Türk dilleri
| Türk dilleri Türkî diller | |
|---|---|
| Etnisite | Türk halkları |
| Coğrafi dağılım | Avrasya |
| Sınıflandırma | Kendi başına bir dil ailesi.[1][2] |
| Alt bölümler |
|
| ISO 639-5 | trk |
 Türk dillerinin coğrafi dağılımı | |
Türk dilleri, Doğu Avrupa ve Güney Avrupa'dan Orta Asya, Doğu Asya, Kuzey Asya (Sibirya) ve Batı Asya'ya kadar Türk halkları tarafından konuşulan, belgelenmiş 35'ten fazla dilden oluşan bir dil ailesidir. Türk dilleri, Doğu Asya'da Moğolistan'dan Kuzeybatı Çin'e kadar uzanan ve Ön-Türkçe'nin konuşulduğu düşünülen bir bölgede ortaya çıkmış[3] ve ilk bin yıl boyunca Orta Asya'ya ve daha batıya yayılmıştır.[4] Bu diller, bir lehçe sürekliliği olarak tanımlanmaktadır.[5]
Türk dilleri dünya çapında yaklaşık 200 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.[6] En yaygın Türk dili, ağırlıklı olarak Anadolu ve Balkanlar'da konuşulan Türkiye Türkçesidir. Anadili Türkçe olanlar, tüm Türk dili konuşurlarının yaklaşık %38'ini oluştururken, Özbekçe en çok konuşulan ikinci Türk dili olarak öne çıkmaktadır.[4]
Ünlü uyumu, eklemeli yapı, özne-nesne-yüklem cümle düzeni ve dilde dilbilgisel cinsiyetin bulunmaması gibi özellikler, hemen hemen tüm Türk dilleri için ortak sayılabilecek temel özelliklerdir.[7] Oğuz grubu içinde yer alan Türkçe, Azerbaycanca, Türkmence, Kaşkay Türkçesi, Çaharmahal Türkçesi, Gagavuzca ve Balkan Gagavuzcası ile Oğuz etkisi taşıyan Kırım Tatarcası, orta düzeyde birbirlerini büyük ölçüde anlayabilirler.[8] Diğer Türk dilleri de kendi alt grupları içinde değişen seviyelerde karşılıklı anlaşılabilirlik gösterir. Sınıflandırma yöntemleri farklılık gösterse de Türk dilleri genellikle iki ana kola ayrılır:
- Oğur grubu – günümüzde yalnızca Çuvaşça bu koldan hayatta kalmıştır.
- Ortak Türkçe grubu – diğer tüm Türk dillerini içerir.
Türk dillerini diğer dil ailelerinden farklı kılan önemli bir özelliği, konuşucularının uzun süre göçebe olarak yaşamışlığı ve buna bağlı olarak bu dillerin sürekli birbirlerinden etkilenmiş olmalarıdır. Türk dilleri çok sayıda aynı anlamda kullanılan ortak sözcüklere sahip olmalarının yanı sıra tümce yapıları da hep aynı kalır. Çağdaş Türk yazı dilleri veya Türk dilinin kolları gibi adlandırıldıklarına da rastlanır. (Bakınız: "Dil" ve "Lehçe" tartışması)
Türk dilleri, Moğol dilleri, Tunguz dilleri, Kore dilleri ve Japon dilleriyle birçok benzerlik gösterir. Bu benzerlikler, bazı dilbilimcilerin (örneğin Türkolog Talât Tekin) Altay dil ailesi diye bir üst aile önermesine yol açmıştır; ancak bu görüş tarihsel dilbilimcilerin büyük çoğunluğu tarafından reddedilmektedir.[9][10] Ural dilleriyle olan benzerlikler de, uzun bir süre boyunca bu iki dil ailesinin Ural-Altay hipotezi altında tek bir aile gibi değerlendirilmesine neden olmuştur. Fakat günümüzde bu iki makro ailenin varlığını kanıtlayacak yeterli kanıt bulunmamaktadır. Diller arasındaki ortak özellikler ise bugün, tarihöncesi dönemde gerçekleşen geniş çaplı dil teması ile açıklanmaktadır.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tarih öncesi dönem
[değiştir | kaynağı değiştir]Türk halklarının ve dillerinin anayurdunun, Hazar ötesi bozkırları ile Kuzeydoğu Asya (Mançurya)[11] arasında bir bölge olduğu öne sürülmekte ve genetik kanıtlar Türk etnisitesinin “İç Asya Anavatanı” olarak Güney Sibirya ve Moğolistan yakınlarındaki bölgeyi işaret etmektedir.[11] Benzer şekilde Juha Janhunen, Roger Blench ve Matthew Spriggs gibi birçok dilbilimci de günümüz Moğolistan'ının erken dönem Türk dilinin anavatanı olduğunu öne sürmektedir.[12] Türkolog Peter Benjamin Golden, iklim, topografya, flora, fauna ve insanların geçim biçimleriyle ilgili Proto-Türkçe sözcük öğelerine dayanarak Proto-Türkçe Urheimat'ı Sayan-Altay bölgesinin güney, tayga bozkır bölgesine yerleştirmektedir.[13]
Ön Türkler ve Proto-Moğollar arasında yaklaşık olarak MÖ birinci binyılda yoğun bir temas gerçekleşmiştir; iki Avrasya göçebe grubu arasındaki ortak kültürel gelenek Türk-Moğol geleneği olarak adlandırılmaktadır. İki grup benzer bir din sistemi olan Tengriciliği paylaşmıştır ve Türk dilleri ile Moğol dilleri arasında çok sayıda belirgin ödünç sözcük bulunmaktadır. Alıntılar çift yönlü olsa da, bugün Moğolca kelime dağarcığındaki en büyük yabancı bileşeni Türkçe alıntı kelimeler oluşturmaktadır.[14]
Türk dilleri ile Tunguz ve Moğol dilleri arasındaki bazı kelime benzerlikleri ve yapısal ortaklıklar, ayrıca Korece ve Japonca ile olan benzerlikler, son yıllarda bu dillerin tarihöncesi dönemde birbirleriyle temas halinde olmasına bağlanmaktadır. Bu etkileşim bazen "Kuzeydoğu Asya dil birliği" olarak adlandırılır. Ancak, Türk, Moğol ve Tunguz dillerini kapsayan daha yakın tarihli bir temas süreci (yaklaşık MÖ 1. binyıl) bundan ayrı değerlendirilir. Bu süreçte, çoğunlukla Türkçeden Moğolcaya, ardından Moğolcadan Tunguzcaya geçen ortak kelimeler bulunmaktadır. Türkçeden Moğolcaya ödünç alınan kelime sayısı oldukça fazladır, ancak Moğolcadan Türkçeye geçen kelime sayısı çok daha azdır. Ayrıca, Türkçe ve Tunguzca, Moğolcada bulunmayan ortak kelimelere sahip değildir.
Türk dillerinde, Proto-Türkçe dönemine kadar uzanan erken temasları gösteren bazı Çince alıntı kelimeler de bulunmaktadır.[15]
Altay dil ailesi varsayımı için gösterilen kanıtların modern dilbilimsel standartları karşılamaması ve Türk ile Moğol dillerinin zaman içinde ayrışmak yerine yakınlaştığını gösteren bulgular, 1950'lerden bu yana Altay ailesinin dilbilimciler tarafından genel kabul görmemesine yol açtı. Günümüzde Türk dilleri kendi başına bir dil ailesi olarak kabul edilmektedir.[1][2][16][17][18]
Erken dönem yazılı kayıtlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Türk dillerinin bilinen en eski yazılı kayıtları, 1889 yılında Moğolistan'daki Orhun Vadisi'nde bulunan ve 8. yüzyıla tarihlenen Orhun yazıtlarıdır. Bu yazıtlar, Bilge Kağan (731), Kül Tigin (732) ve Tonyukuk (725) adına dikilmiş olup, Türk yazı dilinin en eski edebi metinleri arasında yer alır. Çin yıllıklarında geçen bir Hun ağıtına ait iki dize ve birkaç kelime ise, 4. yüzyıl Türkçesi hakkında fikir vermektedir.
