X. Ptolemaios
| X. Ptolemaios I. Aleksandros | |
|---|---|
 | |
| Ptolemaios Krallığı'nın kralı | |
| Hüküm süresi | MÖ 107–188 III. Kleopatra (MÖ 101'e kadar) ile III. Berenice (MÖ 101'den sonra) |
| Doğum | MÖ 140/139?[1] |
| Ölüm | MÖ 88 veya 87[1] |
| Eş(ler)i | Kleopatra Selene III. Berenice |
| Hanedan | Ptolemaios Hanedanı |
| Babası | VIII. Ptolemaios |
| Annesi | III. Kleopatra |
X. Ptolemaios I. Aleksandros[a] (Yunanca: Πτολεμαῖος Ἀλέξανδρος Ἀλέξανδρος, Ptolemaĩos Aléxandros) MÖ 114'ten MÖ 107'ye kadar Kıbrıs'ın ve MÖ 107'den MÖ 88'deki ölümüne kadar Mısır'ın Ptolemaios kralıydı. Annesi III. Kleopatra ile birlikte Ptolemaios Filometor Soter[b] olarak MÖ 101'e kadar ve ardından yeğeni ve karısı Berenice III ile birlikte Ptolemaios Filadelfos [c] olarak ortak naiplik yaptı. VIII. Ptolemaios ve III. Kleopatra'nın oğlu ve IX. Ptolemaios'un küçük kardeşiydi. Doğum adı muhtemelen Aleksandros'du.
X. Ptolemaios, VIII. Ptolemaios ve III. Kleopatra'nın ikinci oğludur. VIII. Ptolemaios MÖ 116'da öldüğünde, IX. Ptolemaios kral ve III. Kleopatra da onun yardımcı naibi olmuştur. Aleksandros ise vali olarak görev yapmak üzere Kıbrıs'a gönderilmiştir. Ancak MÖ 114-13 yılları arasında kendini kral ilan etmiştir. III. Kleopatra, IX. Ptolemaios ile anlaşmazlığa düşmüş ve Aleksandros'un MÖ 107'de Mısır'a dönmesini ve kardeşinin yerine yardımcı naip olarak atanmasını sağlamıştır (modern kaynaklar ona X. Ptolemaios adını verir).
Saltanatı sırasında X. Ptolemaios, Mısır tahtını elinde tutabilmek için kardeşi IX. Ptolemaios ile savaşmak zorunda kaldı. III. Kleopatra ve X. Ptolemaios, Haşmonay Krallığı'nda (MÖ 103-102) IX. Ptolemaios'a karşı savaştılar ve X. Ptolemaios, kardeşinin Mısır'ı işgal etmesini başarıyla engelledi. MÖ 101'de annesini öldürttü, yeğeni III. Berenice ile evlendi ve yeni karısını eş naip olarak atadı. MÖ 91'deki bir Mısır ayaklanması, X. Ptolemaios'un ülkenin güneyindeki kontrolünü kaybetmesine neden oldu. MÖ 88'de halk onu İskenderiye'den kovdu ve IX. Ptolemaios'u tahta geri çağırdı. X. Ptolemaios, Roma'nın yardımıyla bir ordu topladı ve Kıbrıs'ı işgal etti, ancak öldürüldü.
