Zazaca

Zazaca
Zazaki
Ana dili olanlar	Türkiye, Avrupa'daki Zazalar, Gürcistan, ABD
Konuşan sayısı	730.705 (anadil olarak) 1.740.000-2.000.000  (tarih gerekli)
Dil ailesi	Hint-Avrupa dil ailesi Hint-İran dilleri İran dilleri Kuzeybatı İran dilleri Zaza-Gorani dilleri Zazaca
Yazı sistemi	Latin alfabesi
Dil kodları
ISO 639-1	-
ISO 639-2	zza
ISO 639-3	diq, kiu
Glottolog	zaza1246
ELP	Dimli
Zaza dilinin üç ana lehçesinin coğrafi dağılımı.
UNESCO'nun Tehlike Altındaki Dünya Dilleri Atlası içinde Zaza dilinin statüsü

Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunun Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir. Zazalar tarafından Türkiye'nin çeşitli bölgelerinde konuşulan dilin kuzey, güney ve merkez olmak üzere üç ana lehçesi bulunup Anadolu'nun doğusunda Bingöl, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Bitlis, Malatya, Muş ve Tunceli; güneydoğusunda Adıyaman, Diyarbakır ve Şanlıurfa; kuzeydoğusunda Kars ve Ardahan, merkezinde Sivas, Kayseri ve Aksaray ve Karadeniz bölümünde Tokat ve Gümüşhane gibi illerde konuşulmaktadır. Zazacaya gramer, genetik ve temel söz varlığı açısından en yakın diller Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Tatça, Talışça, Simnanca, Sengserce, Gilekçe ve Mazenderanca gibi çağdaş İran dilleridir. Dil aynı zamanda Geç Antik Çağ'da konuşulup günümüzde ortadan kalkmış Partça ve Baktriyaca gibi eski İran dilleri ile de dil yapısı yönünden benzerlik göstermektedir.

Makro dil

Zazaca uluslararası dil otoriteleri tarafından iki ana Zaza dilinden oluşan bir makro dil olarak sınıflandırılmaktadır. SIL International Zazacayı Güney Zazacası (diq) ve Kuzey Zazacası (kiu) olmak üzere iki ana Zaza dilini içeren bir makro dil olarak sınıflandırmaktadır. Diğer uluslararası dil otoriteleri Ethnologue ve Glottolog da Zaza dilini Güney Zazacası ve Kuzey Zazacası olmak üzere iki ana Zaza dilinden oluşan bir makro dil olarak sınıflandırmaktadır. Prof. Dr. Ludwig Paul ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü ise Zaza dilini; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayırmaktadır.

Adlandırma

Zazacanın İrani diller içindeki yeri

Zazaların dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye farklılıklar göstermektedir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zaza dili için kullanılan başlıca adlandırmalar şunlardır: Dımılki veya Dımıli, Aksaray, Şanlıurfa, Siverek, Diyarbakır, Çüngüş, Adıyaman, Gerger ve Mutki'de yaşayan Zazalar'ın dillerine verdikleri isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini Dımıli, dilleri Zazacayı ise Dımıli/Dımılki olarak adlandırmaktadır. Friedrich Carl Andreas, Karl Hadank ve Vladimir Minorski gibi Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dilbilimci ve araştırmacılar, Zazacanın tarihi Deylem bölgesinde konuşlan diller ile yakınlığına bağlı olarak Dımıli sözcüğünün Deylem bölgesi ile bağlantılı olduğunu öne sürmüştür. Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dunbuli aşireti ismiyle bağlantılı olabileceği de bir diğer görüştür. Bir diğer adlandırma Zazaki ise tarihsel olarak Elâzığ, Palu, Maden, Çermik, Bingöl ve Sivas yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmış olup Zazaların genel adlandırmasıdır. Bu adlandırmaya Zazacanın bütün lehçelerinde rastlanmaktadır. Dilin bu adlandırmasına Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde "Zaza lisanı" veya "lisân-ı Ekrâd-ı Zaza" şeklinde rastlanmaktadır. Bu ismin tarihsel olarak Zaza adındaki aşiret ismiyle bağlantılı olabileceği çeşitli yazarlarca iddia edilmiştir. Bazı yazarlar tarafından kelime benzerliğinden yola çıkılarak, Zaza sözcüğünün Sasa ya da Sasani kelimelerinden türediği de iddia edilmiştir. Zazacanın merkez lehçesiyle konuşan Zazaların hemen hepsi kendilerini Zaza, dillerini Zazaki olarak tanımlarken Palu, Bingöl ve Dicle gibi yerlerde Zaza'nın yanında Kırd şeklindeki bir tanımlamaya da sınırlı şekilde rastlanır. Bu anılan yörelerde yaşayan bazı Zazalar dillerini Zaza ile birlikte Kırdki/Kırdi olarak da adlandırmaktadır. Kırmancki, Tunceli, Erzincan, Bingöl (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim olup, anılan bu yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırmanc, yaşadıkları mıntıkaya da Kırmanciye derler. Dillerine "Kırmancki" diyen eski kuşakta "Dımılki" ismi de bilinmektedir. Zonê Ma: Bingöl, Erzurum ve Varto gibi bölgelerde yaşayan Alevi Zazalar özel bir isimlendirme yerine konuştukları Zazacaya "dilimiz" anlamına gelen "zonê ma" demektedir. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "şarê ma" demektedir.

Zazaca araştırmasının tarihçesi

Zazaca üzerine ilk araştırmalar 19. yüzyılın ikinci yarısı itibarıyla başlamıştır. Dilbilimci Peter I. Lerch, Kırım Savaşı'nda Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giderek buradaki Zaza kökenli Osmanlı askerleri arasında Zazaca bazı derlemeler yapmıştır. Lerch, 1856 yılında, Zazaca cümle listesi ve hikâyelerden oluşan derlemelerini dilbilimsel analiz yapmadan Rusça ve Almanca olarak yayımlamıştır. Daha sonra Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856 ve 1860 yıllarında yayımlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayımlanmıştır. Daha sonra Friedrich Müller (1864) Lerch'in derlediği metinlerle Zazaca ile üzerine karşılaştırmalı bir inceleme yayımlamıştır. Müller çalışmasında Zazacayı Farsçanın bir lehçesi olarak değerlendirmekle birlikte Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan daha eski olduğunu ve tarihsel gelişim bakımından Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan farklı olduğunu tespit etmiştir. Müller'in bu görüşü daha sonra F. Spiegel (1871), W. Tomaschek (1887), W. Geiger (1891-1901) ve A. Socin (1901) tarafından da desteklenmiştir. Daha sonra, Albert van Le Coq (1903) derlediği bazı Zazaca metinleri Kürtçe metinlerle bazı kısmi karşılaştırmalar yaparak dilbilimsel analiz yapmadan yayımlamıştır. Çalışmalarında Zazaca metin kayıtlarına yer veren ilk dönem araştırmacıları, detaylı dilbilimsel analizini yapmadan diyalekt olarak düşünüp Zazacayı Farsça ve Kürtçe ile birlikte değerlendirmiştir.

Zazacayı dilbilimsel olarak inceleyip detaylı analizini yapan ilk araştırmacı Alman dilbilimci Oskar Mann'dır. 1905/1906 yıllarında Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirilen Oskar Mann Bingöl ve Siverek bölgelerinde kapsamlı Zazaca derlemeler ve dil kayıtları gerçekleştirmiştir. Zazacayı ses bilgisi (fonetik), biçim bilgisi (morfoloji), sözcük bilgisi (leksikoloji) ve kökenbilgisi (etimoloji) açılarından inceleyen Oskar Mann yaptığı araştırmaların sonucunda Zazacanın Farsça ya da Kürtçenin bir lehçesi olmayıp başlı başına ayrı bir dil olduğunu tespit etmiştir. Mann'ın ölümünden sonra çalışmalarını devralarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları yaptığı gramer analizleriyle beraber "'Mundarten der Zaza" adıyla kitaplaştırmıştır. Hadank da öncülü Oskar Mann gibi Zazacayı başlı başına ayrı bir dil olarak ele almıştır. Zazacanın modern dilbilim tarihindeki yeri Oskar Mann (1906) ve Karl Hadank'dan (1932) sonra David Neil MacKenzie (1961-95), Gernot Ludwig Windfuhr (1989), Jost Gippert (1996), Ludwig Paul (1998) ve birçok yabancı dilbilimci ve araştırmacı ve uluslararası dil otoriteleri Glottolog ve Ethnologue tarafından incelenmiş olup başlı başına bir Batı İran dili şeklinde tespit edilmiştir.

Coğrafi dağılım

Ayrıca bakınız: Zazalar ve Zaza diasporası

Zazaca, Doğu Anadolu'nun Yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 2-3 milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Fransa, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Hollanda gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zaza veya Zazaca konuşan nüfus bulunmaktadır.

Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri, Tunceli (bütün ilçelerde), Bingöl (bütün ilçelerde), Elâzığ (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro), Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri), Muş (Varto ilçesi), Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri), Adıyaman (Gerger ilçesi), Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde), Batman (Batman, Kozluk), Bitlis (Mutki, Tatvan), Malatya (doğu bölgesi), Ardahan (Göle'nin iki köyünde), Aksaray (Ekecik bölgesinde) ve Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturmaktadır.

Sınıflandırma

Ana madde: Zaza-Gorani dilleri

İrani diller ailesi ağacı.

Zazaca dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna ait bir dildir. Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Zazaca dilbilimde başlı başına ayrı bir dil olarak kabul edilip Kürtçeden ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.