Türk dillerine dair ilk kapsamlı sözlük ve dilbilgisi kitabı, Karahanlılar döneminde Kaşgarlı Mahmud tarafından 1072'de yazılan Dîvânu Lugâti't-Türk adlı eserdir. Bu eser, yaklaşık 8 bin sözcük içeren bir sözlük olmasının yanı sıra, Türk yazı dilleri ve ağızlarını, kültürel değerleri de kayda geçiren anıtsal bir folklorik kaynak niteliğindedir. Kaşgarlı Mahmud, Karahanlı, Uygur, Oğuz, Kıpçak, Kırgız ve diğer Türk boylarının söz varlığını bir araya getirerek bu eseri oluşturmuş, Türk dillerinin coğrafi dağılımına dair bilinen ilk haritayı da eklemiştir.[19]
Türk dillerinin Kuzeybatı koluna ilişkin önemli bir başka eser ise, 12-13. yüzyıllara tarihlenen Codex Cumanicus’tur. Bu eser, günümüz Macaristan ve Romanya’sında yaşayan Batı Kumanları ile Katolik misyonerler arasında kullanılan Kıpçak dili ile Latince arasındaki bir dil kılavuzudur. Ayrıca, Çuvaşçanın ana dili ya da uzak akrabası olduğu tartışılan Volga Bulgarlarının konuştuğu dile ait en eski kayıtlar, 13-14. yüzyıllara kadar uzanmaktadır.[20][21]
Son yıllarda keşfedilen yeni yazıtlar, Türk yazı dilinin tarihini daha da geriye götürme potansiyeline sahiptir. Bu keşifler, Türk dillerinin kökeni ve gelişimi hakkında daha derinlemesine bilgi edinmemizi sağlayarak, dil ailesinin tarihi serüvenini daha net bir şekilde ortaya koymaktadır.[22]
Tarihçi ve Türkolog Osman Karatay (2022), Ön-Türklerin Moğollar ve Tunguz halklarından ziyade eski Hint-Avrupalılar ve Urallar ile daha yakın bir ilişkisi olduğu sonucuna varmıştır. Zamanla, Türk halkları hem İranlılar hem de Moğollarla uzun süreli temas halinde olmuş ve Orta Asya Bozkırı çobanları arasında baskın grup haline gelmiştir. Karatay, dilsel verilere dayanarak şu sonuca varmıştır: "Proto-Hint-Avrupa ve Proto-Türkçe arasındaki sözlü yazışmalar da oldukça dikkat çekicidir. Ön-diller çağındaki bu yakın ilişki öyle bir gerçeğe işaret etmektedir ki, en erken ya da Proto-Türkler bir tarihte ortaya çıkmıştır. Ural ve Hint-Avrupa çekirdek topluluklarına yakın veya bitişiğindeki alan."[23]
Coğrafî dağılım
[değiştir | kaynağı değiştir]
Erken Orta Çağ’daki (yaklaşık MS 6–11. yüzyıllar) Türk göçleriyle birlikte, Türk dilleri sadece birkaç yüzyıl içinde Avrasya boyunca Sibirya'dan Akdeniz'e kadar geniş bir alana yayılmıştır. Türk dillerindeki çeşitli terimler; Farsça, Urduca, Ukraynaca, Rusça, Çince, Moğolca, Macarca ve daha sınırlı ölçüde Arapça gibi dillere geçmiştir.[24]
Osmanlı döneminden bu yana Avrasya'da Türk dillerini konuşan halkların coğrafi dağılımı, Sibirya'nın kuzeydoğusundan batıda Türkiye'ye kadar yayılmıştır.[25] Alman asıllı Rus Türkolog W. Radloff'un dünya dilleri arasında Türk dili kadar geniş bir alana yayılmış başka bir dil daha bulunmadığını söylediği belirtilmektedir.[26]
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Yüzyıllar boyunca Türk dillerini konuşan halklar geniş çaplı göçler gerçekleştirmiş ve sürekli birbirleriyle kaynaşmıştır. Bu süreçte, dilleri hem birbirlerini hem de çevrelerindeki dilleri, özellikle İranî, Slav ve Moğol dillerini karşılıklı olarak etkilemiştir.[27] Bu durum, her bir dilin veya dil grubunun tarihsel gelişimini belirsizleştirmiştir. Bu nedenle Türk dillerini sınıflandırmak için birden fazla sistem ortaya çıkmıştır.
Türk dillerine yönelik modern genetik sınıflandırma şemaları ise hâlâ büyük ölçüde Rus dilbilimci ve Türkolog Aleksandr Samoyloviç'in 1922'de yaptığı çalışmasına dayanmaktadır.[doğrulama gerekli] Dil ailelerindeki sınıflandırmaların genellikle genetik bilgilere dayanarak yapılmasına rağmen, Türk dil grubunda coğrafi dağılım daha büyük rol oynamaktadır.
Türk dilleri altı dala ayrılabilir:
- Türkçe
Bu sınıflandırmada Oğur Türkçesine Lir-Türkçesi de denir; diğer tüm kollar ise Şaz Türkçesi ya da Ortak Türkçe başlığı altında toplanır. Bu iki büyük Türkçe türünün ne zaman birbirinden ayrıldığı ise kesin olarak bilinmemektedir.
Çuvaşçanın ayrımı
[değiştir | kaynağı değiştir]Çuvaşça, çoktan ölmüş eski Ön Bulgar dili ile birlikte diğer Türk dillerine daha uzak kalan Bolgarca dalını oluşturur. Kimi bilimciler, diğer Türk dillerinden farklı olduğu için Çuvaş dilini gerçek Türk dili olarak tanımazlar. Bu büyük farkın, diğer Türk dillerinden daha erken ayrılmasından kaynaklanmış olup olmayacağı sorusu henüz yanıtlanamamıştır. Bu farklardan birisi diğer Türk dillerinde sonu /-z/ ile biten sözcüklerin /-r/ ile bitmesidir:
- Çuvaşca "tahar", ama Nogayca "togiz" – ("dokuz")
- Çuvaşca "kör", ama Türkçe "köz"
Çuvaşça, Rusya'nın Avrupa tarafında, Moskova'nın doğusunda Çuvaşistan'da 1 milyon kişi tarafından konuşulur. Başkurtistan ve Tataristan'daki konuşucuları ile birlikte toplam 1,8 milyon konuşanı vardır. Çuvaşlar Hristiyan-Ortodoks'tur ve Kiril alfabesi'ni kullanırlar, Çuvaşça dergiler, gazeteler, radyo ve TV programları vardır. Kendilerini kültürel ve tarihsel olarak İdil Bulgarlarının torunları olarak görürler.
Halaçcanın ayrımı
[değiştir | kaynağı değiştir]Diğer Türk dillerinden uzak kalan Halaç dilidir. Dilbilimci Gerhard Doerfer'in görüşüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir. Eski Türkçe'den çok erken ayrılmış ve 13. yüzyılda İran'da, etrafı Farsça konuşanlarla çevrili kalmıştır. Halaç dili bugün 40 bin kişi tarafından İran'ın Kom ve Akar illerinde konuşulur. Diğer dillerden ayrı kalması ve Farsçadan etkilenmesine rağmen ana dilden parçalar korumuştur. Ancak sesi Farsçaya benzer.
Modern dilbilimdeki sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Aşağıdaki tablo, esas olarak Lars Johanson tarafından sunulan sınıflandırma şemasına dayanmaktadır.
Sınıflandırmanın kriterleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Üstteki sınıflandırmada coğrafi dağılımın yanı sıra geleneksel dilbilimin kriterleri de dikkate alınmıştır:
- Ogur dil grubundaki /-r/ yerine /-z/ kullanılması, bu dil grubunu diğerlerinden ayırır.
- Sibirya-Türk dillerini diğerlerinden farkına bir örnek: Tuvaca "adak", Yakutça "atah" diğerlerinde ise "ayak" denir. Yalnızca Halaç dilinde "hadak" denir.
- Oğuz dil grubu diğerlerinden sonek başlatan /G/'nin eksik olmasıyla ayrılır. Örnek: "kalan" (kalmak), diğer Türk dillerinde "kalgan"; "bulanmak", diğerlerinde "bulganmak".
- Sonekin sonuna eklenen /G/ güneydoğu Türk grubunu kuzeybatı grubundan ayırır: Uygurca "taglik" ama Tatarca "tawlı" – (dağlık).
