Latin dilleri
| Latin dilleri | |
|---|---|
| Etnisite | Latin halkları |
| Coğrafi dağılım | Aslen Güney, Güneydoğu ve Batı Avrupa, günümüzde buna ek olarak Amerika ve Afrika'nın büyük çoğunluğu ile Güneydoğu Asya ve Okyanusya'nın bir kısmı. |
| Sınıflandırma | Hint-Avrupa
|
| Alt bölümler | |
Önceki formlar | |
| ISO 639-2 / 5 | roa |
 Mavi: Fransızca Yeşil: İspanyolca Turuncu: Portekizce Sarı: İtalyanca Kırmızı: Rumence | |
 Avrupa'daki Latin dilleri | |
Latin veya Romen dilleri, kökeni Roma İmparatorluğu'nda konuşulmuş Latince lehçelerine dayanan, Hint-Avrupa dil ailesinin İtalik koluna mensup bir dil grubudur. Dünya çapında Latin dillerini anadil olarak konuşan 600 milyondan fazladır. Dil grubunun modern dağılımı Amerika, Avrupa ve Afrika kıtalarında yoğunlaşmakla birlikte, genel olarak dünyada geniş bir yayılıma sahiptir.
Günümüzde en çok konuşulan 5 Latin dilini, İspanyolca (470 milyon), Portekizce (250 milyon), Fransızca (150 milyon), İtalyanca (90 milyon)[1] ve Rumence (25 milyon)[2] oluşturmaktadır. Latin dilleri çoğu zaman bir lehçe sürekliliği oluşturduğu için içerisinde kaç dil barındırdığı tartışmalı bir konu olmakla birlikte, karşılıklı anlaşılabilirlik göz önünde bulundurulduğunda grubun 23 ila 35 farklı yaşayan dile sahip olduğu düşünülmektedir.[3] Grup aynı zamanda eskiden Kuzey Afrika, Britanya ve Panonya'da konuşulmuş Halk Latincesi lehçelerinin yanı sıra, Mozarapça ve Dalmaçyaca gibi ölü dilleri de içerir.
Bütün Latin dilleri Roma İmparatorluğu'nun tebaasında olan askerler, seyyahlar ve köleler tarafında kullanılmış Halk Latincesinden gelir. Roma edebiyatında kullanılan Klasik Latinceden farklı olan Halk Latincesi, MÖ 200 ve MS 100 yılları arasında, imparatorluğun genişlemesi, devletin eğitim ve yönetim politikalarıyla birlikte, İber Yarımadası'ndan başlayarak Karadeniz'in doğu kıyılarına kadar uzanan geniş bir alanda ilk dil olarak kullanılır hale gelmiştir. İmparatorluğun beşinci yüzyıldaki gerilemesi ve çöküşüyle birlikte Halk Latincesi yerelleşmiş, bu dilden onlarca farklı yerel dil ve lehçe oluşmuştur. Fransız, Portekiz ve İspanyol denizaşırı sömürge imparatorlukları 15. yüzyıldan sonra bu dilleri başka kıtalara yaymaya başlaması ile, Latin dillerini konuşurlarının 2/3'ü Avrupa dışında yaşar hale gelmiştir.
Roma öncesi diller ve sonraki işgallere rağmen, Latin dillerinin fonetik, morfolojik özellikleri, sözcükleri ve sözdizim aslen Halk Latincesine dayanmaktadır. Bu dillerin, grup olarak, bunun gibi dilbilgisi özellikleri, onları Hint-Avrupa dillerinin diğer alt birimlerinden ayırır. Genel olarak, bir iki istisna hariç, Latin dilleri Klasik Latincenin çekim yapısını kaybetmiştir. Bunun sonucunda Latin dilleri ÖFN (Özne-Fiil-Nesne) cümle yapısını ve edatların geniş anlamda kullanımını zorunlu hale getiren bir yapı geliştirmişlerdir.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Halk Latincesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Halk Latincesi ile ilgili bugüne kadar kalan çok az belge vardır ve bu az belgenin bir çevirisini yapmak ve çevirilerin arasında uyum sağlayarak bir dil yakalamak çok zordur. Her halükarda, bu dili kullananların birçoğu askerler, köleler ve zorla göç ettirilmiş kimselerdi - bu kişilerin Roma'nın ana yurdundan çok işgal edilen yerlerin yerlileri olması daha muhtemeldir. Tahminlere göre, Halk Latincesi bütün Latin dillerinin ortak özelliklerini bulundurmaktaydı ve onları Klasik Latinceden ayıran özellikleri vardı - bu özelliklerin başlıcaları edatların çekim sisteminin yerini alması, nötr cinsiyetin ve birçok eylemsel zamanın yok olması, tanımlıkların kullanımı ve /k/ ve /ɡ/ lerin telaffuzudur.