Glottolog Zazacayı Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır. Alman dilbilimci Jost Gippert ve LeCoq ise Zazacayı Hazar Denizi'nin güneyindeki tarihi Hyrkania bölgesine atıfta bulunarak Hyrkan dilleri grubu (Gurgan, Cürcan) içinde sınıflandırmıştır ve Tatça, Talışça, Sengserce ve Hazar denizi kıyılarında konuşulan diğer dilleri Zazaca ile aynı alt gruba ait saymıştır.

Dilbilimci Ludwig Paul'a göre Zazaca, Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Eski Azerice ve Talışçaya daha yakındır. Paul, Zazacanın Talışça, Tatça, Simnanca, Sengserce ve ölü İran dilleri olan Eski Azerice ve Partçaya yakın olup bu dillerle birçok çok benzerlik paylaştığını ve Kürtçenin tarihi olarak geçirmiş olduğu ses değişikliklerinin Zazacada bulunmadığını tespit etmiştir. Benzer şekilde, Elazığ-Keban bölgesinde yapılan bir çalışmada Zazaca ve Kürtçe konuşurları arasında karşılıklı anlaşılırlığın oldukça düşük olduğu tespit edilmiştir. Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça, Gilekçe ve Mazenderanca gibi dillerdir.

Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:

1. Zaza-Gorani dilleri (6): Bacelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazaca [kiu], Güney Zazaca [diq]
2. Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Başkartça [bsg], Koroshi [ktl]
3. Hazar İran dilleri (3): Gilekçe [glk], Mâzenderanca [mzn], Şahmirzadi [srz]
4. Merkezî İran dilleri (12): Aştiyanca [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivendice [siy], Soi [soj], Vefsçe [vaf]
5. Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
6. Semnan dilleri (4): Lasgerdice [lsa], Sengserce [sgr], Simnanca [smy], Sorheyice [sqo]
7. Talış dilleri (16): Elviri-Viderice [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Herzendice [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Hoinice [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudice [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov]
8. Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]
9. Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr], Kirmanşahi (Kelhurice) [sdh], Lekçe [lki]

Lehçeleri

Ana madde: Zazaca lehçeleri

Zazacanın üç ana lehçe grubu

  Kuzey Zazacası

  Merkezî Zazaca

  Güney Zazacası

Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zaza dili (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılmaktadır.

Prof. Dr. Ludwig Paul ve Zaza Dil Enstitüsüne göre Zaza dili; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayrılmaktadır. Zaza dilinin, bunun yanı sıra, özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcuttur. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimine uğramıştır. Bunlar telaffuz farkından öte Zaza lehçelerinin sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiş; ya tam unutulmuş ve başka kelime biçimlerine dönüşmüş ya da bu kelimelerin kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür.

Zaza dilinin kuzey, merkez ve güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan belli başlı karakteristik özellikler bulunmaktadır. Aynı zamanda Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi de bu lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza dilinin ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da bulunmakla birlikte konuşulduğu bazı yörelerde dil komşu dillerden daha çok etkilenmiştir. Örneğin Zazacanın kuzey lehçesine bağlı Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır. Bu yeniliklerden Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin edilmektedir. Öte yandan aynı lehçe grubunda yer alan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır. Zaza dilinin üç ana lehçesi şu şekildedir:

• Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
• Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
• Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden

Gramer

Gramer, genetik, dil tarihi ve evrimi (diachronic) ve temel söz varlığı açısından Zaza diline en yakın diller Hazar Denizi kıyılarında ve Kuzey İran'da konuşulan Tatça (Eski Azerice), Simnanca, Sengserce, Talışça, Gilekçe ve Mazenderanca gibi dillerdir. Zaza dili ayrıca geç antik çağda konuşulup günümüzde ortadan kalmış iki İran dili olan Part ve Baktriya dilleriyle de gramer yönünden önemli ölçüde benzerlik göstermektedir. Dilin grameri ve temel söz varlığı (core vocabulary) Part dili ile fonetik (ses bilgisi), morfoloji (şekil bilgisi), sentaks (sözdizim) ve leksik (kelime hazinesi) bakımdan önemli ölçüde örtüşmektedir. Ünlü harflerden daha az değişim gösterdikleri için dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini ünsüz harfler oluşturmaktadır. İran dillerinin içinde Batı İran dillerinin kuzeybatı ve güneybatı olarak ayırt edilebilmesi için miras sözcüklerden oluşan belirli kıstas sözcükler, eş dillilik sınırı (isoglosses) yönünden esas alınmaktadır. Dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini oluşturan bu ünsüzlerin oluşumu (eş dillilik sınırı/isoglosses) Zaza dilinde Talışça, Tatça (Herzendice), Sengserce, Vefsçe ve bazı merkezi İran dilleri ile hemen hemen aynıdır. Zaza dili burada kuzeybatı İran dilleri grubu içinde Talışça,Tatça, Simnanca, Sengserce ve Gilekçe gibi diller ile bir kuzeybatı İran dilleri kuşağı oluşturmaktadır. Bu kuşağa bağlı diller Farsça, Azerbaycan dili ve Kürtçe konuşurları tarafından, kuşağın batı kısmında Zazaca, Talışça, Tatça ve doğu kısmında ise Simnanca, Sengserce, Gilekçe ve diğer Hazar/Merkez lehçeleri kalacak şekilde coğrafi olarak ikiye bölünmüştür. Coğrafi bölünmeye rağmen Zazaca yine de Tatça, Talışça ve bazı kuzeybatı diyalektleri ile birlikte Batı İrani Proto-Hint Avrupa ünsüz harf köklerini güçlü bir biçimde muhafaza etmiştir ve Farsça ve Kürtçeden oldukça uzaktır. Genel olarak, Zaza, Tat ve Talış dillerinden Kürtçe ve Farsçaya doğru uzanacak şekilde, Batı İran dilleri daha az "arkaik" hale gelmektedir. Zaza dili, Talış ve Tat dilleriyle ile birlikte Batı İran dillerinin en batısında yer alırken, Farsça ve Kürtçe en doğusunda yer almaktadır.

Proto Hint-Avrupa	Partça	Azerice/Tatça	Zazaca	Talışça	Simnanca	Hazar dilleri	Merkez Lehç.	Beluçça	Kürtçe	Farsça
*ḱ/ĝ	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	h/d
*kue	-ž-	-ž-	-ĵ-	-ž	-ĵ, ž-	-ĵ-	-ĵ-, ž, z	-ĵ-	-ž-	-z-
*gue	ž	ž (y-)	ĵ	ž	ĵ,ž	ĵ	ĵ, ž, z	ĵ	ž	z
*kw29	?	isb	esb	asb	esp	s	esb	?	s	s
*tr/tl	hr	(h)r	(hi)r	(h)*r	(h)r	r	r	s	s	s
*d(h)w	b	b	b	b	b	b	b	d	d	d
*rd/*rz	r/rz	r/rz	r/rz	rz	l/l(rz)	l/l	l/l(rz)	l/l	l/l	l/l
*sw	wx	h	w	h	x(u)	x(u)	x(u), f	v	x(w)	x(u)
*tw	f	u	w	h	h	h	h(u)	h	h	h
*y-	y	y	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ (y)	ĵ	ĵ	ĵ

Kuşağın diğer dillerinin birçoğu gibi Zaza dili de isimlerde genellikle biri Eski İran dilindeki *-ahya genitif ekine dayanan yalın dışı hal eki olmak üzere iki durumlu bir sistem göstermektedir. Alman Dilbilimci Walter Bruno Henning, yaklaşık 100 yıl önce Zazaca, Talışca, Tatça, Simnanca ve Gilekçenin fiil çekiminde şimdiki zaman ekini *-ant- ile biten aynı eski İran şimdiki zaman kipinden aldığını tespit etmiştir. Walter Bruno Henning ayrıca Tatça dilinin Herzendice lehçesinin Zaza ve Talış dilleriyle birçok ortak dilsel özelliğe sahip olduğunu tespit edip Herzendiceyi Talış ve Zaza dilleri arasında konumlandırmıştır. Zazacada şimdiki zaman fiil çekimi Simnanca, Sengserce, Gilekçe, Talışça, Tatça ve Hazar Denizi kıyılarındaki bazı diğer dil/lehçeler ile ortak biçimde fiil kökünden sonra gelen -ant şimdiki zaman eki ile oluşturulmaktadır:

Türkçe	Zazaca	Simnanca	Gilekçe	Tatça/Azeri	Talışça
"gitmek"	ši-n-	še-nn-	šu-n-	še-nd-	še-d-
"gelmek"	ye-n-	ā-nn-	ā-n-	āmā-nd-	ome-d-
"yapmak"	ke-n-	ke-nn-	kū-n-	kö-nd-	kerd-ed-
"söylemek"	vā-n-	vā-nn-	gū-n-	ot-n-	vot-ed-
"görmek"	vīn-en-	?	ī-n-	vīn-n-	vīn-d-

Türkçe	Zazaca	Simnanca	Gilekçe	Sengserce	Tatça	Talışça
"giderim"	ez ši-n-ā	a še-nn-ī	man šu-n-em	a šu-nd-ī	men še-nd-en	az še-d-am

Bu dillerin tersine Kürtçe ve Farsçada şimdiki zaman, şimdiki fiil köküne getirilen ön eklerle, می mî- (mi-ravam), -di (di-çim) (gidiyorum) oluşturulmaktadır.

