Priene
 Priene Antik Kenti | |
| Konum |  Aydın, Söke |
|---|---|
| Bölge | İyonya [1] |
| Koordinatlar | 37°39′39″K 27°17′49″D / 37.66083°K 27.29694°D |
| Tür | Yerleşim |
| Tarihçe | |
| Kuruluş | MÖ 6. yüzyıl |
| Kültür(ler) | Hellenistik Dönem, Roma Dönemi |
| Buluntu(lar) | Akropolis, Athena tapınağı, |
Priene, Aydın Söke'de Selçuk-Efes'e yaklaşık 100 km uzaklıkta kurulmuş bir İyon şehridir. Şehir Menderes nehrinin 10 km kuzeyindedir. Şehir kurulduğunda deniz kıyısındaydı. Menderesin alüvyonu nedeniyle şehir şimdi kilometrelerce kara içerisindedir.
Konumu ve Çevresel Özellikleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Priene kenti Samsun (Mykale) Dağı'nın eteğinde kurulmuştur. Strabon, Mykale'nin yabani hayvanlarla dolu ve çevresinin ağaçlarla kaplı olduğundan bahsetmiştir. Kentin bulunduğu yükseklikten bakıldığında geniş ve düz bir ova görülmektedir. Eskiden bu ovanın bulunduğu yerde deniz yer almaktaydı. Strabon, Maiandros Nehri'nin getirmiş olduğu alüvyonların, önceleri deniz kıyısında olan Priene'yi bir iç kent yaptığından bahsetmiştir. Skylaks ise Priene'nin iki limanı olduğundan söz eder. Büyük İskender'in kente armağanı olan Naulokhos Limanı'nın da Priene'nin toprakları içinde yer aldığı bilinmektedir.[1]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Belos'un oğlu Aigiptos yönetiminde İyonlar tarafından kurulduğu kabul edilir. Şehir sonra Lidyalı Ardys tarafından alınır. MÖ 6. yüzyılın ortalarında şehrin "Bilge"si Bias yönetiminde, şehir tekrar canlandı ve zenginleşti. MÖ 545 yılında Pers Kralı II. Kiros tarafından ele geçirildi. Şehir Perslere karşı İyonya Ayaklanması'na (MÖ 499) 12 gemi ile katildi. Komşusu Samos (Sisam) ile ortaya çıkan anlaşmazlıklar ve Büyük İskender in ölümünün ardından çıkan karışıklar dolayısıyla şehir güçsüzleşti. Roma 155 yılında şehri, Bergama (Pergamon) ve Kapadokya krallarının elinden kurtarmak durumunda kaldı. Kapadokya kralının asi oğlu Orophernes, Romalıların şehri alması ile Priene'ye gömdüğü hazinesine ulaştı ve adak olarak şehirdeki Athena tapınağını onardı. Roma ve Bizans yönetimi altında zengin bir şehir olarak kaldı. MS 13. yüzyılda şehir Türklerin eline geçti.[2] İngiliz (sanat ve eski eser ticareti yapan ve Francis Dashwood tarafından kurulan) Dilettanti Cemiyeti 1765 ve 1868 de, taraçalanmış planlı şehrin kalıntılarını araştırma ile görevli bir grup gönderdi. Bu grubun çalışmaları ve daha sonra Berlin Müzesinden Theodor Wiegand'ın çalışmalarından sonra şehrin tamamen soyulduğu ve harap edildiği görülüyor.[3] Şehir, 4. yüzyılda tekrar kuruldu. Şehrin yeni planı, yolların birbirini dik açı ile kestiği bir dikdörtgendir. Bu plan günümüzün modern şehir planı gridin öncüsünü oluşturur. Şehrin üzerine kurulduğu dik yamaç güneye bakar. Şehrin akropolisi 230 m yukarıdadır. Şehir güvenlik kuleleri olan 2 metre kalınlığında taş duvar ile çevrilidir. Şehre giriş, üç ana kapıdan yapılır. Akropolisin aşağısındaki yamaçta bir Demeter tapınağı bulunmakta idi. Şehrin, 7 m genişliğinde doğu-batı doğrultusunda altı ana yolu ve bunları dik kesen genişliği 3,5 m olan 15 tali yolu vardır. Şehirdeki tüm kavşaklar arasındaki mesafe aynıdır. Dolayısıyla şehir 80 eşit alanlı bloğa ayrılmıştır. Özel evler, her bloğa sekiz ev şeklinde düzenlenmiştir. Şehirde temiz su ve kanalizasyon yapıları açıkça görülebilir. Priene evleri ile eski Pompeii evleri arasında benzerlikler vardır. Athena Polias tapınağı, şehrin batı yarısında, ana yolun kuzeyinde yüksek bir terasa kurulmuştu. Yüksek bir isçiliğin eseri bir merdivenle çıkılan bu tapınak ön yüzünde 6 kolonu bulunan (hexastyle) bir yapıya sahiptir. Tapınağın mimarı aynı zamanda Dünyanın Yedi Harikasından biri Mausoleum'un da mimari Pytheos'tur. 1870'te Athena heykelinin kaidesinin altında, Kapadokya tarafından yapılan restorandan kalması olası, Orophernes resimli gümüş yirmi-drahmiler ve bazı mücevherler bulunmuştur. (Büyük bir olasılıkla Dilettanti Cemiyetinin kazıları sırasında.) Ana yolun bir yanında, yüzü yola bakan bir seri toplantı binaları diğer yanında ise güzel bir alışveriş merkezi vardır. Kuzeyde, Belediye binaları, Roma tipi gymnasium ve iyi korunmuş bir tiyatro vardır. Şehir planının ortasındaki tüm yapılar gibi, Isis ve Asklepios tapınakları tamamen harap haldedir. Büyük bir stadyum, şehrin en alçak yerinde, güneyde duvarların içinde kurulmuştu ve İyon zamanından kalan gymnasium ile bağlantısı vardı.