Dünyada Türk dilinin öğretimi
[değiştir | kaynağı değiştir]II. Abdülhamid döneminde başlayan Türkçe eğitimi faaliyetlerinin Osmanlı Devleti'nin yıkılması ve Türkiye kurulduktan sonra da süren bazı problemler sebebiyle 1950 yılına kadar rafa kaldırıldığı, bu tarihten sonra üniversitelerde yeniden bu sahada faaliyetlerin görülmeye başladığı, özellikle 1960 yılından sonra Türkçe eğitimine yönelik yazılmış çok sayıda kitabın göze çarptığı ifade edilmektedir.[47] Yabancı dil olarak Türkçe öğretimine yönelik ilk kurumun 1964'te Ankara Üniversitesi bünyesinde kurulan TÖMER olduğu bilinmektedir. Daha sonra birçok üniversitede benzer birimler açılmış; yurt dışında ise Yunus Emre Enstitüleri ile çeşitli üniversitelerin Türkoloji bölümlerinde Türkçe eğitimi verilmiştir.[47]
FETÖ adıyla anılan yapılanmanın yurt dışında Türkçe eğitimine yönelik faaliyetlerinin Türkçeyi istismar ettikleri şeklinde yorumlandığı görülmekte[48] ve bu eğitimin verildiği kurumların bir kısmının Türkiye Maarif Vakfı'na devredildiği belirtilmektedir.[49]
Özbekistan Devlet Televizyonu'nda "Türkçe Saati" adıyla bir program yapılması konusunda Yunus Emre Enstitüsü ile iş birliği yapılmasının görüşüleceği duyurulmuştur[50] ve Özbekistan'da Milliy Teleradiokompaniyasi (MTRK) tarafından kurulan Foreign Languages adlı kanalda Türkçe derslerinin yanı sıra Türkçe televizyon programlarına yer verilmektedir.[51]
Bazı ülkelerde ortaöğretim kurumlarında Türkçenin öğretilmesinin yanı sıra özel kurslarda da isteğe göre Türkçe öğretilmektedir. Kurslarda Türkçe öğretilen kırk altı ülke bulunmaktadır.^ Dokuz ülkede de Türkçe öğretimin yapıldığı üniversite bulunmaktadır. Bünyesinde Türkçe öğretilen, Türk dili ve edebiyatı araştırmalarının yapıldığı, Türkoloji bölümlerinin bulunduğu yirmi sekiz ülke vardır.^
Türkiye'deki çalışmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkiye'de Türk dilleri veya Türk lehçeleri adı altında birçok Türk dilinin bir arada veya müstakil olarak ele alındığı akademik yayınlar mevcuttur.[52] Makaleler dışında birçok Türk dilinin birlikte ele alındığı başlıca kaynaklardan bazıları şunlardır:
- Ahmet Cevat Emre, Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri, TDK, İstanbul 1949.
- Saadet Çağatay, Türk Lehçeleri Örnekleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1950.
- Ahmet Bican Ercilasun vd., Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bakanlığı, Ankara 1991.
- Timur Kocaoğlu vd., Türk Dünyası Konuşma Kılavuzu, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1992.
- Talat Tekin, Türk Dilleri -Giriş-, Simurg, İstanbul 1999.
- Ahmet Buran, Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ, İstanbul 2001.
- Nami Ardakoç vd., Modern Türk Dilleri Seyahat ve Konuşma Kılavuzu, Geçit Kitabevi, İstanbul 2005.
- Ahmet Bican Ercilasun vd., Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ, İstanbul 2007.
Bunlardan Kültür Bakanlığı'nın 1991 yılında yayınlamış olduğu Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü adındaki sözlük Türk Dil Kurumunun resmî sözlük sitesinde[53] çevrimiçi olarak kullanıma açılmıştır. Pamukkale Üniversitesi'nden Günsel Barış adlı bir araştırma görevlisi tarafından hazırlanan[54][55] PAÜ ÇTLE adlı sitede de çeşitli Türk Lehçelerinin sözlükleri ve sözcük öğrenmeye yönelik oyunlar[56][57] çevrimiçi olarak bulunmaktadır.[58]
Diğer ülkelerdeki çalışmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkiye dışında Türk dilleri üzerine yapılan çalışmaların büyük bir kısmı misyonerlik ve espiyonaj çalışmalarıyla yakından ilgilidir.[59] 1823 yılında Hristiyan olan ve Mirza Aleksandr Kazem-Bek adını alan Azerbaycanlı şarkiyatçının Türk dillerinin grameri üzerine Grammatika turetsko-tatarskogo yazıka (Türk-Tatar dilinin grameri) adlı eseri 1839'da Kazan'da neşredilmiş ve eserin J. T. Zenker tarafından yapılan Almancaya tercümesi Allgemeine Grammatik der turkisch-tatarischen Sprache adıyla Leipzig'de 1848 yılında yayımlanmıştır.[60] 150'den fazla eseri bulunan ve Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte (Türk lehçelerinin bir sözlük denemesi) adlı 4 ciltlik eser hazırlayan Alman asıllı Rus Türkolog F. W. Radloff'un Çarlık Rusyası'nın Rus olmayan milletleri Hristiyanlaştırma politikasına yönelik Kazan'a müfettiş olarak gönderildiği ifade edilmektedir.[61] Slovar' Altayskogo i Aladagskogo Nareçiy Tyurkskogo Yazıka (Türk Dilinin Altay ve Aladağ Diyalektleri Sözlüğü) adlı eserin müellifi olan Verbitski[62] de bir misyonerdi.[63]
"Dil" ve "Lehçe" tartışması
[değiştir | kaynağı değiştir]
SSCB kurulmadan önce Türk dilli halkların başlıca iki yazı dili vardı: Osmanlı Türkçesi ve Çağatay Türkçesi.[64][65] Bu dönemde Osmanlı ve Azerbaycan sahası dışında Türk dünyasının önemli bir kesimi Çağatay Türkçesini kullanır ve bu yazı diline Türkî Til derlerdi.[66] Bu dönemde ve hatta SSCB kurulduktan sonra da bir süre yabancıların da tasnifte Türk lehçeleri adlandırmasını kullandıkları görülür.[67][68] Esasen Rusların her bir Türk boyuna ayrı birer yazı dili oluşturma gayretleri Çarlık Rusyası zamanında başlamıştır.[69] Bununla birlikte W. Radloff'un Opıt slovarya tyurkskih nareçiy (Versuch eines Wörterbuches der Turk-Dialecte) I-IV adlı eseri de Türk Lehçelerinin bir Sözlük Denemesi ismini taşımaktaydı ve eserde bugün birer yazı dili hâline gelmiş olan Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, vd. lehçe olarak tasnif edilmişti.[70] Özbek Abdurrauf Fitrat'ın 1919 yılında yayımlanan Tilimiz başlıklı yazısında kendi dilinden Türkçe adıyla bahsettiği görülür.[71] Azerbaycanlı Mirza Alekber Sabir'in de 1910 yılında “Günəş” gazetesinde Osmanlıcadan kendi diline tercüme yapılmasını Türkçeden Türkçeye tercüme olarak yorumladığı ve eleştirdiği görülür.[72][73] Azerbaycanlı şair, yazar ve aynı zamanda eğitimci olan Abdulla Şaiq'in Türk dili (1924)[74] ve Türk ədəbiyyatı (1924)[75] adlı eserleri de Azericenin Türk dili olarak adlandırılmasına örnek teşkil etmektedir. B. Ercilasun. Türkiye'de Türk lehçeleri şeklindeki tasnifin geçmişten beri devam eden bir uygulama olduğunu ve bunu yapmanın Rusların uyguladığı dil politikası neticesinde ortaya çıkan tasnifi kabul etmemekten ibaret olduğunu iddia etmektedir.[76] Talat Tekin'in de önceleri lehçe tasnifini kabul ettiği, sonradan dil tasnifine yöneldiği görülmektedir.[77]
Türkiye'de Türk dilleri ailesinin adlandırılması ve bu dillerin yalnızca bir dil mi yoksa birçok diller mi oldukları hakkında farklı fikirler yaygındır. Türk Dil Kurumu, yayınlarında önceleri "Türk lehçeleri" adı benimsenmişken sonraları bu ad yanında "Türk dilleri" deyimine de yer verildiği görülmektedir. Ankara Üniversitesi Türk dillerini öteden beri "lehçe" sayar ve "Türk dilleri" deyiminden kaçınır. Türkiye genelinde birçok üniversite lehçe tasnifini kabul ederek Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ismiyle bölümler açmıştır. İstanbul Üniversitesi ise daha aşırı bir tutumla "lehçe" deyimini yalnız Çuvaşça ve Yakutça gibi öbürlerinden çok farklı iki Türk dili için kullanmakta, bu diller dışındaki bütün Türk dillerini "lehçe"nin de altında bir konuşma türü saydığı "şive" sözü ile adlandırmaktadır. Ancak İstanbul Üniversitesi'nde Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü açılmış olması bu görüşten vazgeçildiğini göstermektedir. Bu durumda Türk dillerinin Türkiye'deki adlandırmalarında artık eskimiş olan üç ayrı görüşle karşı karşıyayız demektir:
- Türkiye haricinde dünya genelindeki dilbilimin ve Hacettepe Üniversitesinde Türkolog ve Altayist Prof. Dr. Talat Tekin'nin görüşü: diller,
- Ankara Üniversitesi'nin, Türk Dil Kurumunun ve Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü açan üniversitelerin görüşü: lehçeler,
- İstanbul Üniversitesi'nin eski görüşü: Çuvaşça, Yakutça ve Halaçça lehçe, diğerleri şive.