Morfolojik olarak, Talışca, Tatça, Simnanca gibi Zaza dilinin lehçeleri de yalın (nominative) ve yalın dışı (oblique) olacak şekilde iki halli bir morfolojik sisteme sahiptir. Zaza dilinde, Eski İran dilindeki *-ahya genitif ekine dayanan yalın dışı hal eki -ī yalnızca eril isimlere eklenmektedir. Güney Zazacada (Çermik-Siverek lehçelerinde) dişil isimlere yalın dışı halde (oblique) -e(r) eki eklenerek yalın dışı gramatik durum oluşturulmaktadır. Zazacadaki bu -e(r) eki başlangıçta her iki cinsi ifade edecek şekilde akrabalık terimlerinin yalın dışı halini ifade ederken muhtemelen, zamanla genel olarak dişil sözcüklerin yalın dışı halini kapsayacak şekilde yayılmaya başladığı düşünülmektedir. Zazacada ile aynı şekilde Tatça lehçelerinde de akrabalık terimlerinin yalın dışı hal eki olan -r her iki cinsiyete ait akrabalık terimlerinden diğer terimlere yayılmıştır. Zaza dilinde olduğu gibi, Simnanca,Tatça ve Talışçada da akrabalık terimleri aynı ek işleviyle (-e(r)) yalın dışı hale dönüştürülmektedir:

	baba (y.)	baba (y. dışı hal)
Zazaca	pī	pēr
Talışça	pə	pār
Simnanca	pia	piär
Tatça/Azeri	pia	piar

Tabloya ek ek olarak anne (yalın) ve anne (yalın dışı hal) Zazacada mā -> mār, Tatçada mā -> mār, Talışçada mā -> moār ve erkek kardeş (yalın) ve erkek kardeş (yalın dışı hal) Zazacada bıra -> bırar, Tatça dilinde bera -> berar ve Simnancada bäre -> bärār şeklinde belirmektedir.

Ergatif

Eski İrani Dönemin sonuna doğru ve Orta İrani Dönemin başlangıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin yalın dışı halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir. Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilmektedir. Zazaca, Talışça, Tatça, Simnanca, Sengserce, Kahangi, Vefsçe ve Beluçça gibi diğer birçok batı İran dilinde olduğu gibi morfolojik olarak ergatiflik özelliği göstermektedir.

Durumlar

Çağrı hali olarak bilinen vocative hariç tutulursa, Zazacada bulunan 2 hal yalın (casus rectus) ve yalın dışı (casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır. Zazacada, biri birlikte bir Kuzeybatı İran dilleri kuşağı oluşturduğu Talışça Tatça, Simnanca, Sengserce gibi diller ile benzer biçimde kökü Ana İranca'ya uzanan -ahya genitiflik ekine uzanan, ismin iki hali yalın (y) ve yalın dışı (yd) olmak üzere iki hali vardır. Zazaca bıra/bırar; Simnanca bere/berar yalın ve yalın dışı hallere örnektir. Tamlamalar noktasında ise isim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelmektedir, sıfat da isimle birlikte çekilmektedir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n).

Gramatik cinsiyet

Zaza dilinde isim morfolojisi eril ve dişil olacak şekilde ikili gramatik cinsiyet sistemine dayanmaktadır. Eski İran döneminde, Avestaca, Eski Farsça gibi Eski İran dilleri, eril, dişil ve nötr olmak üzere üçlü gramatik cinsiyetine sistemine sahipti. Eski İran dilinde bulunan bu gramatik cinsiyet sistemi –nötr hali hariç– Zazacada büyük ölçüde aynı şekilde kalmıştır. Eril ve dişil farklılığı isim, sıfat ve zamir halleri ile fiil çekimleri dahil olmak üzere Zaza dilinin tüm morfolojisinde yer almaktadır. Eski İran dilinin dişil takısı –ā Zazacanın kuzey lehçesinde vurgusuz takı –e [-ə] olarak, güney lehçesinde ise -ı olarak günümüze ulaşmıştır.

Zazacanın yanı sıra Simnanca ve Tatça dillerinde de aynı dişil eki belirmektedir. Örneğin, eşek sözcüğü için Zazacada kullanılan "her" kelimesi ve Simnanca ve Tatça dillerinde kullanılan "xar" kelimesi:

• her (Zaza), xar (Simnanca ve Tatça)
• here (Zaza) xára (Simnanca ve Tatça)

Her ve xar sözcükleri Zaza, Simnan ve Tat dillerinde erkek eşeği ifade ederken, her ve xar sözcüklerinin dişil biçimleri, vurgusuz -e eki ile sırayla here ve xára, sırasıyla Zaza, Simnan ve Tat dillerinde dişi eşeği ifade etmektedir.

Batı İran dilleri arasında Zaza dili dışında Simnanca, Sengserce, Tatça ve lehçeleri Hazārrūdi, Cālī, Tākestāni, Kajali, Khalkhali, Karani, Lerdi, Diz, Sagzābādi, Eštehārdi, Aştiyanca, Amorei, Elvirice, Abyānei ve merkezi İran dil ve lehçeleri Sivendice, Cālī, Fārzāndī, Delījanī, Jowšaqanī, Abyānei gibi batı İran dillerinde de eril ve dişil olacak biçimde ikili gramatik cinsiyet sistemi bulunmaktadır. Zaza dilinde isimler, çoğul haldeki isimler dışında, eril ya da dişil cinsiyetten birine aittir. Herhangi bir ismi ve o ismi etkileyen herhangi bir sıfatı veya başka bir kelime türünü doğru bir şekilde çekimlemek için ismin dişil mi yoksa eril mi olduğunun belirlenmesi gerekmektedir. Çoğu ismin doğal bir cinsiyeti vardır. Bunu yanı sıra bazı isim kökleri değişken cinsiyete sahiptir, yani hem eril hem de dişil isim olarak işlev görebilirler. Her (erkek eşek) here/herı (dişi eşek); estor (aygır) estore/estorı (kısrak) ve verg (kurt) deleverge/delevergı (dişi kurt) gibi. Eril vedişil ayrımına dayanan ikili gramatik cinsiyet sistemi Zazaca dışında Fransızca, İspanyolca, İtalyanca, Venedikçe, İrlandaca, İskoçça, Litvanca ve Letonca gibi diğer akraba Hint-Avrupa dillerinde de (eril-dişil olacak şekilde) korunmuştur.

Kuzeybatı İran dilleri içinde yalnızca Zazaca, Simnanca, Sengserce ve Tatça dillerinde İran dillerinde oldukça nadir görülen özgün bir dil özelliği olarak fiil çekimlerinde de eril ve dişil ikili gramatik cinsiyet farkı belirmektedir. Yine diğer tüm Batı İran dillerinin aksine, yalnızca Zazaca ve bazı Tatça lehçelerinde oldukça nadir bir dil özelliği olarak üçüncü tekil şahsın yanı sıra ikinci tekil şahıs fiil çekimlerinde de eril ve dişil olacak şeklinde ikili gramatik cinsiyet ayrımı görülmektedir. Zaza ve Simnan dilleri ve Tatça lehçelerinde isimlere, sıfatlara ve fiillere ek olarak, işaret zamirlerinde de gramatik cinsiyet farkı belirmektedir. Yalın (nominative) halde eril işaret zamirleri ek almazken dişil işaret zamirleri dişil takısı (–ā ve türevleri) almaktadır. Örneğin:

	Zazaca	Simnanca	Tatça	Tatça	Tatça	Tatça	Tatça
bu (eril)	eno	en	eno	na	əm	ém	am
bu (dişil)	ena	ena	enona	nā	əma	éma	ama

Fiil yapısı

Zaza dilinin kuzey lehçesinde mastar eki -ene, güney lehçesinde ise -enı eki ile oluşturulmaktadır. Fiil kökü, bu ekin çıkarılmasıyla oluşturulur. Şimdiki zaman kipi ise mastarın atılıp fiil kökü alınarak ve köke şimdiki zaman ortacını belirtir ekin eklenip ve fiilin çekimlenmesiyle oluşturulmaktadır.

Edilgen ve ettirgen çatılar

Zaza dilinde Eski ve Orta İran döneminden kalma diğer bir özellik de fiilin edilgen çatısının (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulmasıdır. Eski Hint-İrani mürekkep edilgen eki -ya'nın Pehlevicedeki -īh- şeklindeki yansıması Zazacada -i- şeklinde mevcuttur ve edilgen çatı -i eki ile kurulmaktadır. Mürekkep edilgenlik -i eki fiil kökünün hemen ardına getirilmektedir. Zazacayla aynı şekilde Tatça (Eštehārdī, Aştiyanca, Elviri, Čālī, Čarza vb. lehçeleri) ve Talışçada (Asālem) ve Simnancada da edilgen çatı fiil köküne birleşik -i eki ile kurulmaktadır. Dilde edilgen çatıya örnek olarak: nan weriyeno: ekmek yeniyor, şıt şımiyeno: süt içiliyor, nuşte nuşiyeno: yazı yazılıyor, keye viniyeno: ev görünüyor sözcükleri verilebilir. Zazacada ettirgen çatı ise, edilgen çatıya benzer şekilde fiil köküne birleşik, Orta İrani dönem -ēn ettirgen ekinden kalma -n- eki ile oluşturulmaktadır. Ettirgen çatıya örnek olarak: veşneno: (eril) yakıyor, vurneno: (eril) değiştiriyor, musneno: (eril) öğretiyor sözcükleri verilebilir. Zazacada ettirgen çatıyı oluşturan -n- eki Simnancada -(e)n, Tatça ve Talışçada -en-, Mâzenderanca -en(d)- ve Gilekçe -an şeklinde belirmektedir.