Arka plan ve erken yaşam
[değiştir | kaynağı değiştir]
Doğum adı Aleksandros olan X. Ptolemaios, Mısır'daki Yunan Ptolemaios Hanedanı'nın bir üyesiydi. Kral V. Ptolemaios MÖ 180'de öldüğünde üç çocuğu kalmıştı: VI. Ptolemaios, II. Kleopatra ve VIII. Ptolemaios . Üçü de MÖ 169'dan MÖ 164'e kadar birlikte hüküm sürdüler, bu tarihte VIII. Ptolemaios kardeşini iktidardan kovdu. MÖ 163'te o da kovuldu ve Kirene'ye çekilmek zorunda kaldı. Ancak VI. Ptolemaios MÖ 145'te öldüğünde, VIII. Ptolemaios kral olarak hizmet etmek üzere Mısır'a geri davet edildi ve kız kardeşi II. Kleopatra (daha önce VI. Ptolemaios ile evliydi) ile evlendi. VIII. Ptolemaios ile II. Kleopatra arasındaki ilişki, özellikle VIII. Ptolemaios, VI. Ptolemaios ve II. Kleopatra'nın kızı olan III. Kleopatra'yı ikinci eş olarak aldığında hızla kötüleşti. Çatışma sonunda bir tarafta II. Kleopatra, diğer tarafta VIII. Ptolemaio ve III. Kleopatra'nın yer aldığı bir iç savaşa yol açtı (MÖ 132-126). VIII. Ptolemaios ve IIIç Kleopatra galip geldiler, ancak II. Kleopatra ile uzlaşarak MÖ 124'te onu eş naip olarak geri getirdiler.[2]
VIII. Ptolemaios ve III. Kleopatra'nın iki oğlu ve üç kızı vardı. En büyük oğulları, MÖ 144-143 civarında doğan ve y. MÖ 130 tahtın varisi olan IX. Ptolemaios'di, II. Kleopatra ile iç savaş sırasında. İkinci oğulları, X. Ptolemaios, MÖ 140 civarında doğdu; daha sonra aldığı Horus isminin, MÖ 140-139 yılları arasında doğduğunu göstermesi mümkündür.[1] Birçok antik kaynakta Ptolemaios Aleksandros olarak anılır, ancak papirüs gibi belgesel kaynaklarda asla böyle bir isim geçmez. Doğum isminin Aleksandros olması muhtemeldir.
Kıbrıs valisi ve kralı (MÖ 116-107)
[değiştir | kaynağı değiştir]
28 Haziran 116'da VIII. Ptolemaios öldü. Justinus'a göre, VIII. Ptolemaios'un vasiyeti, Mısır'ın sorumluluğunu III. Kleopatra'ya bıraktı ve büyük oğlu Ptolemaios'u veya küçük oğlu Aleksandros'u eş naip olarak seçme hakkını verdi. Justinus ayrıca, III. Kleopatra'nın Aleksandros'u seçmek istediğini, ancak İskenderiye halkının isyan edip onu Ptolemaios'u seçmeye zorladığını iddia eder.[3] Pausanias, III. Kleopatra'nın MÖ 117'de IX. Ptolemaios'u Kıbrıs'a gönderme isteğinin, X. Ptolemaios'un halefi olmasını sağlamak için onu ortadan kaldırmak amacıyla tasarlandığını ima eder.[4] Bazı tarihçiler bu açıklamayı makul bulmuştur.[5] Diğerleri ise bunun daha sonra III. Kleopatra tarafından uydurulmuş yanlış bir açıklama olduğunu savunmuştur.[6] Her halükarda, II. Kleopatra, III. Kleopatra ve IX. Ptolemaios Mısır'ın eş yöneticileri oldular. MÖ 116 Ekim'inden günümüze ulaşan papirüs belgelerinde, eş yöneticiler olarak birlikte (bu sırayla) listelenmektedirler.[5] Bu arada, Aleksandros adanın valisi olarak görev yapmak üzere Kıbrıs'a gönderildi.
II. Kleopatra, MÖ 115 Nisan'ından bir süre önce öldü ve bu noktada III. Kleopatra, Mısır hükümetinde baskın güç haline geldi. IX. Ptolemaios, kız kardeşi-karısı IV. Kleopatra'dan boşanmak zorunda kaldı. Kleopatra da Seleukos kralı IX. Antiohos (MÖ 115-195) ile evlendi. Antiohos'un annesi Kleopatra Thea,[7] III. Kleopatra'nın kız kardeşiydi.[8] Yeni kocası, IV. Kleopatra'nın ablası Tryphaena ile evli olan üvey kardeşi VIII. Antiohos'a (MÖ 125-96) karşı savaş yürütüyordu. IX. Antiohos ile buluşmak için yolda olan IV. Kleopatra, Kıbrıs'ta durdu ve IX. Antiohos'a yardım etmek amacıyla bir ordu topladı ve Kıbrıs filosunun kontrolünü ele geçirdi.[9] Belki de bunun bir sonucu olarak, MÖ 114-113'te Aleksandros kendini 'Kıbrıs Kralı' ilan etti ve açıkça IX. Ptolemaios'a muhalefetini dile getirdi.[1][5]