Türk diller arasındaki benzerlikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Aşağıdaki çizelgelerde Türk dillerinde tümce yapısının benzerlik ve farklılıklarını gösteren örnekler sunulmuştur:
| Diller | Tümce yapısı |
|---|---|
| Türkçe | Çocuklar okulda dilimizi Latin alfabesi/abecesi ile yazar. |
| Gagavuzca | Uşaklar şkolada/okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr. |
| Azerice | Uşaqlar məktəbdə dilimizi latın əlifbası ilə yazır. |
| Türkmence | Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar. |
| Özbekçe | Bolalar maktabda tilimizni lotin alifbosi bilan/ila yozadi. |
| Uygurca | Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu. |
| Kazakça | Balalar mektepte tilimizdi latın älippesimen jazadı. |
| Kırgızca | Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen cazat. |
| Tatarca | Balalar mäktäptä telebezne latin älifbası belän yaza. |
| Başkurtça | Balalar mäktäptä telebeźźe latin älifbahı menän yaźa. |
| Tuvaca | Uruglar surguulda dılıvıstı Latın alfavidi-bile bijiirler. |
| Sıbırca | Pallar mäktäptä telebesne latın älippä män yasatlar. |
| Diller | Tümce yapısı |
|---|---|
| Türkçe | Yeni yılınız kutlu olsun. |
| Gagavuzca | Yeni yılınızı kutlerim. |
| Karayca | Sizni yanhı yıl bıla kutleymın. |
| Azerice (Kuzey) | Yeni iliniz mübarək olsun. |
| Azerice (Güney) | Təzə/Yeni iliviz/iliniz mübarək olsun. |
| Irak Türkçesi (Irak) | Y'engi iliwiz mübarak olsun. |
| Türkmence | Täze ýylyňyz gutly bolsun. |
| Özbekçe | Yangi yilingiz mubоrak bo'lsin. |
| Uygurca | Yengi yılıngızğa mübarek bolsun. |
| Kazakça | Jaña jılıñız quttı bolsın |
| Karaçay-Balkarca | Cañı cılığız bla alğışlayma. |
| Nogayca | Yaña yılıñız men. |
| Karakalpakça | Jaña jılıñız qutlı bolsın. |
| Kırgızca | Cañı cılıñız quttu bolsun. |
| Tatarca | Yaña yılığız qotlı bulsın. |
| Kırım Tatarcası | Yañı yılıñız hayırlı (mubarek) olsun. |
| Romanya Tatarcası | Ceni cılınız kutlu bolsun. |
| Başkurtça | Yañı yılığıź qotlo bulhın. |
| Kumukça | Yañı yılığız qutlu bolsun. |
| Hakasça | Naa çılnañ alğıstapçam (-alkış) şirerni. |
| Tuvaca | Caa çıl-bile bayır çedirip or men. |
| Altayca | Slerdi canñı cılla utkup turum. |
| Şorca | Naa çıl çakşı polzun. |
| Sahaca | Ehigini sanga cılınan eğerdeliibin. |
| Çuvaşça | Śĕnĕ śul yaçĕpe salamlatăp. |
| Sıbırca | Yaña yılığıs yaqşı pulsın. |
Türk dillerde aynı zamanda büyük ve küçük ses uyumu vardır (Özbekçe hariç), yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve tümce yapısı özne-nesne-yüklem sırasıyla oluşturulur. Kazakça örnek:
- jaz (yaz)
- jaz-uw (yazı)
- jaz-uw-şı (yazıcı/yazar)
- jaz-uw-şı-lar (yazıcılar)
- jaz-uw-şı-lar-ım (yazıcılarım)
- jaz-uw-şı-lar-ım-ız (yazıcılarımız)
- jaz-uw-şı-lar-ım-ız-da (yazıcılarımızda)
- jaz-uw-şı-lar-ım-ız-da-ğı (yazıcılarımızdaki)
- jaz-uw-şı-lar-ım-ız-da-ğı-lar (yazıcılarımızdakiler)
- jaz-uw-şı-lar-ım-ız-da-ğı-lar-dan (yazıcılarımızdakilerden)
Türk dilleri ve anlaşılabirlik
[değiştir | kaynağı değiştir]Neredeyse tüm Türk dillerinin sesbilim, sözdizim ve şekil bilgisi aynıdır. Yalnızca Çuvaşça, Halaçça ve Yakutça ile Dolganca gibi Sibirya Türk dilleri bu noktalarda farklıdır. Bunun yanında komşu ülkelerin sınırlarında kaynaşmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aşan lehçeler bulunur.
| Ortak anlam | Ön Türkçe | Eski Türkçe | Türkçe | Azerice | Karahanlıca | Kaşkayca | Türkmence | Tatarca | Karayca | Başkurtça | Kazakça | Kırgızca | Özbekçe | Özbekçe | Yakutça | Çuvaşça | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| baba, ata | *ata, *kañ | ata, apa, qañ | baba, ata | baba, ata | apa, ata | bowa/ata | ata | ata, atay | ata | ata, atay | ata | ata | ota | ata | ağa | atte, aśu, aşşĕ | |
| anne | *ana, *ög | ana, ög | ana, anne | ana | ana, ene | ana/nänä | ene | ana, äni | ana | ana, inä(y)/asay | ana | ene, ana | ona, acha | ana | iỹe | anne, annü, amăşĕ | |
| oğul | *ogul | oğul | oğul | oğul | oɣul, ohul | oğul | ogul | ul | uvul | ul | ul | uul | oʻgʻil | oghul | uol | ıvăl, ul | |
| erkek | *ér, *érkek | er | erkek | ər/erkək | erkek | kiši | erkek | ir | ėr | ir, irkäk | er, erkek | er, erkek | erkak | er | er | ar/arśın | |
| kız | *kíŕ | qız | kız | qız | qɨz | qïz/qez | gyz | qız | qɨz | qıð | qyz | qız | qiz | qiz | kııs | hĕr | |
| insan, kişi | *kiĺi, *yạlaŋuk | kişi, yalañuq | kişi | şəxs, adam | kiši | kişi | keşe | kiši | keşe | kisi | kişi | kishi | kishi | kihi | śın | ||
| gelin | *gélin | kelin | gelin | gəlin | qalɨŋ | gälin | gelin | kilen | kelin | kilen | kelin | kelin | kelin | kelin | kiyiit | kin | |
| kaynana | kaynana | qaynana | qäynänä | gaýyn ene | qayın ana | qäynä | qaıyn ene | qaynene | qaynona | qeyinana | huńama | ||||||
| kalp, yürek | *yürek | yürek | yürek | ürək | jürek | iräg/üräg | ýürek | yöräk | üriak, jürek | yöräk | jürek | cürök | yurak | yürek | sürex | çĕre | |
| kan | *kiān | qan | kan | qan | qan | qan | gan | qan | qan | qan | qan | qan | qon | qan | xaan | yun | |
| baş | *baĺč | baš | baş | baş | baš | baš | baş | baş | baš | baş | bas | baş | bosh | bash | bas | puś/poś | |
| saç, kıl | *s(i)ač, *kïl | sač, qïl | saç, kıl | saç, qıl | sač, qɨl | tik/qel | saç, gyl | çäç, qıl | čač, sač, qɨl | säs, qıl | shash, qyl | çaç, qıl | soch, qil | sach, qil | battax, kıl | śüś, hul | |
| göz | *göŕ | köz | göz | göz | köz | gez/göz | göz | küz | kioź, goz | küð | köz | köz | koʻz | köz | xarax, kös | kuś/koś | |
| kirpik | *kirpik | kirpik | kirpik | kirpik | kirpik | kirpig | kirpik | kerfek | kirpik | kerpek | kirpik | kirpik | kiprik | kirpik | kılaman, kirbii | hărpăk | |
| kulak | *kulkak | qulqaq | kulak | qulaq | qulaq, qulqaq, qulxaq, qulɣaq | qulaq | gulak | qolaq | qulax | qolaq | qulaq | qulaq | quloq | qulaq | kulgaax | hălha | |
| burun | *burun | burun | burun | burun | burun | burn | burun | borın | burun | moron | muryn | murun | burun | burun | murun, munnu | murun | |
| kol | *kol | qol | kol | qol | qol | qol | gol | qul | kol | qul | qol | qol | qoʻl | qol | хol | hul | |
| el | *el-ig | elig | el | əl | elig | äl | el | alaqan | alaqan | ilik | ilik | ilii | ală | ||||
| parmak | *erŋek, *biarŋak | erŋek | parmak | barmaq | barmaq | burmaq | barmaq | barmaq | barmax | barmaq | barmaq | barmaq | barmoq | barmaq | tarbaq | pürne/porńa | |
