Termessos

Termessos

Grekçe: Τερμησσός, romanize: Termēssós)
Termessos ören yeri
Termessos Turkey haritasındaki konumu.
Diğer adı	Termessos Major (Τερμησσός ἡ μείζων)
Konum	Korkuteli Antalya, Türkiye
Bölge	Pisidya
Tür	Yerleşim yeri
Tarihçe
Kurucu	Luviler-Solym
Kuruluş	MÖ 7. yüzyıl
Devir(ler)	Antik Çağ, İlk Çağ, Orta Çağ
Kültür(ler)	Helenistik Dönem, Arkaik Yunanistan
İlgili kişi(ler)	Hadrianus, II. Attalos,
Olay(lar)	Alketas’ın mezarı (İ.Ö. 319)
Sit ayrıntıları
Buluntu(lar)	Agora, akropolis, tiyatro, tapınaklar, Hadrian propylonu tapınağı, asağı sur duvarları, batı stoa, dorik stoa, Bouleuterion, nişli tapınak, sütunlu galeri, osbaras stoa, yukarı gymnasion, Heroon kompleksi, tapınak terası, lahit mezarlar
Kazı tarihleri	1884- 2015
Durum	Restore
Kamusal erişim	Açık
Mimari
Mimari biçim	Dor düzeni
Antik Çağ’da, Pampylia-Milyas-Pamphylia-Pisidia-Phrygia bağlantılarını sağlayan önemli yollar

Termessos (Grekçe: Τερμησσός, romanize: Termēssós) ya da Termessos Major (Τερμησσός ἡ μείζων), Türkiye’nin en iyi korunmuş antik şehirlerindendir. Antalya’nın 30 kilometre kuzeybatısında, Korkuteli yolu üzerinde yer alır. Deniz seviyesinden ortalama 1.150 metre yükseklikte, Güllük Dağı’nın güneybatısında doğal bir platform üzerine kurulmuştur. Birçok vahşi bitkinin arasında saklanmış ve sık çam ormanlarıyla sınırlanmıştır. Termessos’un, huzur veren ve el değmemiş görünümüyle diğer antik şehirlerden daha farklı ve etkileyici bir havası vardır. Doğal ve tarihi zenginliklerinden ötürü, şehir kendi adını taşıyan millî park kapsamına alınmıştır.

Termessos ismindeki çift “s”, şehrin Anadolu insanları tarafında kurulduğuna dair dilbilimsel bir kanıt sağlar. Strabon'a göre, Pisidia halkı olan Termessos sakinleri kendilerini Solymi olarak çağırırlardı. Yaşadıkları dağa da verilen bu isim, sonraki yıllarda Zeus'la özdeşleştirilen ve burada da Zeus Solymeus kültünün yükselmesine sebep olan Anadolu tanrılarından Solymos'tan gelmektedir. Termessos sikkelerinde genelde bu tanrı vardır ve sikkelere adını verilmiştir.

Tarihi

View of Termessos from the air

Kentin efsanevi kurucusu Bellerophontes'tir.

Termessos'un tarihi hakkında bilinenler esas olarak Büyük İskender'in MÖ 333'te şehri kuşattığı zaman başlar. Şehri bir kartal yuvasına benzeten İskender, nadir başarısızlıklarından birini burada yaşadı ve şehri fethedemedi. Bu olayı ele alan ve Termessos'un stratejik önemini kaydeden antik tarihçilerden biri olan Arrian, şehri çevreleyen aşılmaz doğal engeller nedeniyle küçük bir gücün bile onu kolayca savunabileceğini belirtir. Arrian, şehrin Frigya iç bölgesi ile Pamfilya ovaları arasındaki dağ geçidindeki konumunu tarif eder. İskender, Pamfilya'dan Frigya'ya gitmek istiyordu ve Arrian'a göre yol Termessos'tan geçiyordu. Çok daha alçak ve erişimi daha kolay başka geçitler olmasına rağmen, İskender'in neden dik Yenice geçidini tırmanmayı seçtiği hala tartışma konusudur. Hatta Perge'deki idarecilerin İskender'i yanlış yola gönderdiği söylenir. İskender, Termessoslular tarafından kapatılan geçitten zorla geçmeye çalışarak çok zaman ve çaba harcadı ve bu yüzden öfkeyle Termessos'a yöneldi ve şehri kuşattı. Muhtemelen şehri ele geçiremeyeceğini bildiği için İskender bir saldırı girişiminde bulunmadı, bunun yerine kuzeye doğru yürüdü ve öfkesini Sagalassos üzerinde çıkardı.

