiliğin de önde gelen uygulayıcılarından oldu. Ama "İş Bankası Çevresi"nin baş temsilcisi olarak, daha katı bir devletçilikten yana olan İsmet Paşa çevresiyle tam olarak anlaşamadı. Bayar'ın devletçilik anlayışı, devletçiliği bir sistem olarak değil, ulusal kapitalist bir ekonominin yaratılmasında etkin bir yöntem olarak görmede odaklanıyordu. Bayar'ın iktisat vekilliği döneminin ayırıcı özelliği, devletin ekonomiye düzenleyici müdahalelerinin artmasının yanı sıra, bizzat devlet eliyle sanayileşme girişiminin büyük boyutlara ulaşmasıydı. Bu amaçla 1. Beş Yıllık Sanayi Planı hazırlandı. Sanayileşmenin yürütülmesi ve finansmanıyla görevli Sümerbank, Etibank gibi kuruluşlar oluşturuldu. Birçok alanda devlet tekeli getirildi. Sanayileşmeyi desteklemek amacıyla dış ilişkilerde korumacı bir siyaset izlendi, iç ticaret hadleri tarım aleyhine bozuldu. Birçok alanda millîleştirmeye gidildi.
Haziran 1936'da Celal Bayar millî iktisat anlayışını özetlerken şu sözleri kullandı:
Liberalizmi -dilim dahi dönmüyor, bu kelime bana o kadar yabancı geliyor- yıkaraktan memleketimizde güdümlü bir ekonominin esaslarını kurmak istiyoruz. Bu istihale (değişme) devresinde bizim samiamıza (duyma alışkanlığımıza) işitmemize hoş gelmeyecek birtakım şeyler olacaktır. Fakat bu tecrübe mutlak surette müsbet (olumlu) bir netice verecektir.[11]
İsmet İnönü, bazı konularda Atatürk'le anlaşmazlığa düşerek başbakanlıktan istifa edince, 1 Kasım 1937'de Bayar bu göreve getirildi. Ama yeni hükûmet genel politikada köklü bir dönüşüm gerçekleştiremedi. Hükûmetin bileşiminde de önemli bir değişiklik yapılmadı, ekonomi politikası değiştirilmedi. Bayar hükûmeti döneminde devletçi yaklaşımı sürdüren Denizbank Kanunu çıkarıldı, birkaç devletleştirme yapıldıysa da bu alanda önemli bir girişim olmadı. Atatürk'ün ölümünden (10 Kasım 1938) sonra cumhurbaşkanı seçilen İnönü'nün yeniden başbakanlığa atadığı Bayar'ın bu görevi kısa sürdü, Ocak 1939'da istifa ederek başbakanlıktan ayrıldı.
Demokrat Parti
[değiştir | kaynağı değiştir]
II. Dünya Savaşı yıllarında Bayar'ın siyasal etkinliği sınırlı kaldı, yeniden milletvekili seçildiyse de önemli bir göreve getirilmedi. 1943'ten sonra hükûmete karşı ılımlı muhalif bir tutum takındı. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) yönetimine karşı muhalefet, 1945 yılı Bütçe Kanunu'nun oylanması sırasında su yüzüne çıktı; 29 Mayıs 1945 günü, Şükrü Saracoğlu Hükümetinin 1945 yılının yedi aylık bütçesi için yapılan oylamada Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü, Refik Koraltan ve Emin Sazak'la birlikte bütçeye ret oyu verdi, ardından, aynı gün içinde yapılan güven oylamasında hükûmete güvensizlik oyu verenler arasında yer aldı. Parti içi muhalefet 7 Haziran 1945'te Bayar, Menderes, Koraltan ve Köprülü'nün CHP Meclis Grubu başkanlığına "Dörtlü Takrir" diye bilinen "Parti tüzüğü ve bazı kanunlarda tadilat" isteyen bir önerge vermesiyle iyice belirginleşti. Ülkede ve partide siyasal liberalleşme isteyen bu önerge, CHP grubunda, imza sahiplerinin dışındaki üyelerce oy birliğiyle reddedildi. Ardından, önce 21 Eylül 1945 günü CHP Divanı oy birliğiyle Dörtlü Takrir'i verenlerden Köprülü ve Menderes'i, kısa süre sonra da Koraltan'ı partiden ihraç etti. Bayar, Eylül 1945'te milletvekilliğinden, Aralık 1945'te de CHP'den istifa etti. 7 Ocak 1946'da bu üç arkadaşıyla birlikte Demokrat Parti'yi (DP) kurdu ve partinin genel başkanlığına seçildi.