Geniş zaman

Geniş zaman eki öznenin bir eylemi yapma ihtimalinin var olduğunu veya bu imkâna ermiş olduğunu yani bu fiili işleme imkânına sahip olunduğunu ifade etmektedir. Zaza dilinde geniş zaman alışkanlık, süreklilik arz eden, doğallık belirten durumlar ve masalsı anlatımda kullanılmaktadır. Geniş zaman kipi, Zaza dili, Simnanca, Tatça, Talışça, Gilekçe dilleriyle ortak olacak şekilde kökünü eski İrani şimdiki zaman kipin *-ant- ekinden almaktadır. Geniş zaman çekiminde gramatik cinsiyet üçüncü tekil şahısta Simnanca, Tatça, Sengserce gibi dillerde ve ikinci şahısta Tatçada olduğu gibi belirgindir. Örneğin, şiyaene "gitmek" ve vınderdene "durmak" fiillerinin geniş zaman çekimleri ve çekimlerdeki gramatik cinsiyet farklılığı aşağıdaki gibidir:

	1.	2. dişil	2. eril.	3. dişil.	3. eril.
Zazaca	ez şı-n-a(n)	tı şı-n-a(y)	tı şı-n-ê	a şı-n-a	o şı-n-o
Türkçe	giderim	(dişil) gidersin	(eril) gidersin	(dişil) gider	(eril) gider

	1.	2. dişil	2. eril	3. dişil	3. eril
Zazaca	ez vınd-en-an	tı vınd-en-ay	tı vınd-en-ê	a vınd-en-a	o vınd-en-o
Türkçe	dururum	(dişil) durursun	(eril) durursun	(dişil) durur	(eril) durur

Şimdiki zaman

Zaza dilinde şimdiki zaman kipi birçok durumda kullanılmaktadır. En yaygın kullanımı, konuşma anında gerçekleşen bir olayı ifade etmektir. Dilde şimdiki zaman kipi, geleceğe yönelik bir zaman belirteciyle birleştirildiğinde, gelecekte gerçekleştirilmesi planlanan bir olayı ifade etmektedir. Zaza dilinde şimdiki zaman, koşaçın özneye göre çekimlenmesi, fiilin köküne şimdiki zamana kipinin getirilmesi ve fiilin kişiye göre çekimlenmesiyle oluşturulmaktadır. Dilin bu şimdiki zaman formu (-ant) yine Simnanca, Sengserce, Gilekçe, Talışça, Tatça ve Hazar Denizi kıyılarındaki diğer dil/lehçeler ile aynı kökten gelip aynı şekilde oluşturulmaktadır. Fiilin çekimi noktasındaki gramatik cinsiyet farklılığı ise yine üçüncü tekil şahısta Tatça, Sengserce, Simnancada ve ikinci tekil şahısta Tatçada olduğu gibi belirgindir:

	1. şahıs	2. şahıs dişil	2. şahıs eril	3. şahıs dişil	3. şahıs eril
Zaza	ezo şına (ezan şınan)	tıya şınay	tıyê şınê	aya şına	oyo şıno
Türkçe	gidiyorum	(dişil) gidiyorsun	(eril) gidiyorsun	(dişil) gidiyor	(eril) gidiyor

Ezo kenan/ez ha kenan: ben yapıyorum, tıyê kenê/tı ha kenê: sen yapıyorsun (eril), tiya kenay/ti he kenay: sen yapıyorsun (dişil), oyo keno/o hao keno: o yapıyor (eril), aya kena/a haya kena: o yapıyor (dişil) gibi. Dilin fiillerdeki şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi de mevcuttur; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Ana İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.

Geçmiş zaman

Zazaca'da geçmiş zamanın geçişli cümlelerinde öznenin hiçbir önemi yoktur, çekimi belirleyen nesnedir. Yani nesnenin eril ve dişilliği ya da tekilliği ve çoğulluğu fiilin çekimini belirlemektedir. Ergatiflik özelliği gereği birinci (ez), ikinci (tı), üçüncü (o: eril ve a: dişil) tekil şahıslar ve üçüncü çoğul şahıs (ê/i), birinci (mı), ikinci (to), üçüncü (ey: eril/ay: dişil) ve üçüncü çoğul (inan/inun/ina) olacak şekilde yalın dışı hale (oblique) dönüşürken birinci ve ikinci çoğullar (ma ve şıma) aynı şekilde kalır. Geçmiş zamanda nesnesiz cümlelerde zamir yalın dışı hale dönüşür ya da yalın halde (ma ve şıma) halde kalır ve fiil mastarı düşer. Örneğin mı şımıt: ben içtim, to şımıt: sen içtin, ey şımıt: o (eril) içti, ay şımıt: o (dişil) içti, ma şımıt: biz içtik, şıma şımıt: siz içtiniz ve inan şımıt: onlar içtiler gibi. Nesnesi bulunan cümlelerde ise fiil mastarı düşüp fiil kökü kalır ve nesnenin cinsiyetine göre fiil kök sonuna nesnenin cinsiyetini gösterir son ek getirilir. Örneğin mı kıtab wend: ben kitap (eril) okudum, mı estanıkı wende: ben masal (dişil) okudum, mı şıt şımıt: ben süt (eril) içtim, mı engure/engurı werde/ı: ben üzüm (dişil) yedim, mı nan werd: ben ekmek (eril) yedim.

Görülen (hikâyeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonekin -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partça olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olmasının olası olduğu düşünülmektedir.

Fiil takıları

Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiller sınırlı bir şekilde mevcuttur ve dilde takı olarak algılanmamaktadır. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kâğıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcuttur (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek”: era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.

Sayılar

Zaza dilinde sözcükler tekil halde eksizken (dişil cinsiyet eki -e/-ı dışında) sözcükler çoğullaştırılırken sözcüğün sonuna çoğul eki vurgusuz -i ilave edilmektedir. Örneğin kerg (tavuk) kergi (tavuklar), verg (kurt) vergi (kurtlar), merdım (insan) merdımi (insanlar), vaş (ot) vaşi (otlar), estor (at) estori (atlar) gibi. Zazaca çoğul eki -i ile aynı şekilde kuşağın bir diğer üyesi olan Simnancada da yalın haldeki sözcükler aynı -i çoğul ekiyle çoğullaştırılmaktadır. Örneğin, ağaçlar/atlar sözcükleri Zazacada dari/estori ve Simnancada dåri/asbi şeklinde çoğullaşmaktadır. İki dilde ortak yalın hal çokluk eki -i'ye ek olarak, hem Zazaca hem de Simnancada sözcükler yalın dışı halde -un çokluk ekiyle çoğullaştırılmaktadır. Örneğin:

	yılanlar (y. çoğul.)	yılanlar (y. dışı çoğul.)	keçi (y. çoğul.)	keçi (y. dışı çoğul)
Zazaca	mor + i	mor + un	bız + i	bız + un
Simnanca	mār + i	mār + un	boz + i	boz + un

Bütün Batı İran dilleri arasında yalnızca Zazaca ile Simnanca (ve Sorheyice, Lasgerdice, Biyabunaki gibi lehçeleri) ve Tatça (ve Herzendice, Kilitçe gibi lehçeleri) gibi yakın ilişkili dillerde üç rakamı Partça aynı anlamı taşıyan hry/hrē ile eş köklüdür. Partça üç rakamını ifade eden hry/hrē, Eski İran döneminde sözcüğün başlangıçtaki *θr sesinin dönüşmesiyle *hr şeklini almıştır. Bu dillerde v -> b ve s -> h ünsüz harf değişimi (örn. Zazaca, Simnanca, Tatça, Partça vist ve das'e karşılık Farsça ve Kürtçe bist ve dah) de güçlü şekilde belirgindir. Yine İran dilleri arasında oldukça nadir bir dil özelliği olarak yalnızca Zazaca ve Simnancada bir rakamı eril ve dişil olmak üzere iki cinsiyet formuna sahiptir. Gramatik cinsiyetin bu şekilde sayılar üzerinde de belirgin hale gelmesi ölü bir Eski İran dili olan Avestacada da bulunmaktaydı. Zazaca ve diğer yakın ilişkili dillerde temel rakamlar aşağıdaki gibidir:

	bir	iki	üç	dört	beş	altı	yedi	sekiz	dokuz	on	yirmi
Avestaca	aēva/aēvā (e./d.)	dva	hrī	čahwar	panca	hšvaš	hapta	ašta	nava	dasa	vīsati
Partça	ēw	dō	hrē	čafār	panǰ	šwah	haft	hašt	nah	das	wist
Zazaca	žew/žû (e./d.)	di	hīrē	čahār	panǰ	šaš	hawt	hašt	naw	das	vist
Simnanca	i/iya (e./d.)	do	heyra	čār	panǰ	šaš	haft	hašt	na	das	vist
Simnanca	i	do	heré	čār	panǰ	šaš	haft	hašt	na	das	vist
Simnanca	i	do	heyré	čār	panǰ	šaš	haft	hašt	na	das	vist
Simnanca	i	dū	häirä	čāhār	pahānǰ	šāš	hāft	hāšt	nā	dās	vist
Tatça	i	de	here	čö	pinǰ	šoš	hoft	hašt	növ	doh	vist
Tatça	i	de	heri	ču	pinǰ	šaš	hoft	hašt	nov	da	vist
Tatça	ivi	dèv	he	čoy	pinǰ	šaš	haft	hašt	nav	dah	vist