Strabon'a göre, Termessos sakinleri kendilerine Pisidia halkı olan Solymi adını veriyorlardı. Hem adları hem de dağın adı, daha sonra Zeus ile özdeşleşen ve orada Zeus Solymeus kültünün ortaya çıkmasına neden olan bir Anadolu tanrısı olan Solymeus'tan geliyordu. Termessos sikkeleri genellikle bu tanrıyı tasvir eder ve adını verir.

Tarihçi Diodorus, Termessos tarihine ait başka bir olayı tüm detaylarıyla kaydetmiştir. MÖ 319'da İskender'in ölümünden sonra generallerinden biri olan Antigonos Monophtalmos, kendisini Küçük Asya'nın efendisi ilan etti ve destek üssü Pisidia olan rakibi Alcetas ile savaşmak için yola çıktı. Kuvvetleri yaklaşık 40.000 piyade, 7.000 süvari ve çok sayıda filden oluşuyordu. Bu üstün kuvvetleri yenemeyen Alcetas ve arkadaşları Termessos'a sığındılar. Termessoslular Alcetas'a yardım edeceklerine dair söz verdiler.

Bu sırada Antigonos geldi ve rakibinin teslimini istemek için şehrin önüne ordugah kurdu. Şehirlerinin bir Makedonyalı yabancı uğruna felakete sürüklenmesini istemeyen şehrin ileri gelenleri, Alcetas'ı Antigonos'a teslim etmeye karar verdiler. Ancak Termessos'un gençleri sözlerini tutmak istediler ve bu plana uymayı reddettiler. İleri gelenler, Alcetas'ı teslim etme niyetlerini bildirmek için Antigonos'a bir elçi gönderdiler. Çatışmaya devam etmek için gizli bir plan doğrultusunda, Termessos gençleri şehirden ayrılmayı başardılar. Yakalanmasının an meselesi olduğunu öğrenen ve düşmanına teslim edilmektense ölmeyi tercih eden Alcetas intihar etti. İleri gelenler cesedini Antigonos'a teslim ettiler. Antigonos, cesede üç gün boyunca her türlü kötü muameleyi yaptıktan sonra Pisidia'dan ayrıldı ve cesedi gömülmeden bıraktı. Yaşananlardan büyük öfke duyan gençler, Alcetas'ın cesedini geri aldılar, onu törenlerle gömdüler ve anısına güzel bir anıt diktiler.

Termessos'un toprakları güneydoğu yönünde Attaleia (Antalya) Körfezi'ne kadar uzanıyordu. Şehrin denize bu bağlantısı olduğu için Ptolemaioslar tarafından ele geçirildi.

Likya şehri Araxa'da bulunan bir yazıt, Termessos hakkında önemli bilgiler vermektedir. Bu yazıta göre, MÖ 2. yüzyılda Termessos, bilinmeyen nedenlerle Likya şehirleri birliği ile savaş halindeydi ve yine MÖ 189'da Pisidyalı komşusu Isinda ile savaşıyordu. Aynı dönemde, Termessos Minor kolonisi güney-güneybatıda 85 km mesafede (Oinoanda) kuruldu. Termessos, eski düşmanı Selge ile daha iyi savaşabilmek için Bergama kralı II. Attalos ile dostane ilişkiler kurdu. II. Attalos bu dostluğu Termessos'ta iki katlı bir stoa (üstü örtülü sütunlu galeri) inşa ederek anmıştır.

Termessos, Roma Cumhuriyeti'nin bir müttefiki ve destekçisiydi ve bu nedenle MÖ 71'de Roma Senatosu tarafından bağımsızlık statüsü verildi; bu yasaya göre özgürlüğü ve hakları garanti altına alındı. Bu bağımsızlık, Galatya kralı Amyntas (hükümdarlığı MÖ 36-25) ile yapılan bir ittifak dışında uzun süre kesintisiz olarak sürdürüldü. Bu bağımsızlık, "Özerk" unvanını taşıyan Termessos sikkeleriyle de belgelenmektedir.

İmparatorluk döneminde Termessos, Roma'nın Likya ve Pamfilya eyaletinin (Latince: Lycia et Pamphylia; Koinē Grekçe: Λυκία καὶ Παμφυλία, romanize: Lykía kaì Pamphylia) bir parçası oldu. MS ikinci ve üçüncü yüzyılların başında, gelişen bir taşra şehri haline gelmişti.