Tek parti dönemindeki, özellikle II. Dünya Savaşı yıllarındaki sıkıntıların halkta yarattığı hoşnutsuzluk ve savaş ertesinde dünya çapındaki demokratik gelişme bağlamında kurulan, aynı zamanda tek parti üst kademesindeki (özellikle İnönü-Bayar çekişmesinde odaklaşan) iktidar mücadelesini ve (İnönü'nün saf devletçiliği ile Bayar'ın özel girişime yönelik devletçiliği gibi) farklı ekonomi politikası yaklaşımlarını yansıtan Demokrat Parti'nin programında siyasal demokratikleşme, bürokrasinin gücünün kırılması, devletçilik ilkesi korunmakla birlikte, özel girişimin özendirilmesi gibi temalar işleniyordu. Bayar partiyi tanıtmak için çıktığı gezilerde artık halkın iktidara gelmesi gerektiğinden, halk iradesinden söz ediyordu.
DP 1946 seçimlerinde CHP'ye karşı görece bir başarı elde ederek 62 milletvekili çıkardı. Bayar da İstanbul'dan milletvekili seçildi. 1946-1950 yılları arasında, ana muhalefet partisi lideri olarak eski partisi CHP'ye karşı zaman zaman sertleşen bir muhalefet yürüttü. DP'nin Ocak 1947'deki ilk kongresinde Bayar, Seçim Kanunu'nun değiştirilmesini, aynı kişinin hem cumhurbaşkanı hem parti başkanı olamamasını, antidemokratik yasaların kaldırılmasını istedi. Ama CHP'ye karşı muhalefetin dozu konusunda, DP içindeki ılımlılar arasında yer aldı. "Aşırılar" daha sonra partiden ayrılarak Millet Partisi'ni kurdular. DP tek parti döneminin etkin laiklik politikasından hoşnutsuzluk duyan dinci çevrelerce desteklenmekle birlikte, Bayar'ın "Atatürkçü" kişiliği bu partinin laikliğe bağlılığı konusunda güvence olarak görülüyordu.[13]
Cumhurbaşkanlığı (1950-1960)
[değiştir | kaynağı değiştir]
1950 seçimlerinde oyların yüzde 55'ini alan DP büyük bir seçim başarısı elde ederek tek başına iktidara geldi ve Cumhuriyet döneminde iktidar ilk kez el değiştirdi. Muhalefet günlerinde Celâl Bayar cumhurbaşkanı olmak yerine, kabine başında olmayı tercih ettiğini kesin surette söylemişti. Parti liderinin cumhurbaşkanı olmaması ve bu makamın politika dışında kalması hakkında muhalefet devrinde yapılan ısrarlarında samimi olduğu, Bayar'ın cumhurbaşkanlığını reddetmesi suretiyle belirtilmiş olacaktı. Fakat seçimlerin ardından kararı değişince Celâl Bayar, 22 Mayıs 1950'de cumhurbaşkanı seçildi ve DP genel başkanlığından çekildi.[14]
1954 ve 1957 seçimleri sonunda da yeniden cumhurbaşkanı oldu ve 27 Mayıs Darbesi'ne (1960) kadar bu görevde kaldı. Türkiye'nin üçüncü cumhurbaşkanı olan Bayar, Cumhuriyet'in asker kökenli olmayan ilk cumhurbaşkanıdır (Bayar görevden uzaklaştırıldıktan sonra da 29 yıl boyunca cumhurbaşkanlığı makamında asker kökenliler yer aldı.). DP genel başkanlığından ayrılmasına karşın, DP iktidarı döneminde DP politikalarının belirlenmesinde Adnan Menderes'le birlikte birinci derecede söz sahibi oldu. Partiler üstü bir görev anlayışı izlemedi, taşıdığı DP amblemli bastonda simgeleşen davranışlarıyla sürekli olarak DP'nin önderi olduğu görünümünü verdi. Seçimlerde etkin biçimde propaganda gezilerine katıldı. Bu nedenle muhalefet tarafından sık sık eleştirildi.