Rakamların yanı sıra, Zaza dilinde 10'dan 20'ye kadar olan sayma sayıları ve onluk sistem sayıları Eski Farsça ile birlikte Eski İran döneminin varlığı belgelenmiş iki İran dilinden biri olan Avestaca ve Orta İran döneminde konuşulmuş olup günümüzde ölü bir Kuzeybatı İran dili olan Partça ile güçlü benzerlikler göstermektedir:

	on bir	on iki	on üç	on dört	on beş	on altı	on yedi	on sekiz	on dokuz
Zaza	žewendes	diwēs	hirēs	čahārēs	panǰēs	šiyēs	hawtēs	haštēs	nawēs
Partça	ēwandas	dwaδes	hrēδas	čafārδas	panǰδas	šwahδas	haftād	haštād	nawad
Avestaca	aēvandasa	dvadasa	hrīdasa	čahrudasa	pancadasa	hšwašdasa	haptadasa	aštadasa	navadasa

	on	yirmi	otuz	kırk	elli	altmış	yetmiş	seksen	doksan	yüz
Zaza	das	vist	hīris	čāwras	panǰās	šašti	hawtāy	haštāy	nawāy	sa
Partça	das	wist	hrīst	čāfarast	panǰāst	šašt	?	?	?	sad
Avestaca	dasa	vīsati	hrīsat	čahwarsat	pancasāt	hšvašti	haptaiti	aštaiti	navaiti	sata

Kişi zamirleri

Zaza dilinde şahıs zamirlerinde yalın (nominative) ve yalın dışı (oblique) şeklinde tipik Batı İran yapısı belirmektedir. Kişi zamirleri şu şekildedir: yalın hal: yalın dışı hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine.

Zaza dilinde üçüncü şahıs zamirinde gramatik cinsiyet hem yalın hem de yalın dışı durumda ortaya çıkmaktadır. Üçüncü şahıs eril zamiri o, dişil zamiri ise a'dır. Tüm Batı İran dilleri içinde Zazaca, Simnanca, Sengserce ve Tatça lehçeleri Hazārrūdi, Cālī, Tākestāni, Kajali, Khalkhali, Karani, Lerdi, Diz, Sagzābādi, Eštehārdi, Aştiyanca, Amorei, Elvirice, Abyānei ve Jowšaqāni, Abuzeydābādi, Farizandi gibi batı İran dil ve lehçelerinde üçüncü tekil şahıs zamirinde eril ve dişil gramatik cinsiyet farkı belirmektedir:

Türk.	Zaza	Tatça	Tatça	Tatça	Tatça	Tatça	Tatça	Aştiyanca	Tatça	Simnanca	Sangsari	Abyanei	Talışça	Osetçe
ben	ez	az	az	az	az	az	az	az	a(z)	a	a	az	əz	əz
sen	tı	ta	tö	ta	tö	ta	tə	ta	ta	tö	tö	tö	tı	dɨ
o(eril)	o	o	o	u	a	a	av	ān	āv	u	nö	nūn	əv/ay	wɨj
o(dişil)	a	oa	ona	ua	ā	aya	ava	āna	āvā	una	nā	nūnā
biz	mā	amā	hāmā	ǰema	čama	amā	âmâ	īma	āmā	hamā	ham	hāmā	ama	maχ
siz	šımā	šomā	šomā	šemā	šəma	šömā	šâmâ	īšma	šomā	šemā	xā	šömā	šımə	sɨmaχ
onlar	ê/inā	o	(en)ogal	unehā	āhā	ay	avə	āngal	ānā	uni	anun	nūmā	əvon/ayēn	wɨdon

İşaret zamirleri

Zaza dilinde işaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece bulunmaktadır. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk gelmektedir. Yakın derece içinse Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; yalın dışı halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” şeklindedir. Merkez Zazacasında ise yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılmaktadır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.

Kelime türetme

Zaza dilinde yer isimlerine eklenen vurgulu "-ıj" yapım eki köken veya akrabalık belirtmektedir. Zaza dili ile aynı şekilde Tatça ve Talışça dillerinde de köken veya akrabalık belirtmek için isimlere sırasıyla "-ij" ve -ıj" yapım ekleri getirilmektedir. Bu yapım ekinin kökeninin eski Deylem diline uzanıp bu dilin bir kalıntısı olduğu düşünülmektedir. Deylem dilinde "dehche" kelimesi köylü, çiftçi anlamlarını taşımaktaydı. Sözcüğün oluşumu deh (köy) + che (köken veya ilişkiyi belirten yapım ek) şeklindedir ki "-che" son eki, Mâzenderanca gibi çağdaş Hazar dillerinde günümüzde "-ij" şeklinde varlığını sürdürmektedir. Örneğin Yoshij Yoshlu, Yosh bölgesinden gibi.

Yapım ekinin örnekleri olarak; Soyreg -> Soyreg-ıj- Zazacada, Lankon -> Lankon-ıj- Talışçada, Teron -> Teron-ij Tatçada ve Yosh -> Yosh-ij- Hazar dillerinde sırasıyla Soyregli, Lankonlu, Tahranlı ve Yoshlu sözcüklerini ifade etmektedir.

	Yer	-lı/lı
Zaza	Soyreg	Soyregıj
Talışça	Lankon	Lankonıj
Tatça	Teron	Teronij
Hazar	Yosh	Yoshij

Ses bilgisi

Dillerin tarih boyunca gelişimi ve evrimi diachronic yaklaşım izlenerek ele alınmaktadır. Diachronic yaklaşımda, dilin ya da dillerin tarihin farklı dönemlerindeki aşamaları karşılaştırılarak dillerin tarih boyunca ne yönde ve nasıl evrim geçirdiği ve değiştiği incelenmektedir. Batı İran dilleri de tarih boyunca değişim gösterip farklı ses özellikleri geliştirmiştir ve bu dillerin sınıflandırılmasında diachronic yaklaşımdan yararlanılmaktadır. Zaza dilinin ses (fonolojik) değişimlerini Karl Hadank,1932 yılında yayımladığı Mundarten der Zâzâ (Zaza lehçeleri) adlı çalışmasında detaylı bir biçimde analiz ederek eserinin das Zâzâ nicht Kurdisch (Zazaca Kürtçe değildir) bölümünde Zazaca ile Kürtçe arasındaki fonolojik farklılıkları dilbilimsel olarak ortaya koymuştur. Batı İran dillerinin tarihsel evrim (diachronic) açısından belirgin fonolojik değişimleri şu şekildedir:

v -> b

	rüzgar	kar	söğüt	yirmi	görmek
Zazaca	va	vore	viale	vist	vin
Simnanca	va	vara	via	vist
Sengserce	ve	varf	vi	vist	vin
Talışça	vā	vār	vi	vist	vin
Tatça	vör	vohor	via	vist	vin
Gilekçe	vā	varf	vi
Mazenderanca	vo(t)	varf			vīn
Farsça	bād	barf	bid	bist	bin
Kürtçe	ba	berf	bi	bist	bin

v -> g

	kurt	çiçek	ot
Zazaca	verg	vıle	vaš
Simnanca	verg	vala	vāš
Sengserce	varg	vala
Talışça	varg	vıl	vāš
Tatça	vorg	vile	vaš
Gilekçe	verg		vāš
Mazenderanca	varg	vel	vaš
Farsça	gorg	gol	geyā
Kürtçe	gur	gul	giya

m -> v

	göz	ad	kış	komşu
Zazaca	čım	name	zımıstan	meymān
Simnanca		nom	zemeston	memon
Sengserce	čašm	noum	zemestun	memoun
Talışça	čam	nom	zımıston	meymun
Tatça	čam	nom	zimeston
Gilekçe	čūm	nūm	zemestūn	meymūn
Mazenderanca		nom	zemeston	memān
Farsça	češm	nām	zemestān	mehmān
Kürtçe	çav	nav	zivistan	mivan

h/x -> k

	eşek
Zazaca	har
Simnanca	xar
Sengserce	xar
Talışça	har
Tatça	har
Gilekçe	xar
Mazenderanca	xar
Farsça	xar
Kürtçe	kar

r -> l

	yıl
Zazaca	sēri
Simnanca
Sengserce
Talışça	sār
Tatça	sār
Gilekçe	sāl
Mazenderanca	sāl
Farsça	sāl
Kürtçe	sāl

b -> d

	kapı
Zazaca	bar
Simnanca	bar
Sengserce	bar
Talışça	bar
Tatça	bar
Gilekçe	bar
Mazenderanca	bar
Farsça	dar
Kürtçe	dari

b -> g

	ağlamak
Zazaca	barm
Simnanca	barm
Sengserce	burme
Talışça	bāme
Tatça	berām
Gilekçe	barmā
Mazenderanca	barm
Farsça	gerya
Kürtçe	girin

Sesli harfler

Zazacanın ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmektedir ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürü şekil değiştirmiştir, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Ana/Orta İrancanın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Ana İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.

	ön	merkez	arka
kapalı	i	ɨ	u
			ʊ
orta	e	ə	o
açık		ɑ

Sessiz harfler

		dudaksıl	dişsil		artdişyuvasıl	palatal	velar	uvular	pharyngeal	gırtlaksıl
			plain	phar.
Nasal		m	n				(ŋ)
Plosive/ Affricate	sessiz	p	t	tˁ	t͡ʃ		k	q
	sesli	b	d		d͡ʒ		ɡ
Fricative	sessiz	f	s	sˤ	ʃ		x		ħ	h
	sesli	v	z		ʒ		ɣ		ʕ
Rhotic	tap/flap		ɾ
	trill		r
Lateral	central		l
	velarized		ɫ
Approximant		w				j

Alfabeler

Ahmed el-Hasi tarafından 1891'de yazılıp 1899'da basılan Arap harfli Zaza yazısı.

