Bessus
| Bessus | |
|---|---|
_of_Firdausi_MET_(cropped).jpg) "İskender, Darius'u öldüren Januşyar ve Mahiyar’ı idam eder." Firdevsî’nin Şehnâme'sinden ("Krallar Kitabı") bir yazma nüshadan yaprak; 1482 tarihli, Şiraz'da üretilmiştir. | |
| Ahameniş İmparatorluğu'nun Kralların kralı | |
| Hüküm süresi | MÖ 330-329 |
| Önce gelen | III. Darius |
| Sonra gelen | İskender (Makedon İmparatorluğu) |
| Ölüm | MÖ 329 Ekbatan |
| Hanedan | Ahameniş Hanedanı |
| Dini | Zerdüştçülük |
Bessus veya Bessos (Eski Farsça: *Bayaçā; Grekçe: Βήσσος), aynı zamanda taht ismi olan V. Artaserhas (Eski Farsça: 𐎠𐎼𐎫𐎧𐏁𐏂𐎠 olarak da bilinir Artaxšaçāʰ ; Grekçe: Ἀρταξέρξης; ö. MÖ 329), Baktriya'nın doğu Ahameniş satraplığının Pers satrapıydı ve MÖ 330'dan 329'a kadar Ahameniş İmparatorluğu'nun kendi kendini “Kralların kralı” ilan eden hükümdarı.
İktidardaki Ahameniş Hanedanı'nın bir üyesi olan Bessus, meşru Ahameniş hükümdarı III. Darius'u (h. 336-330) öldürmesinden kısa bir süre sonra iktidara gelmiş ve Ardından, imparatorluğun doğu kesimini Makedonya Kralı Büyük İskender'e (h. 336-323) karşı elinde tutmaya çalışmıştır. Ülkesi, ana merkez olan Baktriya da dahil olmak üzere hızla dağılmaya başlamıştı. Soğdya'ya kaçarken kendi subayları tarafından tutuklanmış ve İskender'e teslim edilmiştir. İskender de onu Ekbatan'da idam ettirmiştir.
Bessus, 11. yüzyılda Farsça destan olan Şehnâme'de Janusipar/Januşyar ismiyle karşımıza çıkar.
İsim
[değiştir | kaynağı değiştir]"Bessus" (Βήσσος), Eski Farsça *Bayaçā ("korkudan koruyan") isminin Yunanca çevirisidir.[1][2] Latince: Artaxerxes Yunanca Artaxérxes'in (Grekçe: Αρταξέρξης ) Latince biçimidir ), kendisi Eski Farsça Artaxšaçā'dan (Eski Farsça: 𐎠𐎼𐎫𐎧𐏁𐏂𐎠 ) gelmektedir, "hakimiyeti hakikat yoluyla olan").[3] Diğer dillerde; Elamca Ir-tak-ik-ša-iš-ša, Ir-da-ik-ša-iš-ša ; Akadca Ar-ta-ʾ-ḫa-šá-is-su ; Orta Farsça ve Yeni Farsça Ardašīr olarak bilinir.[4][5]
Kariyer
[değiştir | kaynağı değiştir]Bessus'un geçmişi hakkında, iktidardaki Ahameniş Hanedanı'na mensup olduğu dışında hiçbir şey bilinmemektedir.[6][7] Kralların kralı III. Darius'un (h. 336-330), Bessus, imparatorluğun doğu kesiminde önemli bir satraplık olan Baktriya'nın satraplığını yapmıştır.[7] MÖ 545-540'tan itibaren Ahameniş yönetimi altında olan Baktriya, müreffeh ve kalabalıktı. Arkeolojik bulguların da gösterdiği gibi, bölgede tarım, ticaret, alışveriş ve el sanatları gelişmişti.[8] Baktriya satraplığı makamının zaman zaman "doğunun kral yardımcısı" tipi bir pozisyona eşdeğer olduğu anlaşılmaktadır.[9]
Baktriya satrapı olarak Bessus, kuzeydeki Soğdya ve Hindistan sınırındaki bölgeler üzerinde egemenliğini kurabildi. Orta Asya'daki İran göçebe grupları Saka, Dahae ve Massagetler'in sadakatini korumayı başarmıştır.[7] İranolog Richard Foltz'a göre, doğu satraplıkları pratikte Bessus'un kişisel alanıydı.[10] MÖ 333 yılında, Büyük İskender (hükümdarlığı: MÖ 336–323) komutasındaki Makedon ordusuna karşı Perslerin İssos Muharebesi'nde yenilmesinin ardından, III. Darius, Bessus'u yardımına çağırdı.[11]