MÖ 107 sonbaharında, III. Kleopatra ile IX. Ptolemaios arasında yeni bir çatışma çıktı. Pausanias, III. Kleopatra'nın kendi hadım hizmetçilerinden bir kısmını yaraladığını ve bunları oğlunun kendisini suikastle öldürmeye çalıştığının kanıtı olarak halka gösterdiğini, bunun İskenderiyelilerin isyan etmesine ve IX. Ptolemaios'un şehirden sürülmesine neden olduğunu iddia eder.[10][11]
Mısır Kralı (MÖ 107–88)
[değiştir | kaynağı değiştir]Tahta çıkması
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu çatışma yaşanırken, Aleksandros Kıbrıs'tan ayrılıp Pelusium'a yelken açmıştı. III. Kleopatra, onu İskenderiye'ye getirtti ve MÖ 107 Eylül'ünde yeni eş naip olarak tahta oturttu.[12] III. Kleopatra, yeni hükümete IX. Ptolemaios döneminde olduğundan daha da kapsamlı bir şekilde hakim olmuş gibi görünüyor. Tahta çıkma yönteminden dolayı, kendisine alaycı bir lakap olan pareísaktos (Yunanca: παρείσακτος, "kaçak sokulmuş") verildi.[1][13] Kendisine verilen bir diğer lakap olan Cocces (Cocce'nin oğlu), annesinin egemenliğine atıfta bulunuyor gibi görünüyor, ancak annesine verilen Cocce isminin tam anlamı belirsizdir. Guguk kuşu anlamına gelebilir, bu durumda bu lakap da annesinin onu krallığa getirme biçimine atıfta bulunuyor. Diğer yorumlar 'kızıl hanımın oğlu' veya 'kukunun oğlu' şeklindedir.[1] Genel olarak, X. Ptolemaios, daha önce kardeşinin üstlendiği role yerleştirildi. Kardeşinin karısı, aynı zamanda kız kardeşi olan Kleopatra Selene ile evlendi.[14] Daha önce kardeşi Filometor Soter (Anne Seven Kurtarıcı) tarafından taşınan ünvanı üstlendi ve hanedan kültünde kardeşinin yerini aldı; burada kendisi ve annesi Theoi Filometoris Soteris (Anne Seven Kurtarıcı Tanrılar) olarak tapınılırdı. tıpkı kardeşinin MÖ 116'dan beri her yıl yaptığı gibi X. Ptolemaios, MÖ 107-106 ve MÖ 106-105 yılları arasında İskender ve Ptolemaiosların yıllık Rahibi olarak görev yaptı. MÖ 105-104 yıllarında, III. Kleopatra rahipliği kendisi üstlendi.[12]
IX. Ptolemaios ile savaş ve Yahudiye'ye müdahale
[değiştir | kaynağı değiştir]İskenderiye'den kovulduktan sonra IX. Ptolemaios Kıbrıs'a gitmişti. III. Kleopatra ve X. Ptolemaios'a sadık kuvvetler onu kovdu, ancak MÖ 106'da Kıbrıs'a bir başka işgal düzenledi ve adayı fethetmeyi başardı.[15] Kirene başlangıçta IX. Ptolemaios'un kontrolü altında kalmıştı, ancak MÖ 105'ten bir süre sonra ve MÖ 100'den önce, üçüncü kardeşi Ptolemaios Apion bölgenin kontrolünü ele geçirdi. Justinus, bölgenin başlangıçta VIII. Ptolemaios'un vasiyetinde Apion'a bırakıldığını iddia ediyor, ancak bunun doğru mu yoksa sonradan uydurulmuş bir şey mi olduğu belli değildir.[3] Apion'un IX. Ptolemaios veya X. Ptolemaios ile ittifak kurup kurmadığı belirsiz. Özgür bir temsilci olduğuna dair bir işaret, yayınladığı vasiyet olabilir. Bu, mirasçı bırakmadan ölmesi durumunda tüm topraklarını Roma'ya bırakacaktı; bu, Helenistik kralların rakiplerinin onu tahttan indirmeye veya suikast düzenlemeye çalışmasını engellemek için sıklıkla kullandıkları bir yöntemdi. Nitekim MÖ 96'da mirasçı bırakmadan öldü, yani Roma toprakları miras aldı.[16][17]