Ana madde: Zaza alfabesi

Osmanlı döneminde yazılan Zazaca metinler Arap harfleriyle yazılmıştır. Bu dönemdeki eserler dini içeriklidir. Sultan Efendi lakaplı İsaBeg bin Ali tarafından 1798 yılında yazılan ilk Zazaca metin Arap harfleriyle Osmanlıcada da kullanılan Nesih yazı tipinde yazılmıştır. Bu eserin ardından 1891-1892 yıllarında Osmanlı-Zaza din adamı, yazar ve şair Ahmed el-Hassi tarafından yazılan ilk Zazaca Mevlit de Arap harfleriyle yazılıp 1899 yılında basılmıştır. Bir diğer Osmanlı-Zaza din adamı Osman Esad Efendi tarafından 1901 ya da 1903 yıllarında yazılan bir diğer Zazaca Mevlit de aynı şekilde Arap harfleriyle yazılmıştır. Cumhuriyet sonrası Zazaca eserler ise Arap alfabesi terk edilip Latin harfleriyle yazılmaya başlamıştır. Yine de günümüzde Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. Jacabson alfabesi olarak adlandırılan bir alfabe, Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkıları ile geliştirilmiştir ve Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü tarafından kullanılmaktadır. Aynı zamanda Zazaca Vikipedinin yazı sistemidir. Zülfü Selcan tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla Munzur Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan dir diğer Zaza alfabesi, 8'i sesli ve 24'ü sessiz olan 32 harften oluşup Zazaca için geliştirilmiş başka bir yazı sistemidir. Yayınlarda çoğunlukla kullanılan bir diğer alfabe olan Bedirhan alfabesidir. Bu yazı, temelde Celadet Bedirhan tarafından Kürtçe için geliştirilmiş olup, Latin harfleri temellidir. 1996'dan beri Zazaca yayınlar yapan Vate dergisi yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesini kullanmaktadır.

Zaza alfabesi 32 harften oluşmaktadır:

Harf

A a

B b

C c

Ç ç

D d

E e

Ê ê

F f

G g

Ğ ğ

H h

I ı

İ i

J j

K k

L l

M m

N n

O o

P p

Q q

R r

S s

Ş ş

T t

U u

Û/Ü û/ü

V v

W w

X x

Y y

Z z

Adı

a

be

ce

çe

de

e

ê

fe

ge

ğe

he

ı

i

je

ke

le

me

ne

o

pe

qe

re

se

şe

te

u

û/ü

ve

we

xe

ye

ze

Ses

/a/

/b/

/dz/

/ts/

/d/

/ɛ/

/e/

/f/

/ɡ/

/ɣ/

/h/

/ɪ/

/i/

/ʒ/

/k/

/l/

/m/

/n/

/o/

/p/

/q/

/r/

/s/

/ʃ/

/t/

/y/

/u/

/v/

/w/

/x/

/j/

/z/

Edebiyat

Zaza edebiyatı Zaza dilinde üretilmiş sözlü ve yazılı metinlerinden oluşmaktadır. Sözlü ve yazılı eserlerden oluşan Zaza edebiyatı, Zaza dili yazıya geçirilene değin ağırlıklı olarak sözlü edebiyat türleriyle ilerlemiştir. Bu bakımdan Zaza edebiyatı sözlü eserler bakımından oldukça zengindir. Dilin deyre (türkü), kılame (şarkı), dêse (ilahi), şanıke (fabl), hêkati (öyküler), qesê verênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır. Yazılı eserler ise Osmanlı İmparatorluğu döneminde verilmeye başlamış olup ilk dönem eserleri dini/inançsal bir nitelik taşımaktadır. Cumhuriyet sonrası ise uzun süreli dil ve kültür yasakları Türkiye ve Avrupa olmak üzere iki merkez üzerinde gelişen Zaza edebiyatının ağırlıklı olarak Avrupa üzerinde canlanmasına neden olmuştur. Gevşeyen yasaklardan sonra Zaza edebiyatı Türkiye üzerinde gelişim göstermiştir.

Osmanlı dönemi

Zaza edebiyatının bilinen yazılı ilk eserleri Osmanlı döneminde verilmiştir. Osmanlı döneminde verilen Zaza dilindeki yazılı eserler Arap harfleriyle yazılmıştır ve dini bir nitelik taşımaktadır. Bu dönemdeki yazılı Zazaca ilk eser 1700'lü yılların sonunda verilmiştir. Zaza dilinin elde bulunan yazılı bu ilk metni, İslam tarihi yazarı Sultan Efendi lakaplı İsa Beg bin Ali tarafından Hicri 1212 (1798) yılında yazılmıştır. Eser Arap harfleriyle kaleme alınmış olup Osmanlıcada da kullanılan Nesih yazı tipinde yazılmıştır. İki bölümden oluşan eser III. Selim döneminde Doğu Anadolu bölgesini, Ali'nin (halife) hayatını, Alevi doktrini ve tarihini, Nehcü'l-Belâga'nın bazı bölümlerinin Zaza diline çevirisini, apokaliptik konuları ve şiirsel metinleri içermektedir. Bu eserden yaklaşık yüz yıl kadar sonra 1891-1892 yıllarında Osmanlı-Zaza din adamı, yazar ve şair Ahmed el-Hassi (1867-1951) tarafından Zaza dilindeki bir diğer eser olan Mevlit (Mewlid-i Nebi) yazılmıştır. Zaza dilindeki ilk Mevlit olan eser Arap harfleriyle yazılıp 1899 yılında basılmıştır. Aruz ölçüsü kullanılarak yazılan mevlit Süleyman Çelebi'nin mevlîdine benzemekle birlikte giriş, İslam peygamberi Muhammed'in hayatını ve Allah, tevhit, münacaat, miraç, veladet, doğum ve yaratış vb. dini konuları içerip 14 bölüm, 366 beyitten oluşmaktadır. Bu dönemde yazılan bir diğer yazılı eser ise Siverek müftüsü Osman Esad Efendi (1852-1929) tarafından kaleme alınan bir diğer Mevlit'tir. Biyayışê Pexamberi (Peygamberin Doğuşu) olarak adlandırılan eser İslam peygamberi Muhammed ve İslam dinine ait bölümlerden oluşmakta olup 1901 (bazı kaynaklarca 1903) yılında Zaza dilinde Arap harfleriyle yazılmıştır. Eser yazarın ölümümden sonra, 1933 yılında basılmıştır. Zaza yazarların dışında Peter Ivanovich Lerch (1827-1884), Robert Gordon Latham (1812-1888), Dr. Humphry Sandwith (1822-1881), Wilhelm Strecker (1830-1890), Otto Blau (1828-1879), Friedrich Müller (1864) ve Oskar Mann (1867-1917) gibi yabancı yazarlar/araştırmacılar Cumhuriyet öncesi dönemde çalışmalarında Zazaca içeriklere (masal, hikâye, sözlük) yer vermiştir.

Cumhuriyet sonrası dönem

Cumhuriyet sonrası Zaza edebiyatı Türkiye ve Avrupa merkezli olmak üzere iki kol üzerinden gelişmiştir. Bu dönemde Zaza edebiyatının gelişimi, uzun süreli dil ve kültür yasaklarına bağlı olarak Türkiye'de durağanlaşmıştır. 1980'lerde Avrupa ülkelerine Zaza göçü ve görece özgür ortam, Zaza edebiyatının Avrupa üzerinde canlanmasını sağlamıştır. Cumhuriyet sonrası Türkiye'de yazılmış Zaza dilindeki eserlerden biri 1947-1948 yıllarında Muhammed Aslan (Muhammed Şeyh Ensari) tarafından yazılmış olan Raro Raşt ve Me'lumatê Dînîye isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eserdir. Bu eserin ardından Mehamed Eli Hun tarafından, 1971 yılında, dini konuları ve hikâyeleri içeren bir başka Mevlit yazılmıştır. Mehmet Demirbaş tarafından 1975 yılında yazılmaya başlayıp ve 2005 yılında tamamlanan Zazaca şiir ve kasidelerden oluşan 300 sayfalık bir el yazması Zazaca divan, divan türünde bu dönemde yazılan bir başka edebi eserdir. Yine Abdulkadir Arslan (1992-1995), Kamil Pueği (1999), Muhammed Muradan (1999-2000) ve Cuma Özusan'ın (2009) mevlid ve siyerleri dini içerikli diğer edebi eserlerdir. Yazılı Zaza edebiyatı mevlid ve dini eserler yönünden zengindir ve dilin yazılı ilk eserleri bu türlerde verilmiştir. Zaza edebiyatının dergicilik üzerinden gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından çıkarılıp başlı başına Zaza dili ile yayın yapan dergiler, Zaza dili ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan dergiler ve Zaza dilinde olmayıp içeriğinde Zaza dilinde eserlere yer veren dergiler üzerinden gerçekleşmiştir. Kormışkan, Tija Sodıri, Vate tamamı Zaza dilinde yayın yapan dergilerdir. Bunların dışında Zaza milliyetçiliği'nin öncü ismi Ebubekir Pamukçu tarafından dil, kültür, edebiyat ve tarih dergileri olarak çıkarılan Ayre (1985-1987), Piya (1988-1992) Raa Zazaistani (1991) bu dönemdeki Zazaca ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan önemli dergilerdir. Ware, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vengê Zazaistani, Zazaki, Zerq, Desmala Sure, Waxt, Çıme Zazaca ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan diğer dergilerdir. Avrupa ülkelerinde yayımlanan bu dergilerin yanı sıra tamamen Zaza dilinde olup Türkiye'de yayımlanan ilk dergi olan Vatı (1997-1998) ile Miraz (2006), Veng u Vaj (2008) Türkiye'de Zaza dilinde yayımlanan diğer önemli dergilerdir. Ağırlıklı olarak başka dillerde yayımlanıp içeriğinde Zaza dilindeki eserlere de yer veren dergiler ise Kürtçe ve Türkçe dillerinde yayın yapmış dergilerdir. Roja Newé (1963), Riya Azadi (1976) Tirêj (1979) War (1997) Kürt dilinde olup; Ermın (1991), Ateş Hırsızı (1992), Ütopya, Işkın, Munzur (2000) ve Bezuvar (2009) ise Türk dilinde olup içeriğinde Zaza dilinde metinlere yer veren dergilerdir. Bunların dışında NewePel (2011-2017) tümüyle Zaza dilinde yayımlanmış ilk gazetedir. Bugün farklı yayınevleri tarafından Zaza dilinde şiir, hikâye ve roman gibi farklı edebi türlerdeki eserler Türkiye ve Avrupa ülkelerinde yayımlanmaktadır.