Bessus daha sonra MÖ 331'de İskender'e karşı yapılan Gaugamela Muharebesi'ne katıldı ve burada III. Darius'a Baktriyalılar, Soğdyalılar, Hintler ve Saka müttefiklerinden oluşan bir birlik sağladı.[12][7] İskender'in o kanattaki saldırısını engellemek amacıyla Pers kuvvetlerinin sol kanadındaki süvarilere liderlik etti. Savaştaki Pers yenilgisinin ardından Bessus, III. Darius'un Medya'daki Ekbatan şehrine kaçışını takip etti. Bessus orada Nabarzanes ve Arahosia - Drangiana satrabı Barsaentes gibi diğer Pers ileri gelenleriyle birlikte III. Darius'a karşı komplo kurdu.[11][7] Birlikte MÖ 330'un ortalarında III. Darius'u tutukladılar ve Bessus, muhtemelen Ahameniş kökeninden dolayı Ahameniş kuvvetlerinin lideri olarak seçildi.[11] III. Darius'un tutuklanması, İskender'e intikamını alma bahanesini verdi. Takip eden Makedonya kuvvetlerinden kaçan Bessus ve isyancılar, III. Darius'u altın zincirlerle bağlı olduğu bildirilen kapalı bir vagonda taşıdılar. Kaçışları için biraz zaman kazanmak amacıyla Bessus ve suç ortakları, III. Darius'u öldürüp cesedini yol kenarında bıraktılar.[13] Cinayet, MÖ 330 yılının Temmuz ayında Hekatompilus yakınlarında gerçekleşti. III. Darius'un cesedi daha sonra İskender tarafından bulundu ve Persepolis'teki kraliyet mezarlığına gömüldü.[14][15]
Hükümdarlığı
[değiştir | kaynağı değiştir]
330 sonbaharında, Baktriya'nın başkenti Baktra'da Bessus, V. Artaserhas kraliyet adını alarak kendini Ahameniş İmparatorluğu'nun Kralların Kralı ilan etti.[7] Orada imparatorluğun doğu kısmını İskender'e karşı tutmaya çalıştı.[16] Etki alanı, ana merkez olan Baktriya'yı; Spitamenes ve Oxyartes gibi subaylar tarafından yönetilen Soğdya'yı; Orta Asya'nın göçebe İran kabilelerini; başlangıçta İskender'e teslim olan satrap Satibarzanes tarafından yönetilen Aria'yı; Barsaentes tarafından yönetilen Arachosia-Drangiana'yı; Bessus tarafından atanmasının ardından Nabarazanes tarafından yönetilen Part ve Hyrcania'yı; ve batı Hindistan'ı kapsıyordu.[7][17] Bessus'un gaspı ve Orta Asya'da canlanan direniş, Makedonyalılar için yeni bir sorun yarattı. Bessus'la yüzleşmeyi başaramazlarsa, onun gaspı hükûmette bir değişiklik olarak görülebilir ve bu da III. Darius'un ölümünü önemsiz hale getirirdi.[18] Ancak, Bessus'un imparatorluğu hızla dağılmaya başladı; umutsuz durumunu kabullenen Nabarzanes, İskender'e teslim oldu ve Bagoas'ın yardımıyla affedildi.[17][19] Satibarzanes, Bessus ona yardım edemeden önce MÖ 329'da Makedon kuvvetleri tarafından yenildi ve öldürüldü.[7][20] Aynı zamanlarda, Barsaentes Makedon kuvvetlerinden kaçmak için Hindistan'a sığındı.[21]
MÖ 1. yüzyıl Yunan tarihçisi Diodorus Siculus'a (ö. MÖ 30) göre, Bessus Baktriya'yı savunma planları yapıyordu ve sakinlerini bağımsızlıkları için savaşmaya çağırıyordu. Gaugamela'da komutası altında savaşan birliklerin kalıntıları gibi görünen 8.000 Baktriyalıdan oluşan bir satraplık toplamayı başardı. Ancak bu askerlerin çoğu, İskender'in Hindukuş Dağları'nı geçtiği haberini aldıktan sonra dağıldı. Bessus, direniş göstermek yerine, Soğdyalılardan, Harazmilerden ve "Tanais Nehri'nin ötesinde yaşayan İskitlerden" yardım almayı umarak Ceyhun'u geçerek Soğdya'ya kaçtı.[22][9] Baktriya'dan kaçışı, Baktriya destekçilerinin çoğunu kendisinden uzaklaştırdı.[23] Kanadalı tarihçi Waldemar Heckel, Bessus'un gerçekte pek de popüler olmayabileceğini öne sürer ve en önemli destekçilerinin ya öldürüldüğünü ya da kaçtığını ekler. Baktriya-Sogdiana'nın hiparşistleri ve yerel hanedanları artık izole olduklarının farkına vardılar ve bu nedenle bir zafer – en azından büyük bir zafer – pek olası değildi.[23]
