Ebussuud Efendi
| Muhammed Ebussuud Efendi | |
|---|---|
| |
| Osmanlı Şeyhülislamı | |
| Görev süresi Ekim 1545 - 23 Ağustos 1574 | |
| Hükümdar | I. Süleyman II. Selim |
| Yerine geldiği | Fenarîzade Muhyiddin Çelebi |
| Yerine gelen | Çivizade Damadı Hamid Efendi |
| Rumeli Kazaskeri | |
| Görev süresi Ağustos 1537 - Ekim 1545 | |
| Hükümdar | I. Süleyman |
| Yerine geldiği | Muhyiddin Efendi |
| İstanbul Kadısı | |
| Görev süresi Kasım 1533 - Ağustos 1537 | |
| Hükümdar | I. Süleyman |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 30 Aralık 1490 |
| Ölüm | 23 Ağustos 1574 (83 yaşında) İstanbul |
| Defin yeri | Eyüpsultan Mezarlığı, İstanbul |
| Mesleği | Şeyhülislam, kazasker, kadı, müderris |
| Dini | İslam |
Mehmed Ebussuud Efendi (d. 30 Aralık 1490 - ö. 23 Ağustos 1574)[1][2] veya Hoca Çelebi, Hanefi Mâtürîdî Osmanlı hukukçusu ve Kur'an müfessiridir.[3] 1533'ten 1537'ye kadar İstanbul Kadısı, 1537'den 1545'e kadar Rumeli Kazaskeri ve 1545'ten 1574'e kadar Osmanlı Şeyhülislamı olarak görev yaptı. Ailesinin İskilip yakınlarındaki İmâd köyünden gelmesi nedeniyle "El-İmâdî" olarak da anılmaktadır.
Ebussuud, İskilipli Şeyh Muhiddin Muhammed Efendi'nin oğludur.[1] 1530'lu yıllarda Bursa ve İstanbul'da kadılık yaptıktan sonra Rumeli'ye kazasker olarak atandı ve bölgedeki yerel yasaları İslami şeriat kurallarıyla uyumlu hâle getirdi. 1545 yılında Kanuni Sultan Süleyman tarafından Osmanlı İmparatorluğu'nun en yüksek yargı ve dinî makamı olan şeyhülislamlığa atandı. Ölümüne kadar bu görevde kalan Ebussuud, makamın yetkisini zirveye taşıdı. Padişahla yakın çalışarak, Kanuni'nin Yezidîlere yönelik katliamlarını ve halefi II. Selim'in Kıbrıs'a saldırısını meşrulaştıran fetvalar verdi. Ayrıca, Safevîler yanlısı Kızılbaşları, ister Osmanlı topraklarında ister İran'da yaşasınlar, “zındık” olarak tanımlayan fetvalar yayımladı ve onların öldürülmesini sadece hukuken caiz değil, aynı zamanda övgüye değer bir eylem olarak değerlendirdi.[4]
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
30 Aralık 1490 tarihinde İstanbul yakınlarındaki Meteris (Metris-Müderris) köyünde doğdu. Bazı şarkiyatçılar İmâd'ı Âmid ile karıştırıp Ebüssuûd Efendi'nin Diyarbakırlı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Âlî Mustafa Efendi ve Peçuylu İbrâhim'in İmâd'ı İmâdiye ile karıştırarak Ebüssuûd Efendi'yi Kürt asıllı göstermeleri de yanlıştır. Zira Ebüssuûd Efendi'nin ailesinin şimdi Irak topraklarında kalmış bulunan İmâdiyeli değil İskilip'e bağlı İmâdlı olduğu, çağdaşı bazı kaynaklar da dahil olmak üzere (mesela bk. Hısım Ali, s. 440 vd.) hemen bütün kaynaklarca belirtilmektedir.[5] Şeyh Yavsî'nin oğludur ve anne tarafından da Ali Kuşçu'nun torunudur.[6]
1533'te İstanbul kadılığı görevine atandı; sonra Bursa kadılığına geçti ve 1537'de Rumeli kazaskerliği görevi verildi. Sultan I. Süleyman devrinde 1545 tarihinde Şeyhülislamlığa getirildi.[7] Başarılı olduğu için Sultan I. Süleyman'in ölümünden sonra, II. Selim devrinde de görevini sürdürdü.