DP döneminde Batı blokuyla ilişkiler sıklaştırıldı, Türkiye Kore Savaşı'na ve NATO'ya katıldı. Bu temelde birçok dış gezi de yapan Bayar, 1954'te, ABD'ye resmî bir ziyarette bulunan ilk Türkiye Cumhurbaşkanı oldu. 1957 seçimleri öncesi, 20 Ekim 1957'de DP'nin İstanbul'daki mitingindeki konuşmasında "Türkiye'nin 30 yıl içinde bir "Küçük Amerika" olacağını" açıkladı.[15]
On yıllık DP iktidarı döneminde Türk toplumu derin dönüşümler yaşadı. Özel girişimi özendiren enflasyonist bir ekonomi politikası izlendi ama devletin ekonomik ağırlığı azaltılmadı. Halkın siyasal katılımı arttı, siyasal üst kademenin yapısı değişti. Laiklik yönelimi terk edilmemekle birlikte, tek bir partinin etkin laiklik politikasından vazgeçildi. Ama 1950'lerin ikinci yarısında, ekonomik bunalımın da etkisiyle, DP gittikçe artan otoriter bir politika izledi, muhalefete karşı baskı uyguladı. Bu otoriter yönetimde Bayar'ın da belirleyici bir etkisi oldu. Ethem Menderes, 14 Kasım 1957 günü not defterine, Bayar'ın, "İcap ederse İsmet Paşa'yı da sehpaya götürmekte tereddüt etmem!" dediğini yazdı ve bunu "korkunç ihtiras" olarak tanımladı.[16]
27 Mayıs Darbesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
DP'nin artan baskısına karşı artan hoşnutsuzluktan yararlanan 27 Mayıs 1960 askerî müdahalesi DP iktidarını devirdi. Bayar, darbe sabahı Çankaya Köşkü'nde kendisini teslim almaya gelen subaylara karşı önce direnmeye çalıştı, sonra da ceketinin cebindeki tabancayı şakağına dayayarak intihar girişiminde bulundu. Ancak 77 yaşındaki Bayar'dan daha atik davranan askerler tabancayı elinden almayı başardılar.[17][18] Bayar öbür DP yöneticileriyle birlikte tutuklandı, "vatana ihanet" ve "anayasayı ihlal" suçlamasıyla Yassıada'da, Yüksek Adalet Divanı'nda yargılandı. Yassıada'da tutuklu olduğu sırada, 25 Eylül 1960'ta, Düşükler Yassıada'da filmine tepki göstererek bel kemeriyle intihara teşebbüs etti ancak kurtarıldı.[17] 15 Eylül 1961'de idama mahkûm edildi. Hüküm verildiği zaman 78 yaşında olan Bayar'ın cezası Millî Birlik Komitesi tarafından yaşam boyu hapse çevrildi ve Yassıada'dan Kayseri Cezaevi'ne nakledildi.