| tırnak | *dïrŋak | tïrŋaq | tırnak | dırnaq | tɨrŋaq | dïrnaq | dyrnak | tırnaq | tɨrnax | tırnaq | tyrnaq | tırmaq | tirnoq | tirnaq | tıngıraq | çĕrne | |
| diz | *dīŕ, *dǖŕ | tiz | diz | diz | tizle-
(to press with one's knees) |
diz | dyz | tez | tɨz | teð | tize | tize | tizza | tiz | tobuk | çĕrśi, çĕrkuśśi | |
| baldır | *baltïr | baltïr | baldır | baldır | baldɨr | ballïr | baldyr | baltır | baldɨr | baltır | baltyr | baltır | boldir | baldir | ballır | pıl | |
| ayak | *(h)adak | adaq | ayak | ayaq | aδaq | ayaq | aýak | ayaq | ajax | ayaq | aıaq | but, ayaq | oyoq, adoq | ayaq | ataq | ura | |
| karın | *kạrïn | qarïn | karın | qarın | qarɨn | qarn | garyn | qarın | qarɨn | qarın | qaryn | qarın | qorin | qerin | xarın | hırăm | |
| at | *(h)at | at | at | at | at | at | at | at | at | at | at | at | ot | at | at | ut/ot | |
| sığır | *dabar | ingek, tabar | inek, davar, sığır | inək, sığır | ingek, ingen; tavar | seğer | sygyr | sıyır | sɨjɨr | hıyır | siyr | uy, sıyır, inek | sigir, inak | siyir | ınax | ĕne | |
| köpek | *ït, *köpek | ït | it, köpek | it | ɨt | kepäg | it | et | it´ | et | ıt | it, köbök | it | it | ıt | yıtă | |
| balık | *bālïk | balïq | balık | balıq | balɨq | balïq | balyk | balıq | balɨx | balıq | balyq | balıq | baliq | beliq | balık | pulă | |
| bit | *bït | bit | bit | bit | bit | bit | bit | bet | bit | bet | bıt | bit | bit | bit | bıt | pıytă/puťă | |
| ev | *eb, *bark | eb, barq | ev, bark | ev | ev | äv | öý | öy | üy, üv | öy | üı | üy | uy | öy | śurt | ||
| çadır | *otag, *gerekü | otaɣ, kerekü | çadır, otağ | çadır; otaq | otaɣ, kerekü | čador | çadyr; otag | çatır | oda | satır | shatyr; otau | çatır, otoo, otoq | chodir; oʻtoq | chadir; otaq | otuu | çatăr | |
| yol | *yōl | yol | yol | yol | jol | yol | ýol | yul | jol | yul | jol | col | yoʻl | yol | suol | śul | |
| köprü | *köprüg | köprüg | köprü | körpü | köprüg | köpri | küper | kiopriu | küper | köpir | köpürö | koʻprik | kövrük | kürpe | kĕper | ||
| ok | *ok | oq | ok | ox | oq | ox/tir | ok | uq | oq | uq | oq | oq | oʻq | oq | ox | uhă | |
| ateş | *ōt | ōt | od, ateş (Pers.) | od | ot | ot | ot | ut | ot | ut | ot | ot | oʻt | ot | uot | vut/vot | |
| kül | *kül | kül | kül | kül | kül | kil/kül | kül | köl | kul | köl | kül | kül | kul | kül | kül | kĕl | |
| su | *sub, *sïb | sub | su | su | suv | su | suw | su | su | hıw | su | suu | suv | su | uu | şıv/şu | |
| gemi | *gḗmi | kemi | gemi | gəmi | kemi | gämi | köymä | gemi | kämä | keme | keme | kema | keme | kimĕ | |||
| göl | *kȫl | köl | göl | göl | köl | göl/gel | köl | kül | giol´ | kül | köl | köl | koʻl | köl | küöl | külĕ | |
| gün, güneş | *güneĺ, *gün | kün | güneş, gün | günəş, gün | kün, qujaš | gin/gün | gün | qoyaş, kön | kujaš | qoyaş, kön | kün | kün | quyosh, kun | quyash, kün | kün | hĕvel, kun | |
| bulut | *bulït | bulut | bulut | bulud | bulut | bulut | bulut | bolıt | bulut | bolot | bult | bulut | bulut | bulut | bılıt | pĕlĕt | |
| yıldız | *yultuŕ | yultuz | yıldız | ulduz | julduz | ulluz | ýyldyz | yoldız | julduz | yondoð | juldyz | cıldız | yulduz | yultuz | sulus | śăltăr | |
| toprak | *toprak | topraq | toprak | torpaq | topraq | torpaq | toprak | tufraq | topraq, toprax | tupraq | topyraq | topuraq | tuproq | tupraq | toburax | tăpra | |
| tepe | *tepö, *töpö | töpü | tepe | təpə | tepe | depe | tübä | tebe | tübä | töbe | döbö, töbö | tepa | töpe | töbö | tüpĕ | ||
| ağaç | *ïgač | ïɣač | ağaç | ağac | jɨɣač | ağaĵ | agaç | ağaç | ahač | ağas | ağash | baq, daraq, cığaç | yogʻoch | yahach | mas | yıvăś | |
| tanrı (Tengri) | *teŋri, *taŋrï | teŋri, burqan | tanrı | tanrı | teŋri | tarï/Allah/Xoda | taňry | täñre | Tieńri | täñre | täŋiri | teñir | tangri | tengri | tangara | tură/toră | |
| gök | *teŋri, *kȫk | kök, teŋri | gök | göy | kök | gey/göy | gök | kük | kök | kük | kök | kök | koʻk | kök | küöx | kăvak/koak | |
| uzun | *uŕïn | uzun | uzun | uzun | uzun | uzun | uzyn | ozın | uzun | oðon | uzyn | uzun | uzun | uzun | uhun | vărăm | |
| yeni | *yaŋï, *yeŋi | yaŋï | yeni | yeni | jaŋɨ | yeŋi | ýaňy | yaña | jɨŋgɨ | yañı | jaña | cañı | yangi | yengi | saña | śĕnĕ | |
| şişman | *semiŕ | semiz | semiz, şişman | səmiz | semiz | semiz | simez | semiz | himeð | semiz | semiz | semiz | semiz | emis | samăr | ||
| dolu | *dōlï | tolu | dolu | dolu | tolu | dolu | doly | tulı | tolɨ | tulı | toly | toluq, tolu, toluu, tolo | toʻla | toluq | toloru | tulli | |
| ak | *āk, *ürüŋ | āq, ürüŋ | ak, beyaz (Ar.) | ağ | aq | aq | ak | aq | aq | aq | aq | aq | oq | aq | ürüñ (үрүҥ) | şură | |
| siyah | *kara | qara | kara, siyah (Pers.) | qara | qara | qärä | gara | qara | qara | qara | qara | qara | qora | qara | xara | hura, hora | |
| kırmızı | *kïŕïl | qïzïl | kızıl, kırmızı (Ar.) | qızıl | qɨzɨl | qïzïl | gyzyl | qızıl | qɨzɨl | qıðıl | qyzyl | qızıl | qizil | qizil | kıhıl | hĕrlĕ | |
| 1 | *bīr | bir | bir | bir | bir | bir | bir | ber | bir, bɨr | ber | bir | bir | bir | bir | biir | pĕrre, pĕr | |
| 2 | *éki | eki | iki | iki | ẹki | ikki | iki | ike | eky | ike | eki | eki | ikki | ikki | ikki | ikkĕ, ikĕ, ik | |
| 3 | *üč | üč | üç | üç | üč | uǰ, u̇č | üç | öč | üć | ös | üş | üč | uch/u̇č | üch/üç | üs | viśśĕ, viśĕ, viś | |
| 4 | *dȫrt | tört | dört | dörd | tört | derd/dörd | dört | dürt | dört | dürt | tört | tört | toʻrt | tört | tüört | tăvattă, tăvată, tăvat | |
| 5 | *bēĺ(k) | béš | beş | beş | béš | bäş | beş | beš | biš | bes | beş | besh/beş | besh/beş | bies | pillĕk, pilĕk | ||
| 6 | *altï | altï | altı | altı | altï | altï | alty (altï) | altï | altï | altï | alty | altı | olti (ålti) | altä | alta | ulttă, ultă, ult | |
| 7 | *yéti | yeti | yedi | yeddi | jeti | yeddi | ýedi | cide | jedi | yete | jeti | ceti | yetti | yetti | sette | śiççĕ, śiçĕ, śiç | |
| 8 | *sekiŕ | säkiz | sekiz | səkkiz | sek(k)iz, sik(k)iz | sӓkkiz | sekiz | sigez | sekiz | higeð | segiz | segiz | säkkiz | säkkiz | aɣïs | sakkăr, sakăr | |
| 9 | *tokuŕ | toquz | dokuz | doqquz | toquz | doġġuz | dokuz | tugïz | toɣuz | tuɣïð | toğyz | toğuz | to'qqiz | toqquz | toɣus | tăxxăr, tăxăr | |