Araştırma ve Kazı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Priene'deki ilk arkeolojik kazılar 1895'te C. Humann tarafından gerçekleştirilmiş ve sonradan Th. Wiegand yönetiminde 1898'e kadar sürdürülmüştür. Fakat bu kazılardan önce Dilettanti Cemiyeti tarafından yürütülen araştırmaların sonuçları yayımlanmıştır. Kazılar 1992 yılından 2000 yılına dek Frankfurt Üniversitesinden W. Raeck ile Münih Teknik Üniversitesinden W. Koenigs tarafından sürdürülmüştür. 2001 yılından 2013 yılına kadar W. Raeck tarafından gerçekleştirilmiştir. Kazılar 2014 yılından 2017 Milet Müze Müdürlüğü başkanlığında sürdürülmüştür. 2018 yılından beri H. Mert tarafından kazılar gerçekleştirilmektedir.[1]
Buluntular
[değiştir | kaynağı değiştir]Mimari
[değiştir | kaynağı değiştir]Yeni Priene'nin MÖ 350'deki kuruluşundan hemen sonra güzel ve sağlam kent duvarları inşa edilmiştir. Priene'nin en eski ve en önemli yapısı olan Athena Tapınağı ise kentin en yüksek yerinde kurulmuş ve MÖ 4. yüzyılın üçüncü çeyreğine tarihlendirilmiştir. Priene'de, Helenistik Dönem'in olduğu kadar antik çağın da en önemli yapılarından biri olan Priene Tiyatrosu, MÖ 4. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilmiştir.[4] Kentteki en eski tapınma yerlerinden biri olan ve bereket tanrıçalarından Demeter ve Kore'ye sunulan Demeter Kutsal Alanı ile burada yer alan sunağın Helenistik Dönem'de yapıldığı kabul edilmektedir. Kentin en eski okulu ve beden hareketleri merkezi olan Yukarı Gymnasion'un MÖ 4. yüzyılın ikinci yarısında ya da MÖ 4. yüzyılda yapıldığı düşünülmektedir.[4]
Kalıntılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Priene Kent Planı
[değiştir | kaynağı değiştir]Şehir, Miletli Hippodamos (MÖ 6. yy.)'un planına göre kurulmuştur. Sokaklar birbirlerini dik açılı bir şekilde kesmektedir. Priene Hippodamos Planı'nın uygulandığı ilk ve en önemli kent olarak tanınır. İlk olduğu söylenmesine rağmen Urartu kenti Zernaki Tepe (MÖ 8. yy.) ve Filistin kenti Megiddo'nun Asur katmanlarında uygulandığı bilinmektedir. Kentte anayollar doğu-batı yönünde yan yollar ise kuzey-güney yönünde uzanmaktadır ve birçoğu merdivenlerden oluşan sokak şeklindedir. Ancak kenti çevreleyen yaklaşık 2,5 km uzunluğundaki sur duvarları bu plana uyum göstermez, bu duvarlar daha çok topoğrafik yapıya bağlıdır.[4] Ayrıca surlar dışta ham bırakılmış ve surlarda harç kenet gibi hiçbir malzeme kullanılmamıştır. Kendi doğu-batı yönünde ortadan ikiye kesen caddenin genişliği 7,10 – 7,50 metredir ve kutsal stoanın önünden geçmektedir. Bu sokağa paralel olan diğer sokakların genişliği ortalama 4,5 metredir. Kuzey-güney yönünde uzanan sokakların genişliği ise 3,5 metre genişliğindedir. Tiyatro caddesi ise 4 metre civarında bir genişliğe sahiptir. Priene'de sokak anıtsal bir planlama ögesi değildir.[1] Ana caddelere parke taşı döşenmiştir. Yan sokaklar ise gerekli olduğu durumlarda ana kayadan oluşturulmuştur. Sokakların zemini ise genelde sertleştirilmiş topraktır ve yağmur sularının akıp gitmesi için yer yer taş döşenmiş kanallar oluşturulmuştur. Kanallar konusunda kentteki yapı oldukça gelişkindir. Yukarıdan gelen temiz su künkler aracılığıyla tiyatronun üst tarafında bir arıtma havuzunda toplanmaktaydı. Kent güneyinde bulunan bir depolama sisteminden dolayı kuşatma altında kalsa bile uzun süre dayanabilecek suya sahip