.jpg)
İskender, Gaugamela'daki zaferinden bu yana egemen bir hükümdar gibi davranmış ve sonrasında birkaç kez "Asya Kralı" olarak kabul edilmişti. Eylemleri, Ahameniş İmparatorluğu'nun idari sistemini sürdürmeyi planladığını gösteriyordu; bu da Orta Asya'daki yerel liderlerin otoritelerini sürdürmelerine izin verileceği anlamına geliyordu. Dahası, İskender eski rakiplerinin çoğunu affetmekle kalmamış, aynı zamanda onları eski satraplıklarına da geri getirmişti. Dolayısıyla, yerli yöneticiler artık Bessus'u kendi güvenlikleri için bir tehdit olarak görüyorlardı.[24] Nautaca'da (günümüzde Şehrisebz) Bessus, aralarında Spitamenes, Dataphernes ve Catanes'in de bulunduğu Soğdyalı subayları tarafından tutuklandı. Ardından onu takip eden Makedon kuvvetlerine teslim ettiler.[20][9] Bessus'un teslimi, Spitamenes ve Dataphernes tarafından bırakıldığı bir köyde gerçekleşti. Makedonyalı general Ptolemaios tarafından yakalandı ve İskender'in talimatlarını izleyerek Bessus'u kendisine çıplak ve zincire vurulmuş halde getirdi.[25] Bessus önce herkesin gözü önünde kırbaçlandı, ardından kulakları ve burnu kesildi; bu geleneksel bir Pers cezasıydı. Sonunda Makedonyalıların onu idam ettirdiği Ekbatan'ya gönderildi.[26] İdam, III. Darius'un kardeşi Oksatheres tarafından denetlendi.[27]
Fars edebiyatında
[değiştir | kaynağı değiştir]Bessus, 11. yüzyıl Pers destanı Şehnâme'de ("Krallar Kitabı") Janusipar/Januşyar adıyla görünür.[28] Umutsuz bir durumda olduklarını gören Janusipar, Mahyar (Nabarzanes) ile birlikte II. Dara'yı (Darius III) öldürür ve ardından Iskandar (İskender) ile pazarlık yapmaya çalışır ve sonunda onunla buluşur.[29] Dara'nın cenazesinin ardından İskender, Janusipar ve Mahyar'ı idam ettirir.[30]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ Tavernier 2007, s. 149.
- ^ Tuplin 2020, s. 149.
- ^ Schmitt 1986, ss. 654–655.
- ^ Frye 1983, s. 178.
- ^ Wiesehöfer 1986, ss. 371–376.
- ^ Briant 2002, s. 871.
- ^ a b c d e f g h Weiskopf 1989, ss. 174–175.
- ^ Olbrycht 2021, s. 45.
- ^ a b c Stark 2021, s. 702.
- ^ Foltz 2019, s. 35.
- ^ a b c Heckel 2006, s. 71.
- ^ Arrian, Chapter VIII.
- ^ Heckel 2020, s. 164.
- ^ Binder 2021, s. 469.
- ^ EIr. 1994, ss. 51–54.
- ^ Kuhrt & Sancisi-Weerdenburg 2006.
- ^ a b Heckel 2006, s. 171.
- ^ Heckel 2020, s. 171.
- ^ Heckel 2020, s. 167.
- ^ a b Heckel 2006, s. 72.
- ^ Heckel 2006, s. 69.
- ^ Heckel 2020, s. 175 (see also note 19).
- ^ a b Heckel 2020, s. 176.
- ^ Heckel 2020, ss. 176–177.
- ^ Heckel 2020, ss. 177–178.
- ^ Heckel 2020, s. 178.
- ^ Nawotka 2021, s. 479.
- ^ Briant 2015, s. 394.
- ^ Briant 2015, ss. 384, 404.
- ^ Briant 2015, s. 404.
- Genel
Antik çalışmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Modern çalışmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Binder, Carsten (2021). "From Darius II to Darius III". Jacobs, Bruno; Rollinger, Robert (Ed.). A Companion to the Achaemenid Persian Empire. John Wiley & Sons. ss. 457-473. ISBN 978-1119174288.
- Briant, Pierre (2002). From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Eisenbrauns. ISBN 978-1575060316.