| 10 | *ōn | on | on | on | on | on | on | un | on | un | on | on | oʻn | on | uon | vunnă, vună, vun | |
| 20 | *yẹgirmi | yigirmi/yégirmi | yirmi | iyirmi | yigirmi, yigirme | igirmi, iyirmi | yigrimi | yegerme | yigirmi | yegerme | jiyirma | cıyırma | yigirmä | yigirmä | süürbe | śirĕm | |
| 30 | *otuŕ | otuz | otuz | otuz | otuz | ottiz | otuz (otuð) | otuz | otuz | utïð | otyz | otuz | o'ttiz | ottuz | otut | vătăr | |
| 40 | *kïrk | qïrq | kırk | qırx | qïrq | ġèrḫ (ɢərx) | kyrk (kïrk) | qırq (qïrq) | kïrx | qïrq | qyryq | qırq | qirq | qirq | tüört uon | xĕrĕx | |
| 50 | *ellig | älig | elli | ǝlli (älli) | el(l)ig | älli, ẹlli | elli | ille | elu | elüü | allă, ală, al | ||||||
| 60 | *altmïĺ | altmïš | altmış | altmış (altmïš) | altmïš | altmïš | altmyş (altmïš) | altmïš | altïmïš | altïmïš | alpys | altımış | oltmish (åltmiš) | altmiš | alta uon | ultmăl | |
| 70 | *yẹtmiĺ | yētmiš/s | yetmiş | yetmiş | yetmiš | yetmiš | ýetmiş (yetmiš) | ǰitmeš | yetmiš/s | yetmeš | jetpis | cetimiş | yetmiš | yätmiš | sette uon | śitmĕl | |
| 80 | *sekiŕ ōn | säkiz on | seksen | sǝksǝn (säksän) | seksün | sӓɣsen | segsen | seksen | seksen, seksan | hikhen | seksen | seksen | sakson (säksån) | säksän | aɣïs uon | sakăr vunnă, sakăr vun | |
| 90 | *dokuŕ ōn | toquz on | doksan | doxsan | toqsan | togsan | tuksan | toksan, toxsan | tukhan | toqsan | toqson | to'qson (tȯksån) | toqsan | toɣus uon | tăxăr vunnă, tăxăr vun | ||
| 100 | *yǖŕ | yüz | yüz | yüz | jüz | iz/yüz | ýüz | yöz | jiz, juz, jüz | yöð | jüz | cüz | yuz | yüz | süüs | śĕr | |
| 1000 | *bïŋ | bïŋ | bin | min | miŋ, men | min | müň (müŋ) | meŋ | min, bin | meŋ | myñ | miñ | ming (miŋ) | miŋ | tïhïïnča | pin |
Yazı sistemleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- En eski Türk yazıları Orhun-Yenisey runlarıdır. Bunların çoğu 7. ve 8. yüzyıldan kalmadır. Bu yazı, eski Germen runlarına benzediği için Run olarak adlandırılır; ama aralarında akrabalık yoktur. Sadece biçim ilişkisi vardır.
- Asıl yazı geleneği 10. yüzyılın sonlarında ve 11. yüzyılın başlarında Güneydoğu Türk halklarında, Karahanlılar döneminde, Türkî-i Kadimin bir lehçesi olan Karlukça ile gelişir.
- Güneybatı Türk dillerinin yazıya alınması, 10. ve 11. yüzyılda Selçuklu dili ile başlar. Kardeş diller olan Eski Osmanlıca ve Eski Azeri dillerinden günümüz Türkçe ve Azerice gelişmiştir.
- 14. yüzyılın Harezm Türkçesi de Güneybatı Türk dillerine mensuptur. Bu dilden günümüz Horasanca ve Türkmence gelişmiştir.
- Kuzeybatı Türk dillerine ait en eski belgeler, Kumanca dili ile yazılmış olan Codex Cumanicus'dur ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilin günümüzdeki torunları Tatarca ve Başkurtçadır.
- İdil Bulgarları dilinde yazılmış en eski yazılar 13. ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilden ya da buna yakın bir dilden Çuvaş dili gelişmiştir.
- Güneydoğu Türk dillerinden olan Çağatayca yazıların 15. yüzyıla dayanan örnekleri bulunmuştur. Çağatayca, günümüz Uygurca ve Özbekçesinin temelini oluşturur.
Türk dillerinin yazılışları
[değiştir | kaynağı değiştir]- Klasik Edebiyat dilleri olan Osmanlıca, Azerice, Çağatayca, Tatarca ve Kırım Tatarcası yalnızca Arap alfabesini kullandılar.
- 1924-1930 yılları arasındaki sürede başka Türk dilleri de, önce yalnız Azericede kullanılan Latin alfabesi ile yazılmaya başlandı.
- 1936-1940 yıllarında Rus bölgelerinde, Türk dillerince değiştirilmiş bir Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Arap ve Latin alfabesi kullanan Türk dilleri birbirlerine daha da yakınlaşırken, Kiril alfabesi kullanan diller farklılaşmışlardır. Dillerin farklılaşarak ayrı diller haline gelmesi desteklenmiştir.
- 1990'lı yıllarda Sovyetler Birliği'nin yıkılmasıyla yeni Türk cumhuriyetleri kurulmuştur. Bu ülkeler, yani Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan, 2005 yılına kadar Türk dillerine uygun bir ortak Latin alfabeye geçmek için antlaşma imzalamışlardır. Amaç Türk kültür mirasının korunmasıdır. Ayrıca diğer ülkelerde yaşayan Türk azınlıkların 2010'a kadar bu ortak alfabeye katılmaları gerektiğine karar verilmiştir.
- Türk dilleri konuşan Museviler, İbrani alfabesi'ni kullanırlar.
- Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ndeki Kıbrıs Türkleri de Kıbrıs Türkçesini kullanırlar.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Türkçe
- Altay dilleri
- Türk halkları
- Türk dünyası
- Türk devletleri
- Lehçe
- Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları
- Dil aileleri
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Nikolai Baskakov and some others believe that the Kyrgyz–Kipchak subgroup originally belonged to the Siberian group, but was significantly influenced by the Kipchak languages and can now be included in the Kipchak group.[33][34][35]
- ^ Lars Johanson once considered Kyrgyz language to be a member of South Kipchak.(Johanson 1998)
- ^ Lars Johanson once classified South Siberian group into 4 subgroups (Sayan Turkic, Yenisei Turkic, Chulym Turkic and Altai Turkic). Sayan Turkic consisted of Tuvan (Soyot, Uriankhai) and Tofa (Karagas). Yenisei Turkic consisted of Khakas, Shor and related dialects (Saghay, Qaca, Qizil). Chulym Turkic consisted of dialects such as Küerik. Altai Turkic consisted of Altay (Oirot) and dialects such as Tuba, Qumanda, Qu, Teleut, Telengit. (Johanson 1998)
- ^ According to Lars Johanson, Fuyu Kyrgyz is considered to be closely related to Khakas.
- ^ Nikolai Baskakov and some others considered Southern Altai language to be a member of Kyrgyz-Kipchak subgroup.[33][34][35]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World(Third ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-25004-7.
- ^ a b "While 'Altaic' is repeated in encyclopedias and handbooks most specialists in these languages no longer believe that the three traditional supposed Altaic groups, Turkic, Mongolian and Tungusic, are related." Lyle Campbell & Mauricio J. Mixco, A Glossary of Historical Linguistics (2007, University of Utah Press), pg. 7.
- ^ Robbeets, Martine Irma; Cuyckens, Hubert (2013). Shared Grammaticalization: With Special Focus on the Transeurasian Languages (İngilizce). John Benjamins Publishing. ISBN 978-90-272-0599-5. 27 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2025.