Hastalığının ilerlemesi üzerine, 14 Şubat 1962'de tedavi için Ankara'ya getirildi ve 5 gün sonra yeniden Kayseri'ye götürüldü. 1963 yılının ilk aylarında Celâl Bayar'ın sağlık nedenleriyle Cumhurbaşkanı tarafından affı gündeme geldi. Bayar'ın cezası, sağlık nedenleriyle hükûmet tarafından 6 aylık bir süre için ertelendi ve 22 Mart 1963'te tahliye edildi. 23 Mart'ta Kayseri'den Ankara'ya gelen Bayar'ı, büyük bir konvoy ve kalabalık karşıladı. Bu coşkulu karşılama tepkilere neden oldu, aleyhte gösteriler Adalet Partisi (AP) binasının, Bayar'ın yerleştiği evin ve Yeni İstanbul gazetesinin taşlanmasına kadar gitti. AP'nin kapatılacağı endişesi ortaya çıktı. Bu gelişmelerden sonra 28 Mart'ta Bayar'ın cezasının ertelenmesi ile ilgili karar kaldırıldı. Bu tarihten itibaren 6 ay Ankara Hastanesinde gözetim altında kaldıktan sonra, sağlık durumunda herhangi bir değişiklik olmamasına rağmen tekrar Kayseri Cezaevi'ne gönderildi (5 Ekim 1963).[19]
Sağlık nedeniyle serbest bırakıldığı 8 Kasım 1964'e değin Kayseri Cezaevi'nde kaldı. 8 Temmuz 1966'da da hakkında verilen adli tıp raporuyla dönemin cumhurbaşkanı Cevdet Sunay tarafından, Anayasa'nın 97. maddesinde yazılı sebeplere dayanılarak affedildi.[20] Adalet Partisi hükûmetinin 8 Ağustos 1966'da çıkardığı yeni bir af yasasıyla, ömür boyu hapis cezasına çarptırılanlar da dâhil olmak üzere eski DP'lilerin tümü özgürlüklerine kavuştular.
Sonraki yıllar ve ölümü
[değiştir | kaynağı değiştir]Bundan sonra, eski DP'lilerin siyasal haklarının geri verilmesi için çalıştı. 1968'de, kendisi gibi siyasal haklarını yitirmiş eski DP'lileri haklarını geri alabilmeleri için bir araya getirmeyi amaçlayan "Bizim Ev" adlı bir kulüp kurdu. 14 Mayıs 1969'da siyasal hasmı İsmet İnönü ile tarihî buluşma gerçekleştirerek eski DP'lilerin siyasi haklarının geri almaları için gereken anayasa değişikliği konusunda CHP'nin desteğini sağladı. İnönü'nün yardımlarıyla Anayasa değişikliği TBMM'de onaylandı.
Ancak değişikliğin Cumhuriyet Senatosu'nda oylanmasından önce Türk Silahlı Kuvvetleri ve Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay'ın tavır alması nedeniyle, iktidardaki Adalet Partisi'nin lideri Süleyman Demirel yaklaşan 1969 seçimleri öncesinde TSK ile gerginlik çıkmaması için Senatodaki oylamanın seçimlerden sonraya bırakılmasını istedi. AP'nin af konusundaki tutumu ile parlamentonun itibarını zedelediğini ileri süren Bayar'ın kızı Nilüfer Gürsoy ve eski DP'li bakanlardan Samet Ağaoğlu'nun eşi AP Manisa Milletvekili Neriman Ağaoğlu, 31 Temmuz 1969 günü partilerinden ve milletvekilliklerinden istifa ettiler. Bu gelişme eski DP'lilerin AP'lilerle ihtilaflarının su yüzüne çıkması şeklinde yorumlandı.