Söz varlığı

Zaza dilinin komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir.

Hint-Avrupa dilleri karşılaştırması

Sayılar

Hint-Avrupa dil ailesi içinde yer alan dillerde bütün sayılar etimolojik olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanıp aynı kökenden gelmektedir. Bu noktada Zaza dilinde rakamlar, başta Farsça olmakla birlikte aynı dil ailesinde yer alan Yunanca, Rusça, Latince, İngilizce, Almanca, Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Litvanca ve İrlandaca gibi dillerle aynı kökten gelip benzerlik göstermektedir. Zazaca sayıların adlandırılmasında Baltık dilleri, Slav dilleri, İran dilleri ve Trakça gibi dillerle birlikte Hint-Avrupa dillerinin kentum ve satem dilleri ayrımının satem dilleri bölümünde yer almaktadır. Proto Hint-Avrupa dilinde varsayımsal olarak *hoi-no- (1), *d(u)wo- (2), *trei- (3), *kʷetwor- (4), *penkʷe (5), s(w)eḱs (6), *septm̥ (7), oḱtō/*h₃eḱtou (8), (h₁)newn̥ (9), *deḱm̥(t) (10) ve wīḱm̥t (20) şeklinde yer alan temel sayılar Zaza dilinde ve diğer Hint-Avrupa dillerinde şu şekildedir:

Sayı	Zazaca	Farsça	Rusça	Yunanca	Latince	İtalyanca	İspanyolca	Portekizce	Almanca	Fransızca	İngilizce	Litvanca	İrlandaca
(1)	yew/ju	yek	odin	ena	ūnus, ūna	uno	uno	um	eins	un	one	viena	a haon
(2)	dı	do	dva	dyo	duo, duae	due	dos	dois/duas	zwei	deux	two	dvi	a do
(3)	hirê/hiri	se	tri	tria	trēs, tria	tre	tres	três	drei	trois	three	tris	a trí
(4)	çehar	çahar	çetyre	tesera	quattuor	quattro	cuatro	quatro	vier	quatre	four	keturi	a ceathair
(5)	panc	penc	pyatʹ	pende	quīnque	cinque	cinco	cinco	fünf	cinq	five	penki	a cúig
(6)	şeş	şeş	şestʹ	eksi	sex	sei	seis	seis	sechs	six	six	şeşi	a sé
(7)	hewt	heft	semʹ	epta	septem	sette	siete	sete	sieben	sept	seven	septyni	a seacht
(8)	heşt	heşt	vosemʹ	okto	octō	otto	ocho	oito	acht	huit	eight	aştuoni	a hocht
(9)	new	noh	devyat	ennia	novem	nove	nuevo	novo	neun	neuf	nine	devyni	a naoi
(10)	des	deh	desyatʹ	dheka	decem	dieci	diez	dez	zehn	dix	ten	dešimt	a deich
(20)	vist	bist	dvadtsatʹ	eíkosi	vinti/viginti	venti	veinte	vinte	zwanzig	vingt	twenty	dvidešimt	fiche

Benzer kelimeler

Hint-Avrupa dil ailesi içinde yer alan dillerdeki sözcükler, dillerin varsayımsal Proto Hint Avrupa dilinden türemelerine bağlı olarak etimolojik olarak aynı kökten gelmektedir. Bu noktada dil ailesinin İran dilleri grubunda yer alan Zazaca başta Farsça ve diğer İran dilleri olmak üzere kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce gibi dillerle söz varlığı bakımından benzerlikler arz etmektedir. Tüm Hint-Avrupa dilleri gibi Zazaca da köken olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanmaktadır. Zazaca burada diğer İran dilleri ile birlikte Proto Hint-Avrupa dilinden türeyen Proto İran dilinden türemiştir. Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsça ile daha fazla uyum gösteren "payna hardi biyene" kalıbıyla ifade etmektedir. Zazacada payne, ayak tabanı; hard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler Farsçada ise pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde ifad edilip İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde belirtilmektedir. Benzer şekilde çekirdek aile üyeleri tüm Hint-Avrupa dillerinde büyük ölçüde benzeşmektedir. Zazacada mae/may/mare şeklinde ifade edilen anne, Farsçada mam, madar, maman şeklinde, İngilizcede mom, mum, mother şeklinde ifade edilmektedir. Bu özelliği sözcüklerin etimolojik kökeni açısından da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ancak şimdi konuşulmayan Proto Hint-Avrupa dilinden türeyen diller bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi etimolojik yakınlıkla birbirine bağlanmaktadır. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazacayla akrabadırlar. Bu noktada günümüzde Zazaca ve diğer Hint-Avrupa dillerinde kullanılan benzer sözcüklerin bazıları aşağıdaki gibidir:

Zazaca	Farsça	Rusça	Yunanca	İtalyanca	İspanyolca	Fransızca	Almanca	İngilizce	Türkçe
pi, pêr	pidar		pateras	padre	padre	père	vater/pater	father	baba
mae, mare	mader	mat	mana	madre	madre	mère	mutter	mother	anne
bıra, bırar	berāder	brat		fratello		frère	bruder	brother	e. kardeş
name	nam	imja	onoma	nome	nombre	nom	name	name	isim/ad
tı	to	ti		ti, te	te, ti, tu	tu, toi	du	thou, thy	sen
mı(n)	men	moj	mou	mio	mi	mon	mein	my	benim
to	to	tvoy	-	tuo	tu	ton	dein	your	senin
nê	ne	ne		no	no	non	nein	no	hayır
gırd	gatte, buzorg	gromnji		grande	gran	grande	groß	great	büyük
meyes	meges	moskit	miga	mosca	mosca	moustique	mücke, moskito	mosquito	sivrisinek
astare	sitare		astéri	astro	estrella	astre	stern	star	yıldız
menge, aşme	mah	mesjac	mí̱nas	mese	mes	mois	mond	month	ay
miyan	meyan		meso	mezzo	medio	moyen	mitte	middle	orta
viya	bive	vdova		vedova	viuda	veuve	witve	widow	dul
rız	berinc	ris	rizi	riso	arroz	riz	reis	rice	pirinç
sol		sol		sale	sal	sel	salz	sal	tuz
newe	nev	novyi	néos	nuovo	nuevo	nouveau	neu	new	yeni
lew	leb			labbro	labio	lèvre	lippe	lip	Dudak
pa, lıng	pa	podnožie	pódi	piede	pata	pied	fuß	foot, leg	ayak
burew	ebru	brov					brau	brow	kaş
sine	sine	sunduk	sitérno	seno	seno	sein			göğüs
navık, nak	naf					nombril	nabel	navel	göbek
ğezale	gazal	gazel	kazélla	gazzella	gacela	gazelle	gazelle	gazelle	ceylan
dından, dızan	dedan		dónti	dente	diente	dent	zahn	dental	diş
pırd	pal			ponte	puente	pont	brücke	bridge	köprü
verg	gurg	volk	-				wolf	wolf	kurt
rae	ra	doroga	drómos	strada	ruta	rue	route	road	yol
merde	mord	mertvyi	moiraío	morto	muerto	mort	mord	murder	ölü
merdım	merd	muž		maschio	macho	homme	mann	man	adam
merre	mosh	mysh					maus	mouse	fare
ver	-	vront, pered	pro	fronte	frente	ventral, avant	vor	front/pre	ön
va	vad	vater	-	vento	viento	vent	wind	wind	rüzgâr
raşt	rast	pravo	-	ritto, ragione	recto	droit	recht	right	sağ

Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları

Zazaca	Türkçe
maye, mare, marde	anne
pi, pêr	baba
waye, war	kız kardeş
bıra, bırar	erkek kardeş
maye u pi, mare u pêr	ebeveyn
ded, dat, dad, ap	amca
nacniye, emcıni	amcanın karısı
xal	dayı
xalceniye, xalcıni	dayının karısı
emike/amike	hala
xalıke	teyze
veyve	gelin
zama	damat

Zazaca	Türkçe
kewe, kiho	mavi
kesk, aşıl	yeşil
gewr	gri
zerd	sarı
sur	kırmızı
sıpê, sıpi	beyaz
siya, şia	siyah
qewa	kahverengi
kej	sarışın (insanlar için)