Termessos'un sonu, su kemerinin bir depremde yıkılması ve şehre su tedarikinin kesilmesiyle geldi. Şehir (yılı bilinmiyor) terk edildi, bu da günümüzdeki olağanüstü korunma durumunu açıklamaya yardımcı oluyor.

Günümüz

Kente yaklaşırken

Termessos'a giden ana yol boyunca kayalara oyulmuş mezarlar

Ana yoldan, şehre doğru dik bir yol çıkar. Bu yoldan, Termessosluların "Kral Caddesi" olarak adlandırdığı antik yolun kıvrıldığı ünlü Yenice geçidi ile Helenistik dönem sur duvarları, sarnıçlar ve diğer birçok kalıntı görülebilir. MS 2. yüzyılda Termessos halkının katkılarıyla inşa edilen Kral Caddesi, yukarıdaki şehir surlarından geçer ve dümdüz şehir merkezine kadar uzanır. Şehir kapısının doğusundaki surlarda, zarla fal bakma ile ilgili son derece ilginç yazıtlar bulunmaktadır. Roma İmparatorluğu tarihi boyunca, bu tür inançlar -büyücülük, sihir ve batıl inançlar- yaygındı. Termessoslular muhtemelen falcılığa çok ilgiliydi. Bu tür yazıtlar genellikle dört ila beş satır uzunluğundadır ve zarlarla atılacak sayıları, kehanet için istenen tanrının adını ve o tanrının öğütlerinde verilen tahminin niteliğini içerir.

Ana meydan

Termessos şehrinin, başlıca resmi binalarının bulunduğu kısmı, iç surların biraz ötesindeki düz bir alanda yer almaktadır. Bu yapıların en dikkat çekici olanı, çok özel mimari özelliklere sahip olan agoradır. Bu açık hava pazar yerinin zemin katı taş bloklar üzerine yükseltilmiştir ve kuzeybatısında beş büyük sarnıç oyulmuştur. Agora üç taraftan stoalarla çevrilidir. Kuzeybatıdaki iki katlı stoada bulunan yazıta göre, bu stoa, dostluğunun bir kanıtı olarak Bergama kralı II. Attalos (MÖ 159-138 hükümdarlığı) tarafından Termessos'a hediye edilmiştir. Kuzeydoğu stoasına gelince, muhtemelen Attalos stoasının taklidi olarak Osbaras adında zengin bir Termessoslu tarafından inşa edilmiştir. Agoranın kuzeydoğusunda bulunan kalıntılar muhtemelen gymnasiuma aittir, ancak tüm ağaçların arasında bunları ayırt etmek zordur. İki katlı bina, tonozlu odalarla çevrili bir iç avludan oluşuyordu. Dış cephe, nişler ve Dor düzenine ait diğer süslemelerle dekore edilmiştir. Bu yapı MS 1. yüzyıldan kalmadır.

• 
  Termessos yukarı şehir duvarı
• 
  Termessos yukarı şehir duvarı
• 
  Termessos panoraması
• 
  Termessos yukarı şehir duvarı
• 
  Termessos Gymnasium
• 
  Termessos Gymnasium
• 
  Termessos Gymnasium

Tiyatro

Agoranın hemen doğusunda tiyatro yer alır. Pamfilya ovasına bakan bir manzaraya hakim olan bu yapı, şüphesiz tüm Termessos ovasındaki en göz alıcı yapıdır. Helenistik dönem tiyatro planını koruyan Roma tiyatrosunun özelliklerini en net şekilde sergiler. Helenistik cavea veya yarım daire şeklindeki oturma alanı, bir diazoma ile ikiye bölünmüştür. Diazomanın üzerinde sekiz sıra oturma yeri yükselir, altında ise on altı sıra bulunur ve bu da yaklaşık 4-5.000 seyirci kapasitesine olanak tanır. Büyük kemerli bir giriş yolu, caveayı agora ile birbirine bağlar. Güney paradosu Roma döneminde tonozlu olup, kuzeydeki orijinal açık hava halini korumuştur. Sahne binası, MS 2. yüzyıla özgü özellikler sergiler. Arkasında uzun dar bir oda vardır. Bu, zengin bir şekilde süslenmiş cephe veya scaenae fronsu delen beş kapı ile oyunun gerçekleştiği podyum ile bağlantılıdır. Sahnenin altında, vahşi hayvanların orkestraya dövüş için götürülmeden önce tutulduğu beş küçük oda bulunur.