Bununla birlikte seçimlerin ardından anayasa değişikliği Cumhuriyet Senatosu'nda görüşüldü ve 6 Kasım 1969'da kabul edildi. Ancak 14 Kasım 1969 günü Türkiye İşçi Partisi, kanun değişikliğinin usul yönünden iptali için Anayasa Mahkemesi'ne başvurdu. Mahkeme başvuruyu haklı bularak, 16 Haziran 1970'te anayasa değişikliğini iptal etti. Bu iptal, kanunun Millet Meclisinde kabulü sırasında AP'li Meclis Başkanı Ferruh Bozbeyli'nin yaptığı hatanın sonucu olarak nitelendirildi, Bozbeyli'nin itirazına rağmen, bilerek usul hatası yaptığına dair iddialar sürdü. Siyasi affın bu şekilde Anayasa Mahkemesi'nce iptali, AP'nde parti içi bölünmelerin artmasına neden oldu.[19] Bu süreçte AP'den istifa ve ihraç edilenler Aralık 1970'te Demokratik Parti'yi kurdular. Bayar, kurucuları arasında kızının da yer aldığı Demokratik Parti'yi destekledi. Bu partinin seçim kampanyalarına katıldı.
1973 seçimlerinden sonra oluşan CHP-MSP Koalisyonu zamanında 2 Nisan 1974'te Meclis, eski DP'lilerin siyasi haklarının iadesini öngören kanun teklifini kabul etti. Ancak eski DP'lilerin siyasi partilere üye olabilmesi ve milletvekili seçilebilmeleri için siyasi partiler ve seçim kanunlarında da yapılması gereken değişiklikler vardı, bu değişiklikler aynı yılın aralık ayında gerçekleştirilebildi.
Cezaları bağışlanan Bayar, 1961 Anayasası'na göre, eski cumhurbaşkanı olarak, Cumhuriyet Senatosunun doğal üyesi sayılıyordu. AP'li senato başkanı Tekin Arıburun'un, Senatoya katılması yolundaki çağrısını, doğal üyeliğe karşı olduğu savıyla geri çevirdi (28 Nisan 1974).
Affın gerçekleşmesinden sonra Demokratik Partililerden büyükçe bir grubun AP'ye dönmesi üzerine, Bayar da 1975 Senato kısmi seçimlerinde yeniden Adalet Partisi'ni destekledi; Bursa'da yapılan AP mitinginde, Süleyman Demirel ile birlikte kürsüye çıkarak konuştu. Bu dönemde sağ siyasal güçler açısından birleştirici bir simge sayıldı. 12 Eylül Darbe yönetimini ve 1982 Anayasası'nı destekledi.
Ölümü
[değiştir | kaynağı değiştir]Uzunca süre yaşadığı konjestif kalp yetmezliği nedeniyle kaldırıldığı İstanbul Göğüs Kalp ve Damar Cerrahisi Merkezinde (günümüzde Dr. Siyami Ersek Göğüs Kalp ve Damar Cerrahisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi) 22 Ağustos 1986'da 103 yaşında öldü. Öldüğünde, dünyanın en yaşlı politikacısıydı.
Ölümünün ardından Anıtkabir'e defnedilmesi gündeme geldi. Bazı basın organları ve siyasi partiler konuyu gündeme getirdi. Başbakan Turgut Özal ve SHP lideri Erdal İnönü de Anıtkabir'e gömülmesine destek verdi. Cumhurbaşkanı Kenan Evren ise buna karşı çıktı, teklifi reddetti.[21]
Cenazesi, 28 Ağustos 1986'da Ankara'da Cumhurbaşkanı Kenan Evren'in de katılımıyla gerçekleşen devlet töreninin ertesi günü doğum yeri olan Umurbey'de toprağa verildi.
Anısı
[değiştir | kaynağı değiştir]1965 ile 1972 arasında Ben de Yazdım başlığıyla 8 cilt hâlinde anılarını yayımladı. 1969'da Başvekilim Adnan Menderes (derleyen İsmet Bozdağ) adlı bir kitabı yayımlandı. 1961 ile 1964 arasında yaklaşık üç yıl kaldığı Kayseri Cezaevi'ndeki anıları Kayseri Cezaevi Günlüğü (hazırlayan Yücel A. Demirel) adıyla 1999 yılında kitaplaştırıldı.