- ^ a b Katzner, Kenneth (2005). The languages of the world. 3. ed., Reprinted. Londra: Routledge. ISBN 978-0-415-25004-7.
- ^ Grenoble, L. A. (2003). Language Policy in the Soviet Union. 1st ed. 2003. Dordrecht: Imprint: Springer. ISBN 978-1-4020-1298-3.
- ^ Rybatzki, Volker (30 Haziran 2020), The Altaic languages: Tungusic, Mongolic, Turkic (İngilizce), Oxford University Press, ss. 22-28, doi:10.1093/oso/9780198804628.003.0003, 6 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi21 Şubat 2025
- ^ Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World (3. baskı bas.). Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. ISBN 9780415250047.
- ^ "Internet Archive: Scheduled Maintenance". web.archive.org. Erişim tarihi: 2025-11-20.
- ^ Alexander Vovin (2005). "The end of the Altaic controversy: In memory of Gerhard Doerfer". Cilt 49 (1). Central Asiatic Journal.
- ^ Georg, Stefan; Michalove, Peter A.; Ramer, Alexis Manaster; Sidwell, Paul J. (1999). "Telling General Linguists about Altaic". Journal of Linguistics. 35 (1): 65–98. ISSN 0022-2267.
- ^ a b Yunusbayev, Bayazit; Metspalu, Mait; Metspalu, Ene; Valeev, Albert; Litvinov, Sergei; Valiev, Ruslan; Akhmetova, Vita; Balanovska, Elena; Balanovsky, Oleg; Turdikulova, Shahlo; Dalimova, Dilbar (21 Nisan 2015). "The Genetic Legacy of the Expansion of Turkic-Speaking Nomads across Eurasia". PLOS Genetics (İngilizce). 11 (4): e1005068. doi:10.1371/journal.pgen.1005068. ISSN 1553-7404. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi23 Şubat 2025.
- ^ Blench, Roger; Spriggs, Matthew (2 Eylül 2003). Archaeology and Language II: Archaeological Data and Linguistic Hypotheses (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-134-82869-2.
- ^ Golden, Peter B. "Ethnogenesis in the tribal zone: The Shaping of the Turks". Studies on the Peoples and Cultures of the Eurasian Steppes. ss. 35-37. 21 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2025.
- ^ Clark, Larry V. (1980). "Turkic Loanwords in Mongol, I: The Treatment of Non-Initial S, Z, Š, Č". Central Asiatic Journal. 24 (1/2): 36-59. ISSN 0008-9192. 26 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi23 Şubat 2025.
- ^ Johanson, Lars; Csató, Éva Á (29 Nisan 2015). The Turkic Languages (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-136-82527-9.
- ^ Johanna Nichols (1992) Linguistic Diversity in Space and Time. Chicago University Press. Page 4: "When cognates proved not to be valid, Altaic was abandoned, and the received view now is that Turkic, Mongolian, and Tungusic are unrelated."
- ^ R. M. W. Dixon (1997): The Rise and Fall of Languages. Cambridge University Press. Page 32: "Careful examination indicates that the established families, Turkic, Mongolian, and Tungusic, form a linguistic area (called Altaic)...Sufficient criteria have not been given that would justify talking of a genetic relationship here."
- ^ Asya Pereltsvaig (2012) Languages of the World, An Introduction. Cambridge University Press. Pages 211–216: "[...T]his selection of features does not provide good evidence for common descent" [...] "we can observe convergence rather than divergence between Turkic and Mongolic languages—a pattern than is easily explainable by borrowing and diffusion rather than common descent"
- ^ Svatopluk Soucek (2000). A history of inner Asia. Internet Archive. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-65704-4.
- ^ "The Turkic Languages | Lars Johanson, Éva Á. Csató | Taylor & Francis" (İngilizce). doi:10.4324/9781003243809/turkic-languages-lars-johanson-%C3%A9va-csat%C3%B3. 7 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi23 Şubat 2025. "Volga bölgesindeki bir diğer Türk halkı, Tatarlar gibi kendilerini tarihsel ve kültürel anlamda Volga Bulgarlarının torunları olarak gören Çuvaşlardır. Volga Bulgarlarının dili gibi Çuvaşçanın da Türkçenin Ogur koluna ait olduğu açıktır, ancak ikisi arasındaki artzamanlı gelişime dair doğrudan bir kanıt bulunamamıştır. Orta Çağ'da birkaç farklı Ogur dili olduğu için Volga Bulgarı bunlardan birini, Çuvaşça ise bir diğerini temsil ediyor olabilir."
- ^ Klara AGYAGASİ (Ocak 2020). "A Volga Bulgarian Classifier: A Historical and Areal Linguistic Study". Journal of Old Turkic Studies 4(1). 1 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2025.
- ^ "Türk Dilleri Portalı". turkdilleri.com. 19 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2022.
- ^ "The Genesis of the Turks: An Ethno-Linguistic Inquiry into the Prehistory of Central Eurasia - Book in Focus". cambridgescholars.com. 20 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2022.
- ^ Findley, Carter V. (2004). The Turks in World History. Oxford University Press. ISBN 9780195177268.
- ^ "Turkic Language tree".
- ^ W. Radloff (1866), Volkslitteratur der türkischen Stämme I; Hasan Eren (1998), Türklük Bilimi Sözlüğü, s. 1
- ^ Johanson, Lars (2001-01-01). "Discoveries on the Turkic linguistic map".
- ^ Deviating. Historically developed from Southwestern (Oghuz) (Johanson 1998) [1] 8 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b c Johanson, Lars & Éva Agnes Csató (ed.). 1998. The Turkic languages. London: Routledge. 82-83p.
- ^ Urum 4 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Glottolog
- ^ Krymchak 7 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Glottolog
- ^ a b c "turcologica". 8 April 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 June 2021.
- ^ a b c Baskakov, N. A. (1958). "La Classification des Dialectes de la Langue Turque d'Altaï". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae (Fransızca). Cilt 8. ss. 9–15. ISSN 0001-6446.
- ^ a b c Baskakov, N. A. (1969). Введение в изучение тюркских языков [Introduction to the study of the Turkic languages] (Rusça). Moscow: Nauka.
- ^ a b c Kormushin, I. V. (2018). "Алтайский язык" [Altai language]. Большая российская энциклопедия/Great Russian Encyclopedia Online (Rusça). 27 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2021.
- ^ Ili Turki 20 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Glottolog
- ^ Rassadin, V.I. "The Soyot Language". Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia. UNESCO. 3 Mayıs 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2021.
- ^ "Northern Altai". ELP Endangered Languages Project. 25 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2021.
- ^ "Kumandin". ELP Endangered Languages Project. 27 November 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2021.
- ^ Bitkeeva, A.N. "The Kumandin Language". Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia. UNESCO. 11 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2021.
- ^ Tazranova, A.R. "The Chelkan Language". Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia. UNESCO. 11 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2021.
- ^ Nevskaya, I.A. "The Teleut Language". Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia. UNESCO. 11 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2021.
- ^ Coene 2009 15 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., p. 75
- ^ Brown, Keith; Ogilvie, Sarah, (Ed.) (2010). Concise Encyclopedia of Languages of the World. revised. Elsevier. s. 1109. ISBN 978-0-08-087775-4. 15 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2014.
- ^ Johanson, Lars, (Ed.) (1998). The Mainz Meeting: Proceedings of the Seventh International Conference on Turkish Linguistics, August 3–6, 1994. Turcologica Series. Contributor Éva Ágnes Csató. Otto Harrassowitz Verlag. s. 28. ISBN 978-3-447-03864-5. 15 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2014.
- ^ In Glottolog, Western Yugur is classified as Enisei-East Siberian Turkic.
- ^ a b H.H. Mutlu ve B.B. Ayrancı (2017), a.g.e.
- ^ Dr. Can Ceylan, 14/07/2019, FETÖ Çöplüğü 15 Temmuz'da patladı, Yeni Birlik.
- ^ 24/07/2021, Türkiye Maarif Vakfı Başkanı'ndan FETÖ açıklaması, Yeni Şafak.
- ^ Yunus Emre Enstitüsü, 03/12/2021, Özbekistan’da Türkçe Sertifika Sınavları Gerçekleştirildi
- ^ Yeni Ufuk Gazetesi, 10.06.2023, "Türk Lehçeleri Neden Önemli?"