oluyordu. Yağmur sularının surlarda birikmemesi için surlara yağmur delikleri açılmıştı. Şehrin plansal yapısı Roma ve sonraki dönemlerde pek değişikliğe uğramamış ve kent Helenistik yapısını büyük oranda korumuştur. Her bir yapı adacığı ortalama olarak 35,40 metre x 47,20 metre boyutlarında dikdörtgen plandadır. Bu yapı adacıklarına kentin kurulduğu zamanlarda sekizer tane uzun ve dar konut yerleştirilmişti. Ancak zamansal süreçte bu yapı adacıklarının iç düzenlemesinde çeşitli değişikler gözlemlenmiştir. Priene kenti uzun bir süre kurulma evresi geçirmiştir ve kent, Milet kenti kadar zengin değildi. Buradaki yapı faaliyetleri Büyük İskender ya da Kapadokya Kralı gibi kişilerin destekleriyle gerçekleşmiştir.[4][5]
Yapılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Priene Tiyatrosu
[değiştir | kaynağı değiştir]Tiyatro, Roma çağında gerçekleştirilen değişikliklere rağmen Helenistik geleneği korumuş olması açısından önemlidir. Tiyatronun MÖ 3. yüzyılda inşa edildiği bilinmektedir. Toplamda 50 sıralı bir cavea ile 5000 kişi kapasiteli bir tiyatrodur. Cavea 6 kerkidese sahiptir, prohedria ve tente delikler gözlemlenmektedir. Proscene 21 metre uzunluğunda ve 2,74 metre genişliğindedir. Scene 2 katlıdır, bugün sadece alt katı görünmektedir. Scenenin her iki katında da üçer oda bulunmaktaydı ve alt kattaki odalar birer kapı ile prosceneye açılmaktaydı.[4][5][6]
Athena Tapınağı
[değiştir | kaynağı değiştir]Athena Tapınağı, ören yeri Priene 'nin en eski ve en önemli yapılarından birisidir. Yapı Deniz seviyesinden yaklaşık 97 metre yüksekliktedir. Tapınağın mimarisi Klasik Dönem Helen mimarisine uyum göstermektedir. Tapınak naos, pronaos, opisthodomosdan oluşmaktadır. 6x11 sütunlu İyon düzeninde inşa edilmiştir. Tapınağın mimari Pytheos'tur. (Mauseleum ve Didyma Apollon Tapınağının mimarı) Pytheos, opisthodomos'u Dor düzeninden alıp İyon düzenine uygulamıştır. Athena Tapınağı'nda 24 yivli sütunlar kullanılmıştır. Vitrivius, De Architectura adlı kitabında İyon tapınaklarına örnek olarak bu tapınağı vermektedir.[4][5]
Büyük İskender, MÖ 334 yılının yaz aylarında, Priene şehrine bir ferman yayınlamış ve Athena Polias Tapınağı'nda, fermanın bir bölümü "pronaosun kuzey antesinin doğu yüzünün tepesine yakın" dört mermer bloğa kazınmıştı.[7]
Demeter Kutsal Alanı
[değiştir | kaynağı değiştir]Şehrin en eski tapınaklarından biri olup bereket tanrıçaları olan Demeter ve Kore'ye adanmıştır. Tapınak anteli bir yapıdır ancak alışılmışın dışında bir plana sahiptir. Antik kent akropolisi içinde kalan kutsal alan, anteler arasında duran iki Dor sütununun gövdeleri düzdür ve bu sütunlar iki basamaklı bir altyapı üzerinde yükseliyordu. Kutsal alan Temenos'un giriş kapısının yanında yapılan arkeolojik çalışmalar neticesinde heykel kaideleri bulunmuştur. Ayrıca bulunan yazıtlardan bunların Rahibe Tmanossa ve Nikeso'ya ait heykel kaideleri olduğu belirlenmiştir.[8] Tapınağa ait sunak ise girişin hemen biraz ilerisinde bulunuyordu. Bir pronaos ve buna bağlı dörtgen formlu bir naos bulunmaktaydı. Kült odasının batı duvarında steller için yapılmış kaplama taşlar üzerinde oyuklar bulunmuştur. Yapının naos enlemesine yerleştirilmiştir. Naos güneye doğru devam ettiği için pronaosun enini aşan ölçülere sahiptir. Tapınağın güneyinde kesme taş duvardan inşa edilmiş adak kuyusu tespit edilmiştir. Kare formda 2 m derinliğindedir.[2][8]