Bu sultanlarla birlikte çalışarak verdiği fetvalarla I. Süleyman'ın Yezidilere karşı hareketlerini ve II. Selim'in Kıbrıs seferini destekleyen fetvalar verdi. Verdiği fetvaların arasında enteresan olarak Karagöz oyunları gösterileri ve o zaman yeni olarak Osmanlı ülkesine girmekte olan kahve içilmesi konuları bulunmaktadır.[7]
Kanuni ve II. Selim devrindeki önemli kanun hareketlerinde bulundu. Kanuni Sultan Süleyman'ın karşısında "padişah emriyle nâ-meşrû’ olan nesne meşrû' olmaz" çıkışını yaptığı ifade edilir. Osmanlı toprakları dışındaki islam coğrafyasında da itibar sahibi olmuş ve eserlerinin etkisi günümüze kadar devam etmiş bir alimdir.[7] Kanunnameler hazırlattığı ve birçok alim yetiştirdiği için ilmiye sınıfı uzun bir müddet zayıflamamıştır. Ebussuud Efendi aynı zamanda bir şairdi.
Kanuni döneminde, Osmanlı yasalarına yaptığı katkılara rağmen Ebussuud Efendi, Anadolu'da Safevî taraftarı Kızılbaşlar için verdiği fetvalarıyla bilinir. Verdiği fetvalar arasında "Kızılbaşların canları, malları helâldir, onlarla savaşırken ölmek şehitliğin en yücesidir" ve "Kızılbaşların kestiği hayvanın eti mundardır, yenmez" gibi, günümüzde de bilinen fetvaları yer alır.[8] Aynı zamanda Ebussuud Efendi'nin bazı şairlere düşmanlığı da bilinmektedir.O dönem verdiği fetva ile şair Yunus Emre'yi kafir ilan etti ve Yunus Emre'nin şiirlerini okuyanların öldürülmesi gerektiğini savundu.[9] Ebussuud Efendi'ye göre Yunus Emre'nin 'Cennet cennet dedikleri, bir ev ile birkaç huri / İsteyene ver sen onu, bana seni gerek seni.'şathiyesini okumak idam edilmeyi göze almak demekti.[9] Bunların dışında Hallâc-ı Mansûr ve Vahdet-i Vücûd aleyhine hareketlerde bulundu. Bu akideyi kabul eden Aşık Maşuki ve Bosnalı Hamza Bâlî'nin katline fetva verip idam edilmelerinde rol oynamıştır.[10] Aynı dönem çokça okunan Sadi Şirazi'nin de şiirlerini eleştirmiştir.[11]
Ebusuud Efendi 23 Ağustos 1574'te öldü.[6] Mezarı Eyüp'te Daru'l Hadis'in yanında Ebussuud Haziresindedir.[12]
Eserleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Bilinen 22 adet eseri ile çeşitli risaleleri vardır. "İrşadü’l-Aklu’s-Selim Mezaye’l-Kitabü’l-Kerim" adlı tefsiri alanında en önemli eserlerden kabul edilir. Bazı eserleri aşağıdaki gibidir:
- Tefsir
- İrşadü’l-Aklu’s-Selim Mezaye’l-Kitabü’l-Kerim (Arapça tefsir)
- Maâk'dü t-tarrâffi evveli sureti'l-Feth minel-Keşşâf
- Tefsirü sureti'I-Furtan
- Tef sini sureti'I Müminin
- Risale fi bahsi imâni'l-Firavn
- Hukuk
- Fetavayı Ebussuud Efendi
- Kanunname-i Ali Osmani (Fatih devrine adını veren kanun)
- Maruzaat (çeşitli fıkhî ve ameli hükümler)
- Arâzî-yi Harâcıyye ve Oşriy-ye Hacında Kanun ve Fetvalar
- Risale fi vakfı'I-men kül ve'n-nufçûd
- Bidâ’atü’l-Kâdî li-İhtiyâcihî fil-Müstakbel ve’l-Mâzî
- Fetâvâ Kâtiblerine Tenbih
- el-Fetva’l-Müteallika bi-Beyâni’l-Vakti’l-Mutebere li’l-Hasâd ve İstihkâki’l-Gallât
- Gamezâtü’l-Melîh fî Evveli Mebâhisi Kasri’l-âmm mine’t-Telvîh
- Sevâkibu’l-Enzâr fî Evâili Menâri’l-Envâr