İmparatorluğun çöküşü
[değiştir | kaynağı değiştir]Roma İmparatorluğu'nun siyasi çöküşü ve Kavimler Göçü, özellikle de Cermen kökenli toplulukların akınları, Latince konuşan dünyanın birçok bağımsız kesimlere bölünmesine yol açmıştır. Orta Avrupa ve Balkanlar, Cermen ve Slav toplulukları, (Hunların baskıları sonucu kaçmaları ile) tarafından alınmıştır, bu da Romanya'yı geri kalan Latin Avrupası'ndan ayırmıştır. Latince, bir süreliğine Roma toprağı olan İngiltere'de de yok olmuştur. Öte yandan, İtalya, Fransa ve İber Yarımadası'na gelen Cermen toplulukları Latinceyi ve Roma kültüründen kalanları benimsemişler ve bunun sonucunda da bu bölgelerde Latincenin hakimiyeti sürmüştür.
Başkalaşma
[değiştir | kaynağı değiştir]Beşinci ve onuncu yüzyıllar arasında, Halk Latincesi yerel bazda eşzamanlı olarak evrimler geçirmiştir. Bu evrimler onlarca farklı yerel dil ve lehçe ortaya çıkarmıştır. Bu evrim süreci çok az belgelenebilmiştir, bunun sebebi de bütün amaçlar için yazı dilinin hala Klasik Latince olmasıdır.
Yerel dillerin tanımlanması
[değiştir | kaynağı değiştir]
Onuncu ve on üçüncü yüzyıllar arasında, kimi yerel diller yazıya dökülmeye ve Latincenin birçok alanda yerini almaya başladı. Portekiz gibi kimi ülkelerde bu değişim yasal yollardan hızlandırılmıştır. İtalya gibi bazı ülkelerde ise yerel dillerin yükselişi birçok iyi şairin ve yazarın bu dilleri kabul edip kullanmalarına yol açmıştır.
Aynılaşma ve sabitlenme
[değiştir | kaynağı değiştir]16. yüzyıldan itibaren, matbaanın icadı Latin dillerindeki evrimi büyük ölçüde yavaşlatmıştır ve bu sayede siyasi sınırlar içerisinde aynı dilin kullanımına yönelik bir eğilim oluşmuştur. Örneğin Fransa'da Paris ve civarında konuşulan "Fransiyen" zamanla bütün ülkeye yayılmıştır, bununla birlikte güneyde kullanılan "Langue d'Oc ve "Franko-Provençal dili" büyük güç kaybetmiştir.
Örnekler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Latince Latince: (Illa) claudit semper fenestram antequam cenat. Aragonca Ella tranca siempre la finestra antes de cenar. Asturyasça Ella pieslla siempre la ventana/feniestra primero de cenar. Ekstrem Dili Ella afecha siempri la ventana endantis e recenal. Bergamo Dili (Doğu Lombardiya) (Lé) la sèra sèmper sö la finèstra prima de senà. Burgonyaca All farme tôjor lai fenétre aivan de dîgnai. Katalanca Ella tanca sempre la finestra abans de sopar. Corse Ella chjudi sempre u purtellu primma di cenà. İspanyolca İspanyolca: (Ella) siempre cierra la ventana antes de cenar. Fransızca Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner/souper. Franc-comtois Lèe çhioûe toûedge lai f'nétre d'vaïnt loù dénaie. Francoprovençal valaisan (Ye) hlou totin a fenetre deant que de cena. Furlan Jê e siare simpri la feneste prime di cenâ. Galiçyaca Ela pecha sempre a xanela antes de cear. İtalyanca İtalyanca: (Lei) chiude sempre la finestra prima di cenare. Leonca Eilla pecha siempres la ventana primeiru de cenare. Milan Dili (Batı Lombardiya) (Lee) la sara semper su la finestra primma de disnà. Mirandaca Eilha cerra siempre la bentana/jinela atrás de jantar. Napolice Chella sempre chiud' 'a fenesta prima 'e mangià. Normanca Ol froume tréjouos al crouésie dévaunt ké dînaer. Oksitanca Barra totjorn la fenèstra abans de sopar. Perçiskanca Ena cerovâ suempre la velustra atratès dî zzenar. Piyemontece Chila a sara sèmper la fnestra dnans ëd fé sin-a. Portekizce Portekizce: (Ela) fecha sempre a janela antes de jantar. Roma Dili (Quella) chiude sempre 'a finestra prima de magnà Rumence Rumence: Ea închide totdeauna fereastra înainte de cina. Romanş Ella clauda/serra adina la fanestra avant ch'ella tschainia. Sarduca Issa serrat semper sa bentana antes de chenare. Sicilyaca Idda chiudi sempri 'a finestra avanti ca pistìa. Venedikçe Ela la sera sempre la fenestra prima de cenar. Valonca Ele sere todi li finiesse divant di soper. Türkçe O (kadın), her zaman akşam yemeğinden önce pencereyi kapatır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Italian — University of Leicester". .le.ac.uk. 2 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2015.
- ^ Nationalencyklopedin "Världens 100 största språk 2007" The World's 100 Largest Languages in 2007/2010
- ^ David Dalby, 1999/2000, The Linguasphere register of the world's languages and speech communities. Observatoire Linguistique, Linguasphere Press. Volume 2, pp. 390–410 (zone 51) 27 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Oxford.
- ^ Bereznay, András (2011). Erdély történetének atlasza [Atlas of the History of Transylvania]. Méry Ratio. s. 63. ISBN 978-80-89286-45-4.