Doğduğu ev, Yapı Kredi Bankası'nın sahibi Kazım Taşkent'in katkılarıyla restore edilmiştir. 1992 yılında kurulan Manisa'daki Celal Bayar Üniversitesine adı verildi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Gerçek Nüfus tezkiresinde kayıtlı adı Mahmud Celaleddin'dir. Daha sonra Mahmud adını da nadiren kullanan Bayar'a sonraları sadece Celal olarak hitap edilecektir; Cemal Kutay, Üç Devirden Hakikatler, Alioğlu Yayınevi, İstanbul 1982, s. 38
- ^ a b "Acı bir kayıb" (PDF). 12 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2021.
- ^ "TBMM Albümü 2. Cilt (1950-1980)" (PDF). TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü. 12 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Temmuz 2022.
- ^ "Celal Bayar Vakfı ve Müzesi". kulturvarliklari.gov.tr. Kültür ve Turizm Bakanlığı. 20 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
- ^ "T.C.CUMHURBAŞKANLIĞI : Celal BAYAR". tccb.gov.tr. 7 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2021.
- ^ "Cumhurbaşkanlarımız". www.tccb.gov.tr. TC Cumhurbaşkanlığı. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
- ^ "Altay SK Kuruluşu". www.altay.org.tr. Altay SK. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
- ^ "Akhisar'ın Kurtuluş Yıldönümü". www.akhisarhaber.com. 30 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
- ^ Celal Bayar, Kayseri Cezaevi Günlüğü, Yapı Kredi Yayınları, 1999. ISBN 975-363-952-X.
- ^ "TBMM Siyasi Partiler". www.tbmm.gov.tr. TBMM. 27 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
- ^ Kuruç, Bilsay (2011). Mustafa Kemal döneminde ekonomi: büyük devletler ve Türkiye. 1. baskı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. s. 322. ISBN 978-605-399-218-9.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2014.
- ^ Encyclopædia Britannica Fifteenth Edition
- ^ Ahmet Emin Yalman (1997). Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim. 4 (2 bas.). İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A.Ş. ss. 1527 - 1528.
- ^ "İstanbul Heyecanlı Mitinge Sahne Oldu". Milliyet Arşiv. 7 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
- ^ "Uğur Mumcu, Cumhuriyet Gazetesi, Gözlem, 'Demokratlık...', 6 Ağustos 1991". 19 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2021.
- ^ a b Soner Yalçın, Efendi: Beyaz Türklerin Büyük Sırrı, Doğan Kitap, Nisan 2005. ISBN 975-293-203-7.
- ^ Bülent Çaplı, Can Dündar, Mehmet Ali Birand, Demirkırat: Bir Demokrasinin Doğuşu, Doğan Kitap, 1993. ISBN 975-293-403-0.