MÖ 103'te, Yahudiye'nin yeni Haşmonayim Kralı Aleksander Yanay, Ptolemaios Akko'ya saldırdı. IX. Ptolemaios, Yahudiye'yi işgal ederek karşılık verdi.[18] IX. Ptolemaios'un Mısır'ı işgal etmek için Yahudiye'yi sıçrama tahtası olarak kullanmayı planladığından korkan III. Kleopatra ve X. Ptolemaios, Yahudiye'yi kendileri işgal ettiler. X. Ptolemaios, Fenike'yi deniz yoluyla işgal etti ve ardından iç kesimlere Şam'a doğru yürürken, III. Kleopatra, Ptolemais Akko'yu kuşattı. IX. Ptolemaios onları geçip Mısır'a girmeye çalıştı, ancak X. Ptolemaios geri dönüp onu durdurmayı başardı. IX. Ptolemaios, MÖ 102'nin başlarında Kıbrıs'a geri dönmeye karar vermeden önce kışı Gazze'de kamp kurarak geçirdi.[17] Bu çatışma sırasında, III. Kleopatra ve X. Ptolemaios, Seleukos kralı VIII. Antiohos ile ittifak kurdu. VIII. Antiohos, daha önce IX. Ptolemaios'dan destek almış olan kardeşi IX. Antiohos'a karşı kendi iç savaşını sürdürüyordu. VIII. Antiohos ile ittifakı sağlamlaştırmak için Kleopatra, X. Ptolemaios'u kız kardeşi-karısı Kleopatra Selene'den boşanmaya zorladı ve onu Antiohos ile yeniden evlendirdi.[14][19]
III. Berenice ile hükümdarlığı
[değiştir | kaynağı değiştir]MÖ 101 Eylül'ünde Kleopatra resmi belgelerden kaybolur. Justin, X. Ptolemaios'un onu öldürmeyi planladığını anlayınca onu öldürttüğünü bildirir.[19] Aynı yılın Ekim ayında Ptolemaios, IX. Ptolemaios ve Kleopatra Selene'nin kızı olan yeğeni III. Berenice ile evlendi ve onu eş naip olarak atadı.[1] X. Ptolemaios kendi unvanını Filadelfos (Kardeş-sevgili) olarak değiştirdi ve çift hanedan kültüne Theoi Filadelfoi (Kardeş-sevgili tanrılar) olarak dahil edildi.[17][20]
MÖ 91'de Yukarı Mısır'da bir isyan patlak vermiştir. Bu isyan, Hugronafor (MÖ 205-185) ve Harsiesi'nin (MÖ 131-130) isyanlarından sonra bölgedeki bir dizi yerli Mısır ayaklanmasının sonuncusudur. İsyanın liderinin adının ne olduğu veya önceki isyancı liderlerin sahip olduğu gibi Firavun unvanını iddia edip etmediği bilinmemektedir. İsyancılar Teb'in kontrolünü ele geçirdiler ve Teb rahipleri tarafından desteklendiler. Güçleri Latopolis ve Pathyris'te de belgelenmiştir. İsyan ayrıca Ptolemaiosların Triacontaschoenus bölgesi (Aşağı Nubia) ile temasını kaybetmesi anlamına geliyordu. Meroe bölgenin kontrolünü ele geçirmiş ve Roma dönemine kadar elinde tutmuştur.[21]
MÖ 88 Mayıs civarında, İskenderiyeliler ve ordu X. Ptolemaios'a karşı dönerek onu kovdular. Porfirios, isyanın Ptolemaios'un Yahudiler ile dostluğuna duyulan öfkenin bir sonucu olduğunu;[22] Strabon ise X. Ptolemaios'un İskender'in altın lahitini eritip yerine camdan yapılmış bir lahit koyduğu için kovulduğunu söyler.[23] İskenderiyeliler, IX. Ptolemaios'u İskenderiye'ye dönüp tahtı geri almaya davet ettiler ve o da bunu yaptı. X. Ptolemaios ve Berenice, krallığı geri almak için bir deniz kuvveti topladılar, ancak savaşta yenildiler. X. Ptolemaios, Mira'da ikinci bir kuvvet topladı, Kıbrıs'ı işgal etti ve öldürüldü.[1][24][25]
Bu son gücü toplama sürecinde X. Ptolemaios, Roma Cumhuriyeti'nden bir borç almıştı. Görünüşe göre bu borç için teminat sağlamak, onun ölümü halinde varisi olmadan Mısır'ı Roma Cumhuriyeti'ne bırakacak bir vasiyetname hazırlamayı gerektiriyordu.[26] Romalılar, Ptolemaios'un ölümünden sonra bu vasiyetnameden yararlanmamayı tercih ettiler, ancak tamamen reddetmediler de. Roma müdahalesi olasılığı, XII. Ptolemaios'un saltanatının geri kalanında üzerinde asılı kalarak onu Romalılara karşı son derece saygılı bir tavır takınmaya zorladı.[25]