Bouleuterion ve Prytaneion
[değiştir | kaynağı değiştir]Bouleuterion kentteki en iyi korunmuş yapılardan birisidir. Hemen yanındaki Prytaneion ile beraber bir yapı blok oluşturur. Bouleterion 20x21m boyutları ile kareye yakın bir formdadır. Tam ortada bir sunak bulunmaktadır ve 3 duvara paralel oturma sıraları bulunmaktadır. Kuzey kısımda 16, doğu ve batı taraflarında onar basamağa sahiptir. Toplam kapasitesinin 640 kişi olduğu söylenmektedir. Yapının üstü ahşap çatı ile örtülüdür.[4] Prytaneion'u oluşturan Prytanlar, Bouleuterion'un yürütme kuruludur. Prytaneion aynı zamanda devletin temsil edildiği bir yerdi.[5]
Bouleuterion
[değiştir | kaynağı değiştir]Tiyatro ile birlikte Priene'nin en iyi korunmuş yapısıdır. Bitişiğindeki Prylaneion ile birlikte birinsulayı kaplar. Kareye yakın bir form gösterip 20 x 21 m ölçülerindedir. Ortasında bir sunak olan ve üç kenarında duvarlara paralel yükselen basamaklar şeklinde oturma yerleri olan kapalı bir salondur. Kuzeyinde 16, doğu ve batısında ise onar basamağa sahiptir. Komşu kent Miletos'un Helenistik bouleuterionunda görüldüğü şekilde yuvarlak değil aynen yakınındaki Herakleia ad Latmos ve Notion şehirleri bouleuterionları gibi köşeli oturma basamaklarına sahiptir.[8] Toplam oturma kapasitesi 640 kişidir. İki kapı arasında kalan loca şeklindeki dörtgen niş ise konuşmacılar içindir. Dinleyici salonunun ortasında mermerden bir sunak bulunmaktadır. Sunağın dört yanında defne dallarından oluşan girlantları taşıyan bukranionlar mevcuttur. Bouleuterionun üstü ahşap çatı ile örtülü idi. Yapının pencereleri ise yan taraftaki duvarlar içinde idi. Bouleuterion iyi korunmuş yerlerden biri olarak antik dönemdeki hayatı göz önüne serebilmektedir. Üç tarafında yükselen oturma basamakları ve diyagonal merdivenli dikdörtgen dinleyici mekanıyla günümüzde bile modern sayılan bir plana sahiptir. Plan Jens Misiakiewicz tarafından neredeyse hiç değiştirilmeden Mannhein Üniversitesi patoloji amfisinde uygulanmıştır. Yalnız burada sunak yerine bir otopsi masası bulunur.[1][8]
Prytaneion
[değiştir | kaynağı değiştir]Hemen bouleuterionun yanındadır. Peristylli ev şeklindedir yani etrafındaki sütun galerisinin üzeri çatıyla örtülmüş, bir avlunun çevresine dizili mekanlardan oluşmaktaydı. Toplam 8 odasının açıldığı kare şeklinde bir avlusu vardı. İki odanın fonksiyonu hakkında kesin bilgilerimiz vardır. Güneydeki orta mekân agoranın kuzey galerisinden avluya geçiş vazifesi görüyordu. Hemen doğusundaki bir mekanda ise dikdörtgen şekilli bir ocak ortaya çıkmıştır. Olasılıkla bu ocak, tanrıça Hestia'ya adanan kutsal ateş yanmaktadır. MÖ 2. yüzyıla tarihlenmektedir. Prytaneion içindeki yarım sütun formundaki kitabede Prytaneion'da görev üstlenmiş kişilerin isimleri yer almaktadır.[1][8]
Priene Kutsal Alan Stoası
[değiştir | kaynağı değiştir]Agora'nın hemen kuzeyinde MÖ 2 yüzyılda yapılmış bir “Kutsal Stoa” bulunmaktadır. Burada bulunan bir yazıta göre bu stoa Kapadokya Kralı VI. Ariarathes tarafından yatırılmıştır ve bu yazıt ile MÖ 130 yılına tarihlendirilmektedir. Agoradan stoaya 6 basamaklı bir merdiven ile çıkılmaktadır. Stoa'nın ön yüzünde 49 tane Dor sütunu iç kısımda ise 24 tane İyon sütunu gözlemlenmektedir. Stoa'nın çatısı muhtemelen ahşaptı. Stoa'nın arka kısmında ise 15 tane oda yer almaktaydı. Batıdan 9 odada İmparator Augustus'un tapınım gördüğü bilinmektedir. Odanın duvarındaki kitabeden, o dönemde Julian takviminin kullanıldığı anlaşılmaktadır.[1]