- ^ a b "Celal Bayar ve Eski Demokrat Partililerin Türk Siyasi Hayatına Etkileri" (PDF). www.turkishstudies.net. 9 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
- ^ "Sunay Bayar'ı dün affetti". 21 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
- ^ "Kenan Evren'in Anıları 2". 7 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Celal Bayar 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., T.C. Cumhurbaşkanlığı
- BBC Türkçe ile 1982 yılında yapılan röportaj 8 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
| Siyasi görevi | ||
|---|---|---|
| Önce gelen: İsmet İnönü |
.svg) 3. Türkiye cumhurbaşkanı 22 Mayıs 1950 - 27 Mayıs 1960 |
Sonra gelen: Cemal Gürsel |
| Önce gelen: İsmet İnönü |
 T.C. 3. Başbakanı 1 Kasım 1937 - 25 Ocak 1939 |
Sonra gelen: Refik Saydam |
| Önce gelen: Fethi Okyar |
TBMM Ana Muhalefet Partisi Lideri 21 Temmuz 1946 - 14 Mayıs 1950 |
Sonra gelen: İsmet İnönü |
| Önce gelen: Mustafa Şeref Özkan |
 Türkiye Ekonomi Bakanı 10 Kasım 1932 - 1 Kasım 1937 |
Sonra gelen: Şakir Kesebir |
| Önce gelen: Mustafa Necati Uğural |
 Mübadele, İmar ve İskan Vekili Mart 1924-7 Temmuz 1924 |
Sonra gelen: Refet Canıtez |
| Parti siyasi görevi | ||
| Önce gelen: Makam oluşturuldu |
Demokrat Parti 1. Genel Başkanı 7 Ocak 1946 - 22 Mayıs 1950 |
Sonra gelen: Adnan Menderes |
| Önce gelen: Mustafa Kemal Atatürk |
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkan Vekili 11 Kasım 1938 - 26 Aralık 1938 |
Sonra gelen: İsmet İnönü |
| |||||
| .svg){kind=logo} | |
| TBMM İktisat Vekilleri (1920-1923) |  | |
|---|---|---|
| TC Ekonomi Bakanları (1923-1924) | ||
| TC Ekonomi Bakanları (1928-1949) | ||
| TC Ekonomi ve Ticaret Bakanları (1949-1960) | ||
| TC Dış Ekonomik İlişkiler Bakanları (Mart 1971 - Aralık 1971) | ||
| TC Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanları (1983-2011) | ||
| TC Ekonomi Bakanları (2011-2018) | ||
- Celâl Bayar
- 1883 doğumlular
- 1948 Türkiye İktisat Kongresi'ne katılanlar
- 1986'da ölenler
- 27 Mayıs Darbesi
- Darbe ile devrilen liderler
- Bursa ilinde defnedilenler
- Cumhuriyet Halk Partisi mensubu siyasetçiler
- Demokrat Parti (1946) genel başkanları
- Dersim İsyanı'nda kişiler
- Gemlik doğumlular
- İstanbul ilinde ölenler
- İttihat ve Terakki üyeleri
- Kırmızı-yeşil şeritli İstiklâl Madalyası sahipleri
- Kurtuluş Savaşı'na katılan siviller
- Almanya Federal Cumhuriyeti Liyakat Nişanı sahipleri
- Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı (1920) Manisa üyeleri
- TBMM 1. dönem Manisa milletvekilleri
- TBMM 10. dönem İstanbul milletvekilleri
- TBMM 11. dönem İstanbul milletvekilleri
- TBMM 2. dönem İzmir milletvekilleri
- TBMM 3. dönem İzmir milletvekilleri
- TBMM 4. dönem İzmir milletvekilleri
- TBMM 5. dönem İzmir milletvekilleri
- TBMM 6. dönem İzmir milletvekilleri
- TBMM 7. dönem İzmir milletvekilleri
- TBMM 8. dönem İstanbul milletvekilleri
- TBMM 9. dönem İstanbul milletvekilleri
- Teşkilât-ı Mahsusa
- Türk Sünniler
- Türk tutuklular ve hükümlüler
- Türkiye başbakanları
- Türkiye'deki ana muhalefet partisi genel başkanları
- Türkiye'deki siyasi parti genel başkanları
- Bursa ili doğumlu siyasetçiler
- Bulgaristan Türkleri
- Türkiye imar ve iskân bakanları
- Türkiye tarafından tutuklanan kişiler
- Türkiye ekonomi bakanları
- Türk muhafazakârlar
- 2. İcra Vekilleri Heyeti
- 3. İcra Vekilleri Heyeti
- 2. Türkiye Hükûmeti
- 7. Türkiye Hükûmeti
- 8. Türkiye Hükûmeti
- 9. Türkiye Hükûmeti
- 10. Türkiye Hükûmeti
- 100 yaş üstü Türk erkekler