Evlilik ve çocukları
[değiştir | kaynağı değiştir]X. Ptolemaios, MÖ 109'da tahta çıktığında muhtemelen kız kardeşi Kleopatra Selene ile evlendi. Kleopatra Selene daha önce IX. Ptolemaios ile evliydi. Muhtemelen MÖ 103/02'de VIII. Antiohos ile yeniden evlenmeden önce XI. Ptolemaios adında bir oğulları oldu.[14][27] X. Ptolemaios, III. Kleopatra'yı öldürdükten sonra, muhtemelen IX. Ptolemaios ve Kleopatra Selene'nin kızı olan III. Berenice ile MÖ 101'in Ekim ayında evlendi (bu nedenle X. Ptolemaios'un üvey kızı ve yeğeni). Muhtemelen V. Kleopatra adında bir kızları vardı.[20]
| İsim | Görüntü | Doğum | Ölüm | Notlar |
|---|---|---|---|---|
| XI. Ptolemaios | y. MÖ 105 | MÖ 80 Nisan | MÖ 80 yılının nisan ayında annesi III. Berenice ile birlikte birkaç gün ortak naiplik yaptı. | |
| V. Kleopatra | MÖ 100-95 civarı | MÖ 57 | Kuzeni XII. Ptolemaios ile evlendi ve MÖ 79-69 yılları arasında onunla birlikte naiplik yaptı, MÖ 58-57 yılları arasında kızı IV. Berenice ile birlikte naiplik yaptı. |
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Ptolemaios isimli hükümdarları numaralandırmak modern bir gelenektir. Eski kaynaklar bir numara daha yüksek veya daha düşük verebilir. Herhangi bir durumda hangi Ptolemaios'tan bahsedildiğini belirlemenin en güvenilir yolu, sıfat kullanmaktır (örneğin, "Filopator").
- ^ lit. "Ptolemaios, anne sevgisi olan kurtarıcı"
- ^ lit. "Ptolemaios, kardeş aşığı"
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ a b c d e f g h Bennett, Chris. "Ptolemy X". Egyptian Royal Genealogy. Erişim tarihi: 13 Kasım 2019.
- ^ Hölbl 2001, ss. 172–203.
- ^ a b Justinus, Epitome of Pompeius Trogus 39.3.1
- ^ Pausanias 1.9.1
- ^ a b c Hölbl 2001, ss. 204–205
- ^ Bennett, Chris. "Cleopatra II". Egyptian Royal Genealogy. Erişim tarihi: 12 Kasım 2019.
- ^ Antiochus IX at Livius.org
- ^ Ptolemy VI Philometor and Cleopatra II at Livius.org
- ^ Justinus 39.3.2
- ^ Justinus, Epitome of Pompeius Trogus 39.4.1; Pausanias 1.9.2
- ^ Hölbl 2001, ss. 206–207
- ^ a b Bennett, Chris. "Cleopatra III". Egyptian Royal Genealogy. Erişim tarihi: 12 Kasım 2019.
- ^ Strabon, Strabon 17.1.8
- ^ a b c Bennett, Chris. "Cleopatra Selene". Egyptian Royal Genealogy. Erişim tarihi: 12 Kasım 2019.
- ^ Diodorus, Bibliotheca 34/35.39a; Justinus 39.4.1-2
- ^ Bennett, Chris. "Ptolemy Apion". Egyptian Royal Genealogy. Erişim tarihi: 12 Kasım 2019.
- ^ a b c Hölbl 2001, ss. 207–210
- ^ Josephus Yahudilerin Eski Eserleri 13.324-364
- ^ a b Justinus 39.4.1-2
- ^ a b Bennett, Chris. "Berenice III". Egyptian Royal Genealogy. Erişim tarihi: 12 Kasım 2019.
- ^ Pausanias 1.9.3
- ^ Porfirios FGrH 260 F2.9
- ^ Strabon Coğrafya 17.1.8
- ^ Porphyry FGrH 260 F2.8-9; Justinus Epitome of Pompeius Trogus 39.5; Pausanias
- ^ a b Hölbl 2001, s. 211
- ^ Cicero, Agr. 1.1, 2.41-42
- ^ C. J. Bennett, Anc. Soc. 28 (1997) 39, 55
- Genel
- Hölbl, Günther (2001). A History of the Ptolemaic Empire. London & New York: Routledge. ss. 143–152 & 181–194. ISBN 0415201454.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Ptolemy X Alexander entry in historical sourcebook by Mahlon H. Smith