Diğer klasik şehirlerde olduğu gibi, tiyatrodan yaklaşık 100 metre uzaklıkta bir odeon bulunur. Küçük bir tiyatroya benzeyen bu yapı, MÖ 1. yüzyıla tarihlenmektedir. Çatı seviyesine kadar iyi korunmuştur ve en iyi kalitede kesme taş işçiliğini sergiler. Üst kat Dor düzeninde süslenmiştir ve kare kesilmiş taş bloklarla sıralanmıştır, alt kat ise süslenmemiş ve iki kapı ile delinmiştir. Yapının başlangıçta doğu ve batı duvarlarındaki on bir büyük pencereden ışık aldığı için çatılı olduğu kesindir. 25 metreyi kapsayan bu çatının nasıl barındırıldığı henüz belirlenmemiştir. İç kısım şu anda toprak ve molozla dolu olduğundan, binanın oturma düzenini veya kapasitesini ölçmek mümkün değildir. Oturma kapasitesi muhtemelen 600-700'den fazla değildi. Molozların arasında renkli mermer parçaları ortaya çıkarılmıştır ve bu da iç duvarların mozaiklerle dekore edilmiş olabileceği ihtimalini ortaya çıkarmaktadır. Bu zarif binanın bouleuterion veya konsey odası olarak hizmet etmiş olması da mümkündür.

• 
  Termettos Tiyatrosu Panoraması
• 
  Termettos Tiyatrosu
• 
  Termessos Odeonu
• 
  Termessos Odeonu
• 
  Termessos Bilinmeyen yapı
• 
  Termessos Sütunlu Yol

Tapınaklar

Termessos'ta farklı boyut ve türlerde altı tapınak tespit edilmiştir. Dördü, kutsal bir alan olması gereken odeonun yakınındadır. İlki, doğrudan odeonun arkasında bulunur ve ince işçilikle inşa edilmiştir. Şehrin baş tanrısı Zeus Solymeus'un tapınağı olduğu öne sürülmüştür. Beş metre yüksekliğindeki cella duvarları dışında, bu tapınaktan çok az şey kalmıştır.

İkincisi, odeonun güneybatı köşesinin yakınında bulunur. 5,50 × 5,50 metre boyutlarında bir cellaya sahiptir ve prostylos tipindedir. Hala tamam olan girişinde bulunan bir yazıta göre, bu tapınak Artemis'e adanmıştır ve hem bina hem de içindeki kült heykeli, Aurelia Armasta adlı bir kadın ve kocası tarafından kendi paralarıyla yaptırılmıştır. Bu girişin diğer tarafında, bu kadının amcasının bir heykeli yazıtlı bir kaide üzerinde durmaktadır. Tapınak, üslup açısından MS 2. yüzyılın sonlarına tarihlenmektedir.

Artemis tapınağının doğusunda, bir tarafında altı veya on bir sütun bulunan bir peripteral Dor tapınağının kalıntıları vardır; Termessos'taki en büyük tapınak olmalıdır. Kalan kabartmalar ve yazıtlar, onun Artemis'e adandığını göstermektedir.

Daha doğuda, kayaya oyulmuş bir teras üzerinde daha küçük bir tapınağın kalıntıları bulunmaktadır. Tapınak yüksek bir podyum üzerinde yükseliyordu, ancak hangi tanrıya adandığı şu anda bilinmemektedir. Klasik tapınak mimarisinin genel kurallarına aykırı olarak, girişi sağ tarafta yer alır ve bu da onun bir yarı tanrıya veya kahramana ait olabileceğini gösterir. MS 3. yüzyılın başlarına tarihlenebilir.

Diğer iki tapınağa gelince, bunlar Attalos stoasının yakınında bulunur, Korint düzenine aittir ve prostylos tipindedir. Henüz bilinmeyen tanrılara adanmış olan bu tapınaklar da MS 2. veya 3. yüzyıla tarihlenmektedir.

Şehrin Diğer Kısımları

Bu geniş merkezi alanda bulunan tüm resmi ve kült yapılar arasında en ilginç olanlardan biri, tipik bir Roma dönemi evi biçimindedir. Altı metre yüksekliğe ulaşan batı duvarı boyunca, Dor düzenindeki kapı girişinin üzerinde bir yazıt görülebilir. Bu yazıtta, evin sahibi şehrin kurucusu olarak övülmektedir. Kuşkusuz bu ev, Termessos'un gerçek kurucusunun evi değildi. Belki de sahibine şehre verdiği olağanüstü hizmet karşılığında verilen küçük bir hediyeydi. Bu tür evler genellikle soylulara ve zenginlere aitti. Ana giriş, ikinci bir girişten merkezi bir avluya veya atriyuma açılan bir salona açılır. Yağmur suyunu toplamak için tasarlanmış bir impluvium veya havuz avlunun ortasında yer alır. Atriyum, bu tür evlerin günlük aktivitelerinde önemli bir yere sahipti ve aynı zamanda misafirler için bir kabul odası olarak da kullanılıyordu. Bu nedenle genellikle gösterişli bir şekilde dekore edilmişti. Evin diğer odaları atriyumun etrafında düzenlenmişti.