Agora
[değiştir | kaynağı değiştir]MÖ. 3 yüzyılda inşa edilmiştir ve şehrin merkezinde yer almaktadır. Üç tarafı stoalarla çevrilidir ve stoaların arkasında da magazinler bulunmaktadır. Agora toplamda 2 blokluk bir araziyi kapsamaktadır ve 75,60 x 46,35 metre boyutlarındadır. Agoranın ortasında Hermes'e adanmış bir sunak bulunmaktadır. Bu sunağında doğusunda da taşlarla oluşturulmuş iki platform yer almaktadır. Agoradaki birçok heykel altlığı ele geçirilmiştir.[8]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Literatür
[değiştir | kaynağı değiştir]- Society of Dilettanti, Ionian Antiquities (1821), vol. ii.; Th. Wiegand and H. Schrader, Priene (1904); on inscriptions (360)
- Hiller von Gartringen, Inschriften von Priene (Berlin, 1907)
- Frank Rumscheid, Priene. A Guide to the Pompeii of Asia Minor (1998) ISBN 975-8070-16-9
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Bölgenin alüvyal tasvirleri başlatıldığından beri geçen birkaç yüzyıl boyunca, çok sayıda çizim yayınlanmıştır. Bazıları, tarih bazlı izokronları tasvir etmeye çalışırken, bazıları da dönemlere göre tasvir eder. Dönemler neredeyse hiç keskin bir şekilde tanımlanmadığından, iki tür arasında güvenilir bir birebir yazışma yoktur. Örnekleme tarihleri için teknoloji geliştikçe ve bölge için veriler biriktikçe, haritaların daha doğru hale gelmesi beklenmektedir. Bu harita, dönem izokronlarını göstermektedir. Nispeten yakın tarihli tarih izokronlarına sahip haritalar, referanslarda bulunabilir. Daha fazla hassasiyet arayanlar, genellikle yalnızca uzmanlaşmış veya özel kütüphanelerde bulunan bilimsel çekirdek çalışmalarında ve raporlarında bunu bulmak zorunda kalacaktır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f g "Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi". 4 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2021.
- ^ a b AKURGAL.Ekrem, Anadolu Uygarlıkları - Ankara (2014)
- ^ GÜR.Selçuk, Anadolu Uygarlıkları ve Antik Kentleri - İstanbul (2007)
- ^ a b c d e f g GÜN, Gültekin (2018). Priene Antik Kenti Tarihi ve Yapıları, (2018) Belgesel Araştırma Çalışmaları. academia edu. ss. 1,3. 4 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2021.
- ^ a b c d Priene Antik Kenti (PDF). Aydın-Kültür ve Turizm Bakanlığı. 2018. ss. 1,2. 4 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Kasım 2021.
- ^ GATES, Charles, Antik kentler: Antik Yakındoğu, Mısır, Yunan ve Roma'da kentsel yaşamın arkeolojisi (2015)
- ^ Thonemann, Peter (2012). "Alexander, Priene, and Naulochon". Paraskevi Martzavou; Nikolaos Papazarkadas (Ed.). Epigraphical Approaches to the Post-classical Polis: Fourth Century BC to Second Century AD. Oxford University Press. ss. 23-36.
- ^ a b c d e f TOKUŞTEPE, Müslime. Helenistik Dönemde Priene. Academia Edu. ss. 1,3,4. 4 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2021.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
OpenStreetMap'te Priene ile ilgili coğrafi veriler - Livius Picture Archive: Priene[ölü/kırık bağlantı]
- Uzaydan Priene
Yunan kent birlikleri | ||
|---|---|---|
| İyon kent birliği |  | |
| Aiolis kent birliği | ||
| Dor kent birliği | ||
| Otorite kontrolü |
|
|---|