Zazaca	Türkçe
Namey to çıko/çıto/çıçiyo?	Adın ne?
Namey şıma çıko/çıto/çıçiyo?	Adınız nedir?
Tı çend serriyê/tı çend serriya?	Kaç yaşındasın (eril/dişil)?
Tı seninê, weşê?/Tı senina, weşa?	Nasılsın iyi misin (eril/dişl)?
Tı se kenê, weşê/tı se kenay, weşa?	Napıyorsun, iyi misin (eril/dişil)?
Tı weş bê/tı weş ba berxudar be/berxudar ba	Sağ ol (eril/dişil).
Teşekur kenan/Homa razi bo	Teşekkür ederim/Allah razı olsun
Homa to ra razi bo	Allah senden razı olsun.
No çıko/no çıçiyo? Na çıka/na çıçiya?	Bu nedir (eril/dişil)?
Tı se kenê/tı se kenay?	Ne yapıyorsun (eril/dişil)?
Şıma xeyr amey	Hoş geldiniz
Esto (eril) / esta (dişil)	Var (eril/dişil)
Çıniyo/çınyo (eril) / çıniya/çınya (dişil)	Yok (eril/dişil)
Eya, ya, heya,	Evet
Nê	Hayır
Şo	Git
Bê	Gel
Vace, vacı	Söyle
Tı se vanê/tı se vanay	Ne diyorsun (eril/dişil)?
keye, kiye, çê	Ev, aile

Medya’da kullanım

Zaza dilinin görsel ve işitsel medyada kullanımı görece yenidir. Zazacanın görsel ve işitsel medyada gelişimi öncelikle sinema üzerinde başlamıştır. Yılmaz Güney'in 1983 yılında çekilen Duvar filmi, Zaza dilinin sinemada kullanıldığı ilk filmdir. Filmde Zazaca bir türkü (Hayderê) yer almaktadır. Bu filmden sonra 2000'li yıllara kadar geçen durağan dönem sonrası, Zaza sineması genişlemiştir. Mahsun Kırmızıgül'ün 2007 yapımı Beyaz Melek ve 2015 yapımı Mucize filmlerinde Zaza dilinde diyaloglar yer almıştır. Nuray Şahin'in Tüyü Takip Et/Perre Dıma So (2004), Aynur Saray'ın Zara (2009), Caner Canerik tarafından çekilen Vas (Ot, 2006), Sayd (2007), Pheti (2007), Pırdo Sur (2008), Muya Şiae (2009) Bava Duzgın (2009), Raa Haqi (2009), Bêrtıj (2010), Mehmet Ali Konar'ın Baba (2010), Kamer Erdogan'ın Sıpê (2012), Yücel Yavuz'un General (2012), Çetin Baskın'in Geyrayış (2012), Gökhan Tunç'un Zımısto Bıvejiyo (2013) Muxtar (2014), Gulsosın (2015), Vılıka Kowu (2015), Sıpêla (2016), Piyê Mın Toz Şeker (2016), Cêniya Nêeysayi (2016), Kazım Öz'ün Zer (2017), Zımısto Vêrd Ra (2017), Vir (Bellek, 2017) Fotografkêş (2018) isimli belgesel ve filmlerde Zaza dili yer almıştır. Kazım Öz'ün Zer (2017) isimli çok dilli uzun metraj filmlerinde Zaza dilinde bazı diyaloglara yer verilmiştir. "Vir" filmi Belçika'da düzenlenen “Move Me Film Festivali”nde “Uluslararası En İyi Kısa Film” ödülüne layık görülmüştür. Mehmet Ali Konar'ın Renksiz Rüya (Hewno Bêreng) isimli filmi ise Zaza dili ağırlıklı olarak çekilmiş uzun metrajlı bir film olup. 29. Ankara Uluslararası Film Festivali'nde (19-29 Nisan 2018) En İyi Film, En İyi Erkek Oyuncu, Onat Kutlar En İyi Senaryo, En İyi Görüntü Yönetmeni, En İyi Özgün Müzik, SİYAD En İyi Film Ödülü olmak üzere 6 dalda birden ödül alırken; 37. Uluslararası İstanbul Film Festivali'nde (6-17 Nisan 2018) ise mansiyon ödülü almıştır. Veli Kahraman tarafından çekilen Zazaca ağırlıklı 2012 yapımı Ana Dilim Nerede (Zonê Ma Koti Yo) filmi 31. Uluslararası İstanbul Film Festivali, 34. Moskova Film Festivali başta olmak üzere birçok yarışmada aday gösterilmiş ve ödüller almıştır. Fecira isimli, Zaza dilindeki bir belgesel de 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde Tek Başına Dans belgeseliyle birlikte en iyi belgesel ödülünü almıştır. Zaza dilinin televizyonda kullanımı ise, sinemaya göre geç bir tarihte başlamıştır. Avrupa Birliği uyum paketlerine bağlı olarak 2002'de kabul edilen Türk Vatandaşlarının Günlük Yaşamlarında Geleneksel Olarak Kullandıkları Farklı Dil ve Lehçelerde Yapılacak Radyo ve Televizyon Yayınları Hakkında Yönetmelik sonrası 2004 yılında, diğer dillerle birlikte, TRT'de süreli olarak Zazaca ilk yayınlar yapılmaya başlamıştır. Daha sonra, TRT-6'nın kurulmasıyla birlikte Zaza dilinde haber programları başta olmak üzere birçok program bu kanalda yayınlanmaya başlamıştır. Ancak, TRT-6'nın ağırlıklı olarak Kürtçe yayın yapması bazı Zaza dernekleri tarafından protesto edilmiştir. 2021 yılında Zaza Federasyonu tarafından Türksat uydusunda üzerinde, Zaza dilinde yayın yapan Zaza TV kanalı yayın hayatına başlamıştır. Bunların dışında, Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonları ile Med TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zaza dilinde program ve içeriklere yer verilmiştir.

İleri okuma

• Lerch, Peter I. (1857/58): Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer. St. Petersburg 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Müller, Friedrich (1865): Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
• Von Le Coq, Albert (1903), Kurdische Texte I 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.-II, Reichsdruckerei, Berlin
• Mann, Oskar - Hadank, Karl 1932: Die Mundarten der Zaza, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig.
• Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Tercüme: Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977.
• Lynn Todd, Terry. (1985) " A Grammar of Dimili " 30 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Michigan
• Asatrian, Garnik. S./Gevorgian, N. Kh. (1988): " Zaza Miscellany: Notes on some religious customs and institutions." In: Hommage et Opera Minora(Acta Iranica). Volume XII. Leiden
• Sandonato, M. (1994): Zazaki Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, René van den Berg. S. (125-142.) Amsterdam
• Jost, Gippert. (1996) "Zazacanın Tarihsel Gelişimi" 7 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Frankfurt University
• C.M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn
• C.M. Jacobson (1997): Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
• Ayyoubi, K. Rakhmanovich & Smirnova, Iraida A./Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
• Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Hamburg
• J. Kenstowicz, Michael (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL.
• Ann Walter, Mary (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Selanik, 18-21 April 2004
• Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" 9 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Massachusetts Institute of Technology
• Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" 3 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Stony Brook University
• Gippert, Jost (2007-2008): Zur dialektalen, Stellung des Zazaki: Die Sprache Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden
• Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.

Okuma listesi

• Blau, Gurani et Zaza in R. Schmitt, ed., Compendium Linguarum Iranicarum, Wiesbaden, 1989, 3-88226-413-6, pp. 336–40 (About Daylamite origin of Zaza-Guranis)
• Gajewski, Jon. (2004) "Zazaki Notes" Massachusetts Institute of Technology.
• Gippert, Jost. (1996) "Historical Development of Zazaki" University of Frankfurt
• Haig, Geoffrey & Öpengin, Ergin. (2014). "Introduction to Special Issue: Kurdish - A critical research overview 1 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Kurdish Studies 1 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Volume: 2, No: 2, pp. 99–122 (University of Bamberg, Germany)
• Larson, Richard. and Yamakido, Hiroko. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" 3 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Stony Brook University and University of Arizona.
• Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan
• Extra, Guus. and Gorter Durk. (2001) The Other Languages of Europe.
• Raymond Gordon, Jr. (2005) Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition. (Zazacanın Sınıflandırılması)
• Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Hamburg (Zazacanın Sınıflandırılması)
• Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
• Selcan, Zülfü. Grammatik der Zaza-Sprache, Nord-Dialekt (Dersim-Dialekt) [Zaza Dili'nin Grameri, Kuzey/Dersim Lehçesi], Berlin 1998.
• Werner, Brigitte. (2007) "Features of Bilingualism in the Zaza Community" 29 Aralık 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Marburg, Germany
• Arslan, İlyas. 2016. Verbfunktionalität und Ergativität in der Zaza-Sprache 2 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Dissertation, Universität Düsseldorf.
• Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Vate yayınları, İstanbul 2005
• Mesut Keskin, Zur dialektalen Gliederung des Zazaki. Magisterarbeit, Frankfurt 2008. 19 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

Vikipedi

Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Zazaca (diq) sürümü

Wikimedia Incubator

Wikimedia Incubator'de Zazaca Vikisözlük deneme projesi bulunmaktadır.

• http://www.zazaki.de 25 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Zaza, Zazaki, Dimili, Zazas and Zazaki (Zazalar ve Zaza Edebiyatı)
• https://zazaki.com.tr/ Zazalar hakkında Zazaca ve Türkçe haber, makale, araştırma, fotoğraf ve video sitesi