Geniş, dükkanlarla çevrili revaklara sahip bir cadde, şehirde kuzey-güney yönünde uzanıyordu. Revakların sütunları arasındaki boşluk genellikle başarılı atletlerin, çoğu güreşçi olan heykelleriyle doluydu. Bu heykellerin yazıtlı kaideleri hala yerinde duruyor ve onları okuyarak bu caddenin antik ihtişamını yeniden canlandırabiliriz.

Mezarlar

Manzaralı mezar

Şehrin güney, batı ve kuzeyinde, çoğunlukla şehir surları içinde, kaya oyma mezarlar içeren büyük mezarlıklar bulunmaktadır; bunlardan birinin bizzat Alcetas'a ait olduğu varsayılmaktadır. Ne yazık ki mezar, define avcıları tarafından yağmalanmıştır. Mezarın kendisinde, kline'nin (sedir) arkasındaki sütunlar arasında bir tür kafes işi oyulmuştur; üst kısımda muhtemelen süs bir friz vardı. Mezarın sol kısmı, MÖ 4. yüzyıla tarihlenen atlı bir savaşçı tasviriyle dekore edilmiştir. Termessos gençliğinin General Alcetas'ın ölümünden çok etkilendiği ve onun için muhteşem bir mezar inşa ettiği bilinmektedir ve tarihçi Diodoros, Alcetas'ın Antigonos ile at sırtında savaştığını kaydeder. Bu tesadüfler, buranın gerçekten Alcetas'ın mezarı olduğunu ve kabartmada tasvir edilenin de kendisi olduğunu düşündürmektedir.

Şehrin güneybatısında, yüzyıllardır sık ağaçlıklar arasında saklı kalmış lahitler, insanı bir anda tarihin derinliklerine, törenlere götürür. Ölüler, bu lahitlere giysileri, mücevherleri ve diğer zengin eşyalarıyla birlikte yerleştirilirdi. Yoksulların cesetleri basit taş, kil veya ahşap lahitlere gömülürdü. MS 2. ve 3. yüzyıllara tarihlenen bu lahitler genellikle yüksek bir kaide üzerinde durmaktadır. Öte yandan, zenginlerin aile mezarlarında, lahitler, ölen kişinin soyuyla birlikte veya yanına gömülmesine izin verilenlerin adlarıyla birlikte, ölen kişinin şeklinde inşa edilmiş zengin bir şekilde süslenmiş bir yapının içine yerleştirilirdi. Böylece kullanım hakkı resmen garanti altına alınırdı. Bu şekilde belirli bir mezarın tarihi tespit edilebilir. Buna ek olarak, lahitlerin açılmasını engellemek ve mezar soyguncularını korkutmak için tanrıların öfkesine başvuran yazıtlar bulunur. Yazıtlar ayrıca bu kurallara uymayanlara verilen cezaları da belirtir. 300 ile 100.000 denarii arasında değişen ve genellikle Zeus Solymeus adına şehir hazinesine ödenen bu cezalar, yasal kararların yerini almıştır.

• 
  Termessos Alcetas Mezar Süvarisi
• 
  Termessos Alcetas Mezarı
• 
  Termessos Heroon
• 
  Termessos Alcetas kaya mezarı
• 
  Hadrian Tapınağı
• 
  Hadrian Tapınağı
• 
  Termessos Korinth tapınağı

Termessos, kademeli bir düşüşün ardından sonunda 5. yüzyılda terk edildi. Orada bulunan kalıntılardan bazıları surlar, Hadrianus'un zafer takı, sarnıçlar, tiyatro, gymnasium, agora, odeon ve heroon'dur. Etrafa yayılmış mezarlar arasında Alcetas, Agatemeros ve olağanüstü olan Aslan desenli lahitlerin mezarları görülebilir.

Termessos'ta henüz hiçbir kazı çalışması yapılmamıştır.

Dış bağlantılar

• OpenStreetMap'te Termessos ile ilgili coğrafi veriler

Termessos Belgeseli (NTV, Zaman Yolcusu, Ahmet Yeşiltepe, 2009)