- ^ Nergis BİRAY, Cumhuriyet Döneminde Ağız ve Lehçeler Üzerinde Yapılan Çalışmalar, Karaman Dil-Kültür ve Sanat Dergisi, 2005, Karaman Valiliği Yayınları
- ^ sozluk.gov.tr
- ^ Balkan Günlüğü, Türk Lehçeleri Neden Önemli?, 11 Temmuz 2023
- ^ Türk Dil Kurumu Dil Öğrenimi ve Öğretimi Çalıştayı Raporu, 2018
- ^ Sabah Gazetesi web sitesi, PAÜ'nün 9 farklı dille adam asmaca oyunu büyük beğeni topladı, 28 Mayıs 2020
- ^ PAÜ Burada web sitesi, PAÜ'den 9 dilde yeni bilgisayar oyunu Feza X, 17 Aralık 2021
- ^ Not: Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü başlangıçta Türk Dil Kurumu'nun tdk.gov.tr resmî sitesindeki sözlükler arasında yer almaktaydı. Daha sonra bu sözlükler sozluk.gov.tr adresine taşınmıştır. Pamukkale Üniversitesi'nin sözlüğü ise 2014 yılında ctle.pau.edu.tr alanadı ile yayına başlamış ve 2019 yılında pauctle.com adresine taşınmıştır.
- ^ Hikmet Koraş, Türkiye Dışındaki Türkoloji Çalışmaları ve Misyonerlik Faaliyetleriyle Ilişkisi
- ^ TDV İslam Ansikloperisi, Mirza Kâzım Bey maddesi
- ^ TDV İslam Ansiklopedisi, RADLOFF, Friedrich Wilhelm maddesi
- ^ Şükrü Halûk Akalın, Şor Türkçesinin Söz Varlığı ve Şor Sözlüğü
- ^ F. Ünal, Altay Misyoneri Vasili İvanoviç Verbitski: Hayatı, Misyonerlik Faaliyetleri ve Altay Çalışmaları. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7/17, s. 197-205
- ^ Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 400.
- ^ Prof. Dr. Hayati Develi, ‘Kök lerimize gitmek için Osmanlıca Şart‘, Milli Gazete, 15 Mayıs 2011
- ^ Abdülkadir İnan, Makaleler ve İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991, s. 111
- ^ A Grammar of the Turkish language, Arthur Lumley Davids, 1832, s. XLIV; Yakoute: a Turkish dialect, have nothing in common with the Turks. - The most uncultivated, perhaps, of all the Turkish dialects is the Yakoute; which is spoken by the Sokhalar, or Yakoutes, who inhabit the banks of the Lena, near the Northern Ocean.
- ^ Osteuropa-Verlag G.M.B.H., 1934, s. 43
- ^ Prof. Dr. Mehmet AÇA, Misyoner-Şarkiyatçı İl’minskiy’in Çarlık Rusyası’nın Hrıstiyanlaştırma ve Ruslaştırma Politikalarındaki Yeri, Yeni Türkiye-Türkçe Özel Sayısı-55, Kasım-Aralık 2013, s. 1464-1477
- ^ W. Radloff, Opıt slovarya tyurkskih nareçiy (Versuch eines Wörterbuches der Turk-Dialecte) I-IV, 1911
- ^ Ozod Sharafiddinov. Fitrat va uning ikki maqolasi («Tilimiz», «Yopishmagan gajjaklar») & Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar. 1-jild
- ^ Mirza Alekber Sabir, 1910, Günəş, “Osmanlıcadan tərcümə türkə”- bunu bilməm,/Gerçək yazıyor gəncəli, yainki hənəkdir?/Mümkün iki dil bir-birinə tərcümə, amma/“Osmanlıcadan tərcümə türkə” nə deməkdir?
- ^ Kəmalə Ələkbərova, Kənan Evreni - Kənan Kainat kimi tərcümə edənlər, Kulis, 06.02.2015
- ^ Türk dili (Uşaq gözlüyü). Bakı: Azərnəşr, 1924, 80 səh.
- ^ Türk ədəbiyyatı. Bakı: Azərnəşr, 1924, 334 səh.
- ^ Ahmet B. ERCİLASUN, “Sözbaşı”, Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ Yayınları, Ankara 2007, 7-10
- ^ Talat TEKİN, “Sovyet Rusya’da Savaştan Sonra Türkoloji Çalışmaları”, TDAY-Belleten, 1959, 378-418.: Sovyet Türkologları bugünkü Türk lehçelerini Azerbaycan dili, Türkmen dili, Özbek dili vb. diye adlandırmakla bunlar arasındaki ayrılıkları da fazla mübalâğa etmiş oluyorlar. Bunlar, Yakutça ile Çuvaşça hariç, dil (yazık) değil, lehçe (nareçiye)’dirler. Bir dilin, Türkçenin lehçeleridirler.
- "Dil" ve "Lehçe" tartışması bölümünün kaynağı Prof.Dr. Talat Tekin'in makalesi: Türk Dilleri Ailesi28 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- 180 milyon - Ana dil & 200 milyon toplam ifadesinin kaynağı: Katzner, Kenneth (Mart 2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. ISBN 978-0-415-25004-7.
- Demir, Nurettin, 2006. “Türkiye’de Dil-Lehçe-Şive-Ağız Tartışmaları”, Recent Changes in the Turkish Language Debate, Bilgi Üniversitesi, 3-4 Aralık 2004, İstanbul.
- Akar, Ali, Türk Dili Tarihi, Dönem-Eser-Bibliyografya, Ötüken Yayınları, Yayın Nu: 597, 339 s., Kültür Serisi: 272, ISBN 975-437-517-8, İstanbul, 2005
- Johanson, Lars ve Csató, Éva Ágnes: The Turkic Languages Routledge, London 1998. ISBN 0-415-08200-5.
- Öztopçu, Kurtuluş: Dictionary of the Turkic Languages Routledge, London 1996, 1999. ISBN 0-415-14198-2.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- İnteraktif Türk Dilleri Haritası
- Türk Dilleri En Yaygın Fiiller Karşılaştırması 14 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Türk Dil Kurumu*21 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları 15 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Azerice, Kazakça, Kırgızca, Özbekçe gibi lehçelerin sözlükleri)
- Türk Dili Yazıları
- Türkçe
- İran'daki Türkler - Video 14 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Akhatov G. Kh. 1960. "About the stress in the language of the Siberian Tatars in connection with the stress of modern Tatar literary language". - Sat *"Problems of Turkic and the history of Russian Oriental Studies." Kazan. (Rusça)
- Akhatov G. Kh. 1963. "Dialect West Siberian Tatars" (monograph). Ufa. (Rusça)
- Baskakov, N. A. 1962, 1969. "Introduction to the study of the Turkic languages. Moscow. (Rusça)
- Boeschoten, Hendrik & Lars Johanson. 2006. Turkic languages in contact. Turcologica, Bd. 61. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 3-447-05212-0
- Clausen, Gerard. 1972. An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
- Deny, Jean et al. 1959-1964. Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden: Harrassowitz.
- Johanson, Lars & Éva Agnes Csató (ed.). 1998. The Turkic languages. London: Routledge. ISBN 0-415-08200-5.
- Johanson, Lars. 1998. "The history of Turkic." In: Johanson & Csató, pp. 81–125.[2]8 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Johanson, Lars. 1998. "Turkic languages." In: Encyclopædia Britannica. CD 98. Encyclopædia Britannica Online, 5 sept. 2007.[3]23 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Menges, K. H. 1968. The Turkic languages and peoples: An introduction to Turkic studies. Wiesbaden: Harrassowitz.
- Öztopçu, Kurtuluş. 1996. Dictionary of the Turkic languages: English, Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek. London: Routledge. ISBN 0-415-14198-2
- Samoilovich, A. N. 1922. Some additions to the classification of the Turkish languages. Petrograd.[4]28 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Schönig, Claus. 1997-1998. "A new attempt to classify the Turkic languages I-III." Turkic Languages 1:1.117-133, 1:2.262-277, 2:1.130-151.
- Starostin, Sergei A., Anna V. Dybo, and Oleg A. Mudrak. 2003. Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden: Brill. ISBN 90-04-13153-1
- Voegelin, CF & F.M. Voegelin. 1977. Classification and index of the World's languages. New York: Elsevier.
Dinlenebilir örnekler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Türk dillerinin konuşulduğu bölgelerin haritası 19 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Türkçe, Moğolca ve Tunguzcanın sınflandırılmaları 14 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kausen, Ernst. (Almanca)
- Ernst Kausen, Türk dillerinde ortak sözcuklerin karşılaştırması 14 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Almanca)
- Türkçe dilleri ile ilgili bağlantılar 22 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Türkçe dilleri ile ilgili bağlantılar (2) (İngilizce)
- Türkiye'de konuşulan diller (Türkçe)