- Hasmü’l-Hilâf fi’l-Mesh ale’l-Hifâf
- Risale fî Vakfi’l-Arâzî ve Ba’zi Ahkami’l-Vakf
- Risale fî Tescîli’l-Evkâf
- Risale fî Vakfi’t-Tâvahîn ale’l-Arzi’l-Mevkûfe li’l-Gayr
- Öşür Hakkında Risale
- Dil ve edebiyat
- Calatüt-ı Ebussuud (Gala-tât-ı Avam)
- el-Kasîdetü'l-mîmiyye
- el-Kasâidü'l-Arabiyye
- Kasîde fi Risâi’s-Sultân Süleymân
- Münşeat-ı Ebussuud
- Galatat (yanlış kullanılan kelimeler)
- Kaside-i Mimiyye (Arapça şiir)
- Sevâkibü’l-Enzâr fi Evâili’l-Menâr
- Ğamazâtu’l-Melih
- Sevâkibü’l-Enzâr fi Evâili Menâri’l-Envâr fi’l-Usûl
- Akaid
- Risale fi beyanı'I -kaza ve'l-kader
- Çeşitli
- Risale li-ecli'ttaûn
- Duânâme-ı Ebussuûd (Duaname yalın bir dil ile yazılmış dualar ve hadisler)
- Risale fi ediyeti'l-me'sûre
- Risale-i Mergûbe
- Mecmua-ı Deavât
Popüler kültürdeki yeri
[değiştir | kaynağı değiştir]2011 yapımı Muhteşem Yüzyıl adlı dizide Tuncel Kurtiz tarafından (ölümüne kadar) canlandırıldı.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b İsmail Hâmi Danişmend, Osmanlı Devlet Erkânı, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1971, s. 114. (Türkçe)
- ^ Imber, Colin. "Ebu's-Suud Efendi". Scribd. 10 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2024.
- ^ Üskûbî, Pîr Mehmed. Fetâvâ-yı Üskûbî. Süleymaniye Esad Efendi 1094. ss. 6b.
- ^ Matthee 2014.
- ^ İslam Ansiklopedisi, Ahmet Akgündüz, cilt: 10, sayfa: 365-371
- ^ a b İsmail Hâmi Danişmend, (1971) Osmanlı Devlet Erkânı, İstanbul: Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1971, say. 114.
- ^ a b c Irene Schneider, "Ebussuud" Kay.Michael Stolleis (ed.) Juristen: ein biographisches Lexikon; von der Antike bis zum 20. Jahrhundert (2.ed.), Münih: Beck ISBN 3406 45957 9 (Almanca) say. 192
- ^ Mehmet Ertuğrul Düzdağ, (1972) Şeyhülislam Ebussuud Efendi fetvaları ışığında 16. asır Türk hayatı, Enderun Kitabevi, İstanbul, say. 109-117.
- ^ a b Şeyhülislam Ebussuud Efendi'nin Fetvaları, M.Ertuğrul Düzdağ
- ^ "HAMZA BÂLÎ - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 8 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2021.
- ^ "Şeyhülislam Ebussuud Efendi". www.biyografya.com (İngilizce). 20 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2021.
- ^ Haskan, Mehmet Nermi:Eyüplü Meşhurlar, Eyüp Belediyesi Yayınları, cilt.2, s.69, İstanbul 2014
- İbrahim Peçevî (Haz. Bekir Sıtkı Baykal), (1981) Peçevi Tarihi, Cilt:1, Ankara:T.C. Kültür Bakanlığı, say. 2.,
- Schneider, Irene (2001). "Ebussuud". Stolleis, Michael (Ed.). Juristen: ein biographisches Lexikon; von der Antike bis zum 20. Jahrhundert (Almanca) (2. bas.). Münih: Beck. s. 192. ISBN 3406 45957 9.
- İsmail Hâmi Danişmend, (1971) Osmanlı Devlet Erkânı, İstanbul: Türkiye Yayınevi, say. 114. ISBN
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]| Önce gelen: Fenarîzade Muhyiddin Çelebi |
Osmanlı Şeyhülislamı 1545 - 1566, 1566 - 1574 |
Sonra gelen: Çivizade Damadı Hamid Efendi |
| Otorite kontrolü |
|
|---|