- Briant, Pierre (2015), Darius in the Shadow of Alexander, Harvard University Press, ISBN 978-0674493094
- EIr. (1994). "Darius v. Darius III". Yarshater, Ehsan (Ed.). Encyclopædia Iranica, Volume VII/2: Dastūr al-Afāżel–Dehqān I (İngilizce). Londra ve New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 51-54. ISBN 978-1-56859-020-2.
- Foltz, Richard (2019). A History of the Tajiks: Iranians of the East. New York: Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1784539559.
- Frye, R. N. (1983). "The political history of Iran under the Sasanians". Yarshater, Ehsan (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20092-X.
- Heckel, Waldemar (2006). Who's Who in the Age of Alexander the Great: Prosopography of Alexander's Empire. Blackwell Publishing. ISBN 978-1405188395.
- Heckel, Waldemar (2020). In the Path of Conquest: Resistance to Alexander the Great. Oxford University Press. ISBN 978-0190076689.
- Kuhrt, Amélie; Sancisi-Weerdenburg, Helen (2006). "Bessus". Salazar, Christine F.; Landfester, Manfred; Gentry, Francis G. (Ed.). Brill's New Pauly. Brill Online.
- Nawotka, Krzysztof (2021). "The Conquest by Alexander". Jacobs, Bruno; Rollinger, Robert (Ed.). A Companion to the Achaemenid Persian Empire. John Wiley & Sons. ss. 473-485. ISBN 978-1119174288.
- Olbrycht, Marek Jan (2021). Early Arsakid Parthia (ca. 250-165 B.C.). Brill. ISBN 978-9004460751.
- Tavernier, Jan (2007). Iranica in the Achaeamenid Period (ca. 550-330 B.C.): Lexicon of Old Iranian Proper Names and Loanwords, Attested in Non-Iranian Texts. Peeters Publishers. ISBN 978-90-429-1833-7.
- Tuplin, Christopher J. (2020). "The Bodleian Letters: Commentary". Tuplin, Christopher J.; Ma, John (Ed.). Aršāma and his World: The Bodleian Letters in Context: Volume I: The Bodleian Letters. Oxford University Press. ISBN 978-0199687640.
- Schmitt, R. (1985). Gershevitch, Ilya (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 2: The Median and Achaemenian Periods (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 654-655. ISBN 0-521-20091-1.
- Stark, Sören (2021). "The Iranian East". Jacobs, Bruno; Rollinger, Robert (Ed.). A Companion to the Achaemenid Persian Empire. John Wiley & Sons. ss. 695-711. ISBN 978-1119174288.
- Weiskopf, Michael (1989). "Bessos". Yarshater, Ehsan (Ed.). Encyclopædia Iranica, Volume IV/2: Behruz–Bibliographies II (İngilizce). Londra ve New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 174-175. ISBN 978-0-71009-125-3.
- Wiesehöfer, Joseph (1986). "Ardašīr I i. History". Yarshater, Ehsan (Ed.). Encyclopædia Iranica, Volume II/4: Architecture IV–Armenia and Iran IV (İngilizce). Londra ve New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 371-376. ISBN 978-0-71009-104-8.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Tafazzoli, Ahmad (1991). Avery, Peter; Hambly, Gavin R. G.; Melville, Charles Peter (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 7: From Nadir Shah to the Islamic Republic (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 1-2. ISBN 0-521-20095-4.
- Müller, Sabine (2023). "Besas and Ariobarzanes: Trials and Tribulations regarding the Reception of the Identity, Deed, and Punishment of Darius' assassins". Wulfram, Hartmut (Ed.). Der lateinische 'Alexanderroman' des Iulius Valerius. De Gruyter. ss. 99-114.
Soy ağacı - Ahameniş Krallığı | ||
| Ahameniş İmparatorluğu Kralların kralı |  | |
| Lidya satrapları | ||
| Hellespont Frigyası satrapları | ||
| Kapadokya satrapları | ||
| Küçük Asya şehirlerinin Yunan valileri | ||
| Likya hanedanları | ||
| Karya hükümdarları | ||
| Makedonya kralları | ||
| Sur kralları | ||
| Sayda kralları |
| |
| Ermenistan satrapları | ||
| Mısır satrapları | ||
| Baktriya satrapları | ||
| Medya satrapları | ||
| Kilikya satrapları | ||
| Diğer bilinen satraplar | ||
Çoğu bölgede Ahameniş hükümdarlarının yerini MÖ 330 civarında Helenistik satraplar ve Helenistik hükümdarlar almıştır. | ||
